Особенности расселения и демографическая характеристика староверов северо - восточной Беларуси во второй половине ХІХ-начале ХХ в

[складзена аўтарам на аснове: 25, с. 22-29; 26, с. 10; 27, с. 232; 28, с. 93; 29, с. 14; 30, с. 13;31, с. 3; 32, с. 3; 33, с. 78; 34, с. 78; 35, с. 104; 36, с. 72].

Даныя аб колькасці старавераў у гэтых паве- ніцтва налічвалася і ў паўночных паветах Ма- гілёўскай губерні - Сенненскім і Аршанскім.

Табліца 4 - Дынаміка колькасці стараверскага насельніцтва Сенненскага і Аршанскага паветаў Магілёўскай губерні (1858-1913 гг.)

[складзена аўтарам на аснове: 37, с.14-22; 38, с. 72-73; 39, с. 72; 40, с. 386; 41, с. 94; 42, ведамасць № 16; 43, с. 148; 44, с. XVIII; 45, с. 46].

Колькасць старавераў у Аршанскім па- веце да пачатку ХХ ст. заставалася нязнач- най. У паўночнай частцы Магілёўскай губер- ні асноўная маса стараверскага насельніцтва адносілася да Сенненскага павета. Большая частка старавераў Сенненскага павета пражы- вала ў паўночнай яго частцы ў Астровенскай, Машканскай і Латыгаўскай валасцях (сучасная тэрыторыя Бешанковіцкага і Сенненскага раёнаў). Частка старавераў пражывада ў заход- няй частцы павета (Лукомльскай, Лісічынскай і Бобрскай валасцях) на мяжы з Барысаўскім і Лепельскім паветамі [46, с. 104].

Трэба адзначыць, што ў паветах Магі- лёўскай губерні, якія знаходзіліся на поўдні ад Сенненскага і Аршанскага, старавераў пражы- вала мала. Амаль не налічвалася іх у Горацкім, Клімавіцкім, Мсціслаўскім паветах. Невялікая колькасць пражывала ў Быхаўскім і Чавусскім паветах. Толькі ў Магілёўскім павеце пражы- вала значная колькасць старавераў (972 чала- векі на 1897 г.) [37, с. 14-22; 38, с. 72-73; 39, с. 72; 40, с. 386; 41, с. 94; 42, ведамасць № 16; 43, с. 148; 44, с. XVIII; 45, с. 46]. Такім чынам, Сенненскім і Аршанскім паветамі замыкаўся паўночна-ўсходні арэал рассялення стараве- раў на Беларусі.

Дэмаграфічная характарыстыка. Ста- тыстычныя даныя, якія прадстаўлены ў таблі- цах 1-4, пераканаўча сведчаць аб устойлівым павелічэнні колькасці старавераў у паўноч- на-ўсходняй частцы Беларусі ў другой палове ХІХ - пачатку ХХ ст. Сур'ёзныя тэмпы росту стараверскага насельніцтва адзначаны ў бела- рускіх паветах Віцебскай губерні. Так, з 1861 г. па 1902 г. колькасць старавераў тут павялічы- лася ў чатыры разы (гл. табліцу 2). Найбольш значны рост назіраўся ў Віцебскім павеце. За гэты перыяд колькасць старавераў у ім вырас- ла ў шэсць разоў. Больш чым у шэсць разоў павялічылася агульная колькасць старавераў у Сенненскім і Аршанскім паветах у другой па- лове ХІХ - пачатку ХХ ст. (табліца 4). Амаль у 3 разы вырасла колькасць стараверскага на- сельніцтва ў Барысаўскім павеце (табліца 3).

Як вынікае з крыніц, павелічэнне коль- касці стараверскага насельніцтва ў другой па- лове ХІХ - пачатку ХХ ст. на беларускіх землях абумоўлена некалькімі прычынамі. У большай ступені яно звязана з натуральным прыростам насельніцтва, які быў характэрны як для ўсёй Расійскай імперыі [47, с. 42-43, с. 47-48], так і для беларускіх зямель. Другая палова ХІХ - пачатак ХХ ст. характарызуецца хуткім ростам насельніцтва. Толькі за 1860-1890-я гг. насель- ніцтва Беларусі амаль падвоілася [48, с. 242].

На беларускіх землях павелічэнне ста- раверскага насельніцтва за кошт пераходу ў “раскол” мясцовага насельніцтва (пераваж- на праваслаўнага) не было распаўсюджанай з'явай. У той жа час далучэнне да старавер- ства праваслаўнага насельніцтва ў іншых частках Расійскай імперыі ў другой палове ХІХ ст. было досыць пашыраным [4, с. 96]. У афіцыйных публікацыях згадваліся выпадкі пераходу мясцовага беларускага насельніцтва ў стараверства, але адзначалася, што яны не мелі шырокага распаўсюджвання [49, с. 48]. Разам з тым з боку царкоўных і цывільных улад скіроўваліся захады па далучэнні ста- равераў да праваслаўнай царквы. Гэта ўва- собілася ў стварэнні т.зв. аднаверскай царквы. Далучэнне старавераў да праваслаўнай царк- вы на правах аднаверства найбольш шырокае распаўсюджанне атрымала якраз у Віленскай, Віцебскай і Ковенскай губернях [1, с. 138-142; 4, с. 96-97]. Як сведчаць статыстычныя даныя, колькасць аднаверцаў у рэгіёне была дастатко- ва значнай (гл. табліцы 1-2). У другой палове

XVII - пачатку ХХ ст. намаганнямі царкоўных і цывільных улад частка старавераў пераходзіла ў праваслаўе. Але выпадкі пераходу з “расколу” ў праваслаўе не былі масавымі, а дзейна- сць місіянераў, як сведчаць крыніцы, не пры- носіла жаданых вынікаў [49, с. 47].

Рост колькасці стараверскага насельні- цтва абумоўлены таксама паляпшэннем іх пра- вавога статусу ў другой палове ХІХ - пачатку

XVIII ст. Указы ад 3 мая 1883 г. “О даровании раскольникам некоторых прав гражданских и по отправлению духовных треб” і 17 красавіка 1905 г. “Об укреплении начал веротерпимости” 1905 г. істотна палепшылі становішча старавераў. Немалаважнае значэнне ў росце колькасці старавераў у рэгіёне мелі захады царскага ўраду па русіфікацыі краю, асабліва пасля паўстання 1863 г. У рэгіёне ствараліся спрыяльныя ўмовы для перасялення сюды рускіх, у тым ліку і старавераў. Разам з тым імклівае павелічэнне колькасці старавераў, асабліва ў 1860-1870-я гг. можна патлумачыць і ўдасканаленнем іх падліку. Паколькі з-за іза- ляванага ладу жыцця падлік стараверскага на- сельніцтва быў даволі ўмоўны, то вызначыць яго дакладную колькасць у сярэдзіне ХІХ ст. было праблематычна.

Асноўная колькасць стараверскага на- сельніцтва паўночна-ўсходняй Беларусі пражывала ў сельскай мясцовасці. Як вынікае з афіцыйных статыстычных даных, доля стара- вераў-гараджан у Віцебскай губерні ў 1862 г. складала 6%, у 1863 г. - 9,2%, у 1882 г. - 8,7%, у 1886 г - 9,3%, у 1894 г - 10,4%, у 1897 г - 8,8% [7, с. 164-169; 8, с. 168-173; 10, с. 74; 13, с. 202-204; 14, с. 282-283; 19, с. 85]. А па даных на 1902 г. колькасць гарадскога насель- ніцтва вырасла да 18,8% [11, с. 90-95]. Пры гэтым трэба адзначыць, што доля старавераў у беларускіх гарадах губерні была невялікай. Большую частку стараверскага гарадско- га насельніцтва губерні складалі стараверы Дзвінска і Рэжыцы. Стараверы ў беларускай частцы губерні пражывалі толькі ў Віцебску, Полацку і Гарадку. У той жа час яны амаль не пражывалі ў павятовых цэнтрах Лепелі і Дры- се (толькі па некаторых гадах тут налічвалася не больш за дзесяць старавераў).

Сярод гарадоў па колькасці старавер- скага насельніцтва вылучаўся Віцебск. На працягу другой паловы ХІХ - пачатку ХХІ ст. у Віцебску пражывала большая частка стара- верскага гарадскога насельніцтва беларускай часткі Віцебскай губерні. У розныя гады тут пражывала ад 50% (1882 г.) да 80% (1902 г.) усяго гарадскога стараверскага насельніцтва беларускай часткі Віцебскай губерні. Так, у 1862 г. у г. Віцебску налічвалася 207 стараве- раў, у 1863 г. - 405, у 1882 г. - 404, у 1886 г. - 583, у 1894 г. - 684. А даныя перапісу 1897 г. засведчылі аб 1 465 стараверах у Віцебску. У 1902 г. у горадзе налічваўся 1 881 старавер, што склала каля 22,4% ад усёй колькасці ста- равераў Віцебскага павета. Другім горадам па колькасці старавераў быў Полацк. Тут у 1862 г. налічвалася 80 старавераў, у 1863 г. - 214, у 1882 - 356, у 1894 - 254, у 1897 г. - 350, у 1902 г. - 395. Такім чынам, на 1902 г. у Полац- ку пражывала каля 6,6% ад усёй колькасці ста- равераў Полацкага павета. Колькасць жа ста- равераў у Гарадку не была вялікай. У 1882 г. у горадзе налічвалася 43 чалавекі, у 1886 - 51, у 1894 г. - 41, у 1897 г - 30, у 1902 г - 84 [9, с. 164-169; 10, с. 168-173; 12, с. 74; 13, с. 9095; 15, с. 202-204; 16, с. 282-283; 21, с. 85].

Асноўная маса старавераў Барысаўскага павета - таксама сельскія жыхары. Толькі ў го- радзе Барысаве пражывала некаторая іх коль- касць. Так, у 1858 г. у Барысаве налічвалася 39 старавераў, у 1863 г. - 49, у 1887 г. - 128 , у 1897 г. - 178, у 1912 г - 232 [25, с. 10; 26, с. 10; 50, с. 262; 24, с. 78; 51, с.108].

У Сенненскім і Аршанскім паветах доля гарадскога стараверскага насельніцтва была зусім нязначнай. Нягледзячы на тое што Сен- ненскі павет быў адным з лідараў па колькасці старавераў у паўночна-ўсходняй частцы Бела- русі, доля гарадскога насельніцтва была ў па- веце невялікай. Як сведчаць статыстычныя да- ныя, у 1860-х - пачатку 1890-х гг. стараверы ў г Сянно ўвогуле не пражывалі. Толькі ў сярэд- зіне 1890-х гг. яны фіксуюцца ў горадзе. Так, у 1897 г. іх налічвалася 38 чалавек, 1900 г. - 19, у 1905 г - 20, у 1910 г. - 20, у 1914 г. - 29. Колькасць старавераў у Оршы таксама была невялікай. У 1888 г. тут пражывала 14 стара- вераў, у 1893 г - 13, у 1897 г. - 45, у 1900 г. - 37, у 1905 г. - 20, у 1910 г. - 19, у 1914 г. - 54 [38, с. 72-73; 39, с. 386; 40, с. 386; 41, с. 94; 42, с. 164; 43, с.148; 44, с. XVIII; 45, с. 46].

Такім чынам, сярод гарадскіх цэнтраў паўночна-ўсходняй Беларусі, дзе налічва- лася значная колькасць старавераў, былі Віцебск, Полацк і Барысаў. Аднак, як свед- чаць крыніцы, удзельная вага старавераў у структуры іх гарадскога насельніцтва была невялікай.

У другой палове ХІХ - пачатку ХХ ст. пе- раважная частка старавераў паўночна-ўсход- няй Беларусі пражывала ў сельскай мясцовас- ці і працавала на зямлі. Але значная колькасць старавераў была занята адыходнымі промыс- ламі. Асаблівасцямі міграцыйных працэсаў у старавераў рэгіёна ў адзначаны перыяд, абу- моўленых спецыфікай гаспадарчай дзейнас- ці, можна патлумачыць і некаторую дыспра- порцыю гендарнага складу насельніцтва. Як сведчаць крыніцы, гендарны склад старавераў рэгіёна быў стабільным (з невялікай перавагай жаночага насельніцтва). Аднак па асобных гадах можна назіраць пэўную дыспрапорцыю ў колькасці мужчынскага і жаночага насельні- цтва ў гарадах рэгіёна. Так, у 1886 г. у Віцебску налічвалася 583 стараверы, з іх 321 мчжчына і 262 жанчыны. А ў 1902 г. даныя сведчаць аб 395 стараверах у Полацку, з якіх 231 мчжчына і 164 жанчыны [10, с. 168-173; 13, с. 93].