Биологические критерии селекции озимой мягкой пшеницы сухостепного агроэкотипа

?нім ??рлымыны? б?ліктері мен жеке ?сімдікті? д?н ?німділігіні? арасында?ы корреляциялы? байланысты талдау с?рі жердегі д?н ?німділігі айтарлы?тай д?режеде маса?шалар санына (r = 0,63-тен 0,95-ке дейін) ж?не т?мендеу д?режеде ?німді т?пкілікке (r = 0,70-тен 0,79-?а дейін) т?уелді екендігін к?рсетеді. 1000 д?нні? массасы бейтарап белгі ретінде табылды (r = 0,16-дан 0,50-ге дейін). Т?лімі ба?ытта?ы сорттар к?біне биік саба?ты, маса?ы орташа ты?ызды, цилиндр т?різдес, жі?ішке жапыра?ты болып келеді. К?п жа?дайда м?ндай т?рлер тек ??р?а? далалы агроэкотипке т?н т?кті саба?ы ж?не маса?ымен, маса??а дейінгі ?зын буынаралы?ы, бір?атар бас?а белгілерімен ерекшеленеді. Морфологиялы? т?рлері бойынша ?аза?станны? о?т?стік ж?не о?т?стік-шы?ысында?ы айма?тарда пайдалану?а р??сат етілген Стекловидная 24, Наз, Сапалы т?різдес жартылай интенсивті ж?не экстенсивті сорттар?а жатады.

??р?а? далалы жа?дайда зерттелген к?п т?рлерді? ішінде Triticum aestivum бидайымен ?атар Triticum compactum гексаплоидты (2n=42) т?рі де сына?тан с?тті ?тті. Атал?ан т?рді? ??р?а?шылы??а т?зімділігі жо?ары, я?ни б?л оны? т?лімі ба?ытта?ы ж?мса? бидай сорттарын шы?ару ?шін аса ма?ызды ?асиеті болып табылады. Т?раралы? будандастырудан алын?ан F₁ будандары б?кіл дерлік комбинацияларда д?н ?німділігі бойынша гетерозис ??былысымен сипатталады. Д?н мен маса?ты? ?ызыл т?сі, т?ктілігі, ?ылтана?сызды?ы басым белгілерге жатады. Бірінші ?рпа? будандарыны? ?нгіштігі мен са?талуы ата-аналы? т?рлерден т?мен келеді. Екінші ?рпа?та?ы будандарда негізінен ата-аналы? т?рлерді? арасында аралы? т??ым ?уалаушылы? бай?алады. Аналы? ж?не аталы? ж?птар?а т?н т?рлер б?лініп алынады, сонымен ?атар ата-аналы? т?рлерден ерекше айырмашылы?ы бар жа?а т?рлер де т?зіледі. К?здік пен жазды? т?рлерді будандастыр?анда бірінші ?рпа?ты? будандарында жазды? белгілер басымдылы? к?рсетеді. Екінші ?рпа?тарда к?здік т?рлерді? аз болса да ?лесі к?ріне бастайды.

Селекциялы? материалдардан ?сімдіктерді? иммунитетіне ба?ыттал?ан будандастырулар?а ?атыстыру ?шін ?о?ыр, сары тат ауруларына кешенді т?зімді к?здік ж?мса? бидайды? Наз, Арап, тритикалені? Таза ж?не орташа т?зімді Сапалы, ?арасай, ?азахстанская 10, Алия, Реке сорттары б?лініп алынды. ?арак?йеге т?зімді бізді? сорттардан Наз, Сапалы, Арап, Таза, Красноводопадская 210, Егемен, Алия, Нуреке, Казахстанская 10; шетелдік - украиналы? Мирхад, Снежана; ресейлік Краснодарская 29, Кавказ, Безостая 2, Дельта, Крошка; ?ыр?ызстанды? Адыр, Зубков сорттарын атап ?туге болады.

??р?а? далалы агроэкотипке жататын сорттарды? моделі негізінде ?німді, ысты??а ж?не ??р?а?шылы??а т?зімді, сапасы бойынша к?шті ж?не ба?алы д?нді ?алыптастыратын к?здік ж?мса? бидайды? ОПАКС-1, Зернокормовая 50 (Пиротрикс 50), Стекловидная 24, Наз, Юбилейная 60, Дербес, Раусин, Карасай, Жадыра, Майра, Расад атты 12 жа?а сорты шы?арылды. Атал?ан сорттарды? барлы?ы селекциялы? жетістіктерді? мемлекеттік тізбесіне енгізіліп, ?аза?стан республикасында ж?не ?ыр?ызстанда, Т?жікстанда, Т?ркменстанда, сонымен ?атар Ресейді? жекелеген айма?тарында пайдалану?а р??сат етілген. Олар жо?арыда к?рсетілген республикаларды? ауыл шаруашылы?ы ?ндірісінде 1 млн. гектардан астам ал?апта ке?інен ?сіріледі.

Nurbekov Sabit Idrisovich

Biological criteria of drysteppe agro-ecotype winter bread wheat breeding

Abstract of a dissertation for the degree of doctor of biological sciences on speciality 06.01.05 - Breeding and Seedgrowing.

Summary

The purpose of researches. to develop the biological criteria of evaluation and selection of drysteppe agro-ecotype winter bread wheat breeding samples. To create a complex-valuable lines and varieties of winter bread wheat of bogar directions.

Methods of researches Intra- and partially interspecific hybridization was done according to these schemes: composite step by step crossing, diallel, top crossing, double cross, polycross, backcross. Individual selection from hybrid populations (F₂ - F₆). Selection work was done basically on bogar breeding plots. All nurseries were placed on pure fallow. The material of control nursery (CN) and competitive variety testing nursery (CVTN) was duplicated on forecrop without fallow.

Results of researches. The best variety samples from the collection of the various countries of the world were discriminated as a sources and donors of economic-valuable signs and biological properties. On their basis new forms and varieties of winter bread wheat were developed. For the first time, in various conditions of cultivation (the fallow and fallowless forecrop) in the conditions of dry steppe of the southeast of Kazakhstan and harfprovided bogar of KazNIIZiR by the genotype-environmental interactions method were evaluated varieties and lines of winter bread wheat of bogar directions of KazNIIZiR selection. Parameters of ecological plasticity and stability on the most important indicator of productivity and structure of its elements. The condition of environment essential effect on traits: height of a plant (41,20%), productive tillering (20,89 %) and 1000 grains weight (26,79 %). Parities of the percentage contribution of cultivation conditions factors in variability of plant productivity show that the maximum variability of studied quantitative traits is observed in conditions bogar lands (on the average 46,02 %), and in the less favorable conditions of severe bogar fallow on the average 33,55 %, and low - in the conditions of fallowless forecrop (on the average 20,43 %). The index of environment condition makes: in the conditions of dry steppe Karaoy on fallow - 1,80, on fallowless =-2,35; in bogar conditions of KazNIIZiR = 0,54. In unfavourable conditions on humidifying of fallowless forecrop, an index of conditions of environment was very low. The most comprehensible condition of cultivation is the fallow predecessor. If mid early ripening forms have rather equal indices of grain productivity, the midseason forms are a little differentiated. In group of mid early ripening forms were allocated: Steklovidnaya 24 , Manshuk, Mereke 70. The same varieties have higher indicators of grain productivity as on fallow so on fallowless predecessors. Midseason varieties surpass in productivity of grain the other ones differing in the terms of maturing: early ripening, mid season and substantially late-ripening varieties. Late-ripening varieties considerably concede on grain productivity mid early ripening and mid season. The analysis of correlation linkage between yield structure elements of a crop and grain productivity of individual plants (phenological correlations) shows that on fallow grain productivity in a greater degree caused by quantity of spikes (r = from 0,63 to 0,95) and to a lesser degree by productive tillering (r = from 0,70 to 0,79). The weight of 1000 grains is a neutral sign (r = from 0,16 to 0,50). Unlike the fallow predecessor, at fallowless positive correlation of grain productivity with weight of 1000 grains is shown for early ripening (r = from 0,60 to 0,65) and midseason varieties (r = from 0,75 to 0,87), at mid early season varieties this sign remains neutral (r = 0,41 to 0,49). Varieties of bogar directions have a high stem, mid dense friable pyramidal,s more often fusiformed or a cylindrical ear, basically with erect arrangement of leaves or having pubescent common, but not wide leaves. Often these forms have pubescent stems and an ear, long under spike internode ( sign of xerophytism) and a number of other signs, exclusive peculiar to drysteppe agro-ecotype. On a morphotype they are concern to harfintensive and extensive, mid early and midseason forms of development what there correspond to standards of Steklovidnaya 24, Naz, Sapaly - admitted to use in fall sowing regions of the south and the southeast Kazakhstan. Among the set of the studied species, in the conditions of dry steppe, along with T.Aestivum, the species of compact hexaploid wheat (2п=42) Triticum Compactum was the most comprehensible. The given species possesses high drought resistance that is very important property for the development of bread wheat varieties of bogar directions, drysteppe agro-ecotype. Hybrids F₁ from interspecific crossings almost in all combinations of crossing possess heterosis on grain productivity . Dominant signs were such, as a trait awnless , red coloring of grain and an ear, pubescentness. Germination and safety of hybrids of the first generation (F₁), more low than at parental forms. Sterility of hybrids F₁ prevail over fertility. In the second generation of hybrids (hybrids F₂) it is observed basically intermediate heredity between parental forms. There is a formation of new forms (subspecies and species), sharply differentiated from parental species. By the crossings of the winter form with spring, at hybrids of the first generation signs of spring habit dominate. Signs of winter habit in recessive conditions. In the second generation the segregation towards winter forms in insignificant quantity of hybrids is started. In a selection material were selected stably in a complex-resistant to a brown, yellow rust varieties of winter bread wheat: Naz, Arap, triticale Taza; weak sensitive varieties Sapaly, Karasay, Kazakhstanskaya 10, Aliya, Reke, etc., which successfully are involved in the crossings for selection to immunity plants. From our varieties resistant and moderate resistant to smut are following varieties: Naz, Sapaly, Arap, Taza, Krasnovodopadskaya 210, Egemen, Aliya, Nureke, Kazakhstanskaya 10; from foreign - Ukrainian: Mirkhad, Snezhana; Russian - Krasnodarskaya -29, Kavkaz, Bezostaya-2, Delta, Kroshka; from Kirghiz: Adyr, Zubkov.

On the basis of the developed parameters of varieties of non irrigated and drysteppe agro-ecotype model are created 12 new, productive, heat - and drought-resistant, strong and valuable on grain quality varieties of bread winter wheat: Zernokormovaya 50 (Pirotriks 50), Steklovidnaya 24, Naz, Yubileynaya 60, Derbes, Rausin, Karasay, Zhadyra, Mayra, Rasad. All named varieties registered in State register of selection achievements and admitted to use in Kazakhstan and the republics of Central Asia: in Kyrgyzstan, Tajikistan, Turkmenistan, in some regions of Russia. They are widely cultivated in the above-named Republics and occupy the areas of crops more then 1mln.ha.

Размещено на Allbest.ru