Канфесійньїя і этшчныя умовы развіцця барочнага стылю у мастацтве Беларусі

Размещено на http://www.allbest.ru/

Канфесійньїя і этшчныя умовы развіцця барочнага стылю у мастацтве Беларусі

Барыс Лазука

Анатацыя

барока канфесійны мастацтва

Разглядаюцца заканамернасці развіцця стылю барока у пластычных мастацтвах Беларусі, абумоуленыя грамадска-палітычнымі, саслоунымц канфесійнымі фактарамі. Канфесійны склад грамадства беларускіх зямель знаходзіуся у цеснай узаемасувязі з этнічным падзелам. Па уплыву на культурна-мастацкі працэс асноуные канфесіямі у ХУГІ-ХУГІІ ст.ст. былі каталіцкая, уніяцкая і праваслауная. Іх роля залежала ад перыядычнасці дамінавання, фаз актыунага функцыянавання, спецыфікі узаемаадносін. Пераутварэнне каталіцызму у рэлігію эллы, пашырэнне уніяцтва у сярэдніх і шзавых слаях грамадства, яго арыентацыя на элементы народнай культуры, кансерватыуныя адносіны праваслауя да мастацтва - дадзеныя фактары аказвалі уплыу на стылявыя працэсы барочнай эпохі.

Конфесійні та етнічні умови розвитку стилю бароко в мистецтві Білорусі

Розглядаються закономірності розвитку стилю бароко в пластичних мистецтвах Білорусі в контексті умов історичного процесу, зумовленого комплексом суспільно-політичних, станових, конфесійних, освітніх, економічних обставин. З їх сукупності виділено конфесійний та етнічний склад населення білоруських земель, які в другій половині ХVI-ХVIII ст. входили до складу Великого Князівства Литовського. Звернуто увагу на тісний взаємозв'язок конфесійного та етнічного чинників. Зазначається, що чисельність населення білоруських земель не була стабільною, що зумовили військові дії, міграції, мінливість економічної, політичної та конфесійної ситуацій в державі.

За кількістю віруючих та впливом на культурно-мистецькі процеси в суспільстві основними конфесіями у ХVІІ-ХVIII ст. були католицька, уніатська та православна. Їхня роль залежала від періодичності домінування, фаз активного функціонування, специфічність взаємин. Перетворення католицизму на релігію еліти, поширення уніатства в середніх і низових верствах суспільства, його орієнтація на народну культуру, консервативне ставлення православ'я до мистецтва - фактори, які безпосередньо впливали на стильові процеси епохи бароко.

Ставлення названих конфесій до мистецтва, його роль у відправленні богослужіння були неоднаковими. Найбільш виваженими були стосунки католицької конфесії, яка оцінювала мистецтво як важливий засіб емоційного сприйняття Святого Письма в художніх образах. Перетворення католицизму на релігію еліти, поширення уніатства в середніх і низових верствах суспільства, його орієнтація на елементи народної культури, консервативність ставлення православ'я до мистецтва - чинники, які мали безпосередній вплив на стильові процеси протягом всієї барокової епохи.

Приділено увагу ролі представників інших конфесій - протестантів, старообрядців, іудеїв, мусульман, які також вплинули на розвиток барокового стилю.

Протягом ХVІІ-ХVIII ст. білоруські землі перебували в центрі європейського міжконфесійного та культурного діалогу. Особливості їхньої культури в той час були зумовлені полікон- фесійністю суспільства, стали результатом тривалої взаємодії і контактів різних конфесій.

З сукупнасці грамадска-дзяржауных, саслоуных фактарау, якія упльївалі на развіццё барочнага стылю у беларускіх пластычных мастацтвах XVII-XVIII стст., разам з асаблівасцямі тагачаснай сктэмы адукацыі, уключанасці творчай асобы у грамадска-рэлігійныя аб'яднанні і цэхавыя арганізацні, у рынак творау мастацтва, трэба прызнаць асабліва значную ролю канфесійнага і саслоунага станау грамадства. Іх значэнне і характар развіцця належыць разглядаць як узаемаабумоулены працэс, што дае магчымасць сканцэнтраваць увагу на найбольш важных унутрыстылявых барочных тэндэнцыях у пластычных мастацтвах.

Аналізуючы характар і накіраванасць культурнага працэсу XVII-XVIII стст. на беларускіх землях, як і ва усім Вялікім Княстве Літоускім, мэтазгодна звярнуць увагу на этшчны склад грамадства. Ён уяуляу сабой дастаткова динамічную сістэму, на якую уздзейнічалі розныя фактары. Па падліках гісторикау, колькасць насельніцтва беларускіх зямель на працягу XVII-XVIII стст. мянялася вельмі рэзка, што было абумоулена бесперапыннымі ваеннымі дзеяннямі і звязанимі з імі разбурэннямі гаспадаркі, зшшчэннем людзей, масавымі згонамі за мяжу. У сярэдзіне XVII ст. насельніцтва беларускіх зямель складала 2826 тыс. чалавек [1, s. 390-393]. Пасля трынаццащгадовай вайны з Маскоускай дзяржавай (1654-1667) яно паменшылася да 1146 тыс. чалавек [2, c. 223] - больш чым на палову. Адносна мірныя гады канца XVII ст. далі нязначны прырост насельніцтва да 1904 тыс. чалавек.

Новы спад колькасці жыхароу на беларускіх землях адбыуся падчас Пауночнай вайны (да 1457 тыс.), разбурэнш якой былі не менш значнымі, аднак не прынеслі з сабой масавага знішчэння людзей. З другой трэщ - канца XVIII ст. рост насельніцтва хаця і адбывауся, але вельмі маруднымі тэмпамі. У 1795 г. яно складала толькі 2600 тыс. чалавек [3, с. 91; 4, с. 86-92]. I. Чаквін і I. Углік называюць іншую лічбу - 1352 тыс. Е. Можы, абатраючыся на дакументальныя крыніцы, лічыць, што за перыяд з 1648 г да 1667 г страты насельніцтва у Вялікім Княстве Літоускім склалі 48%, а у час Пауночнай вайны - 35%. Па падліках В. Голубева у Прапой- скім старостве у 1681 г пуставала 72% валок, у 1667 г у Віцебскай эканомн было 74%, а у Мсціслаускім ваяводстве каля 70% пустых сялянскіх дамоу Пасля падзей Пауночнай вайны і у выніку спусташальнай эпідэміі чумы у пачатку XVIII ст. толькі у Берасцейскай і Гродзенскай эканоміях пуставала адпаведна 41% і 71,5% валок [5, с. 120; 1, s. 390-393; 3, с. 91]. Такім чынам, можна меркаваць, што ва умовах ваенных дзеянняу, крызіснага становішча гаспадаркі, разбурэннямі гарадоу і мястэчак, памяншэннем заможнасці саслоуных элітных частак грамадства, працэсы культурнага развіцця не толькі запавольваліся, але і набывалі новыя накірункі.

Разам з памяншэннем колькасці насельніцтва значныя карэктывы у карціну культурнай сітуацыі уносілі міграцні. Масавы вываз рамесніцкага і увогуле працаздольнага насельніцтва адбывауся перыядычна. Да гэтага трэба дадаць унутрыдзяржауныя міграцні у асноуным з заходніх раёнау ва усходне-пауночныя, усходнія і пауднёвыя [5, с. 121; 6, с. 57-64]. Яны абумоуліваліся магчымасцю засялення пустуючых вёсак, мястэчак і гарадоу. Асабліва актыуным быу прыток новых жыхароу ва усходне-пауднёвыя раёны вясковага і рамесніцкага насельніцтва. Нягледзячы на тое што у аснове такіх перамяшчэнняу людзей ляжалі эканамічныя фактары, яны прыводзілі да актыунага змяшэння культурных патокау, уплывалі на далейшае развщцё культурнай сітуацыі. Кансалідацыя, асіміляцыя і штэграцыя насельніцтва садзейнічалі выпрацоуцы агульных рыс хутчэй за усё у матэрыяльнай культуры, больш марудна - у сямейна-побытавым укладзе, традыцыях, абрадах, у мастацкай, вусна-паэтычнай творчасці.

У этшчных адносінах на беларускіх землях у ХУТТ-ХУТТТ стст. пераважала беларускамоунае насельніцтва. Аднак у сувязі з адметнасцямі саслоунага падзелу грамадства гэта сцвярджэнне патрабуе некаторых карэктывау. На працягу разглядаемага перыяду адбывауся працэс паланізацыі шляхты, якая у выніку складаных абставін, выкліканых палітьїкай дзяржауных улад і каталіцкай царквы, склала “своеасаблівую метаэтнапалітычную супольнасць” з адпаведнымі кампанентамі польскай культуры [5, с. 120-121] - мовай, канфесійнай прыналежнасцю, самасвядомасцю. Трэба адзначыць, што гаворка ідзе аб кампанентах культуры, разам з якімі можна зауважыць і пэуныя з'явы, арыентаваныя на беларускі традыцыйны уклад. Падкрэслш яшчэ адзін момант. Развіццё і замацаванне у адпаведных формах у асяроддзі шляхты элементау ментальнасці, уласщвых асобным этнічным супольнасцям, спрыяла шырокаму уваходжанню у сферу яе штарэсау інавацый, рабіла гэтае саслоуе сильным да зменлівасці, поліварыянтнасці у адносінах да культуры, а значыць аказвала уздзеянне на накіраванасць развіцця барочнага стылю.

“Этнатрансфармацыйны характар” [5, с. 121] шляхты быу не аднаго узроуню. Так, яе вышэйшыя слаі па прычыне ужо вышэй адзначаных абставін, ладу жыцця мелі больш выказаную схільнасць да інаэтнічных запазычанняу У большай ступені яны не насілі характар простата успрыняцця таго ці іншага уздзеяння. Часцей за усё запазычанае аказвалася трансфармаваным, прыстасаваным да таго варыянту, які склауся ці які у щэале, на думку прадстаунікоу шляхты, павінна было мець данае саслоуе. У гэтым плане большымі асіміляцыйнымі здольнасцямі валодала сярэдняя і дробная шляхта. Канстантнасць, ахоуніцтва сармацкай культуры, як сукупнасці пэуных кампанентау светапогляду, матэрыяльнага і духоунага жыцця, тыповая для яе, з'яулялася асноуным сродкам і арыенщрам у названых працэсах.

На беларускіх землях у ХУТТ-ХУШ стст. пражівалі вялікія групці шшых этнасау Сярод асноун^іх (не у плане большасці, а па ступені уплывау, укладу у агульную культуру Вялікага Княства Літоускага) трэба назваць палякау, рускіх, яурэяу, украінцау, татар, ціганоу. Так, палякі, нягледзячы на кнуючыя у дзяржаве пэуны час забароны і абмежаванні, аказвалі значної уплыу на варыятыунасць культурнай атуацыт На землях Вялікага Княства Літоускага палякам забаранялася займаць дзяржауныя пасады, атрымліваць тытулы, набываць нерухомасць. Гэтыя забароны (у большасці выпадкау фармальн^ія) дзейнічалі да канца ХУТТТ ст. [7, с. 511]. У асноуным, дзякуючы каталіцкай царкве (часта этнічнае і канфесійнае праяуляла сябе злітна), іх уклад меу шырокія межі і прасцірауся ад матэрыяльнай да духоунай сферы культуры.

Цзли комплекс з'яу у беларускай культури ХУІІ-ХУПІ стст. нельга зразумець без уліку рускага насельніцтва. Гісторикамі праводзіцца яго дьIферэнцияция на дзве асноуния групи - рускія (велікароси) і старавери. І адних, і другіх у рознага роду дакументах, приватним жицці називалі “масквічи”, “маскавіти”, “маскалі”, радзей “рускія” [5, с. 131-132]. У гетих назвах знайшла адлюстраванне дзяржауна-патэстарная приналежнасць, якая часта атаясамлівалася як уласна этнічная. Для рускіх праваслауних і рускіх стараверау билі характэрни розния ступені уздзеянняу і удзелу у культурним працэсе, як і розния вариянти уклкгоння у грамадска-палітичнае жицце краіни, розния адносіни да дзяржауних улад, каталіцкай, уніяцкай, праваслаунай вдрквау. На рускіх, якімі билі у пераважнай большасці людзі праваслаунага веравизнання, распаусюджваліся тия ж прави, абавязкі, абмежаванні (у параунанні з прадстаунікамі уніяцкай і каталіцкай кан- фесій), што і на беларускае праваслаунае насельніцтва.

У ютим плане старавери успрималіся дзяржаунимі уладамі Рэчи Паспалітай як асоби, на якіх пашираліся гоуния свабоди, галоуним чинам у адпрауленні культу, у ажиццяуленні гандлевай і гаспадарчай дзейнасці, незалежнасць ад каталіцкага і уніяцкага духавенства. Характар сувязі рускага (праваслаунага) і стараверскага насельніцтва з прадстаунікамі інших этнасау, якія праживалі на тэриториі Беларусі, биу розним. Аднак адмауляць яе, асабліва у адносінах да стараверау, як гота робяць некатория даследчикі (А. Катунскі, Я. Яваніц) [8; 9], нельга па шэрагу причин. Дания аб гаспадарчай дзейнасці, гандлевих сувязях стараверау не пакідаюць сумненняу у наяунасці рознабакових (хай і абмежаваних па причине канфесійнай специфікі) кантактау з іншимі жихарамі краю. А гота азначае і тое, што на працягу амаль паутара стагоддзя старавери аказвалі визначанае уздзеянне на культурную сітуацию у асобних рэгіенах краіни (пауночни захад, усходне-паудневия раени) [10]. Такія уздзеянні можна прасачиць на узроуні мови, матэрияльнай культури, некаторих з'яу у галіне мастацтва (іканапіс, рукапісния кнігі, дэкаратиуна-прикладное мастацтва, архгактура).

Уздзеянне на гісторика-культурную сітуацию на беларускіх землях аказвалі таксама яурэі. Нягледзячи на пастаянния сцвярджэнні гісторикау аб виключнай важнасці разгляду вялікага кола питанняу, звязаних з дзейнасцю гэтай часткі насельніцтва, яе укладу у агульнадзяржауния працэси, да сенняшняга часу адсутнічаюць грунтоуния даследаванні, а випадковим заувагі статистичнага характару не запауняюць існуючага прабелу.

На тэриториі Вялікага Княства Літоускага яурэі з'явіліся у канци XIV ст., рассяляючися пераважна у гарадах і мястэчках. Іх становішча як гоунай этнічнай адзінкі у дзяржаве на працягу ХУІІ-ХУШ стст. неаднаразова мянялася ад масавих вигнанняу да простата абмежавання месц праживання, сфер дзейнасці. Колькасць яурэяу таксама не била пастаяннай. Калі у ХIV-ХVІ стст. яни складалі да 20% ад усяго гарадскога насельніцтва [11, с. 119-144], то у другой палове ХVIII ст. - да 30-40% у гарадах і да 50% у мястачках [12, s. 30-31]. та, безумоуна, важни паказчык. Аднак трэба улічваць і тое, што яурэі займаліся пераважна рамяством, гандлем, ліхвярствам, лекарствам, яны трымалі млыны, корчмы, фальваркі і, такім чынам, знаходзіліся у цэнтры гаспадарчага, грамадскага жыцця. Не апошняй была роля яурэяу і у палітичним жыццг Такія абмежаванні, як, напрыклад, месца пражывання, не станавіліся істотнымі перашкодамі у іх грамадска-палітычнай дзейнасці. Канкрэтныя асобы або кагалы былі асноуньїмі фінансістамі магнатау, каралеускага двара, кліру і, такім чынам, маглі ускосна уплываць на агульнадзяржауную палітыку, умешвацца у самыя розныя пытанні [12, s. 30-31; 13].

Яурэйскае насельніцтва было адносна аутаномнай супольнасцю, якая функцыяшравала паміж рознымі слаямі тагачаснага грамадства, а яго культура, дастаткова специфічная, не была індыферэнтнай нават да хрысцшнскага мастацтва [13]. Нацыянальная ментальнасць часта перарастала наднацыянальную адметнасць культуры. Уласна кажучы, гэта толькі умоуна дзве розныя велічыні. Злітнасць іх існавання адлюстроувае не толькі логіка ацэнак і супастауленняу, але і рэальныя факты, творчасць шэрагу майстроу, такіх як, напрыклад, К. Гескі, Г. Ляйбовіч. Нарэшце трэба прызнаць і тое, што шмат якія працэсы грамадска-культурнага жыцця на працягу ХУТТ-ХУТТТ стст. інспіраваліся, падтрымліваліся менавіта яурэйсюм насельніцтвам, поруч з якім выступалі і іншия этнічныя групы, як, напрыклад, армяне. Дзякуючы вытворча-гандлёвым сувязям яурэяу і армян на тэрыторыи Рэчы Паспалітай актыуна падтрымлівалася арыенталістычная накіраванасць мастацтва, духоунай і матэрыяльнай культуры частак сацыяльнай эліты грамадства [14, s. 15-88; 15; 16, s. 117-172; 17; 18, с. 7-15; 19, с. 169-177].

У дапауненне разгляду этншнай структуры грамадства усходніх зямель Рэчы Паспалітай трэба назваць яшчэ адну дастаткова кампактную і уплывовую групу насельніцтва - татар. Першыя гістарычныя звесткі аб іх адносяцца да ХТУ ст. - часоу Альгерда, Вітаута і Ягайлы. Конніца Джанібека прымала удзел у ваенных паходах князя Альгерда 1350 і 1352 гг Паслугамі татар карыстауся і князь Вітаут. У 1387 г на сваіх землях ён прымае хана Тахтамыша з сям'ёй і воінамі, а цераз два гады пасля пераможнага паходу на Крым садзіць яго на трон. У 1409 г, напярэдадш Грунвальдскай бітвы, у Брясці Вітаут і Ягайла разам з ханам Джэладэд-Дзшам абмяркоуваюць планы вайны з Тэутонсюм ордэнам. На баку аб'яднаных войск Вялікага Княства Літоускага і Польшчы выступіла войска татар, што адыграла пэуную ролю у пераможным завяршэнні бітвы.

Рассяленне татар на беларускіх землях было абумоулена дзвюма прычынамі - ваеннымі дзеяннямі з Ардой, пасля якіх значныя групы палонных аказваліся на тэрыторыі княства, і міграцнямі (збеглыя ханы, прэтэндэнты на ханскі трон), у вышку якіх перасялялася галоуным чынам знаць, вайскоуцы. Паступова сфарміраваліся асобныя раёны, дзе аседла пражывалі татары (Клецк, Мінск, Гродна, Крэва, Лідскі, Ашмянскі, Навагрудскі, Брэсцкі паветы) [20, с. 492]. Бяднейшая частка жыхароу дзяржавы займалася рамёствамі, гандлем, агародніцтвам, жывёлагадоуляй.

Для нашай праблемы большую цікавасць уяуляюць заможныя татары - служылыя людзі (бекі, мурзы, уланы), якія па сваіх правах пртрауніваліся да шляхты. Пстарычныя дакументы захавалі адпаведную назву - “шляхта-мусульмане”. Прадстаунікі гэтай катэгорын валодалі зямлёй, нерухомасцю. У XVII-XVIII стст. існавалі генеалагічныя зводы, дзе указваліся знатныя роды не толькі польска-літоускага паходжання. Адзін з такіх зводау (перавыданне 1895 г) змяшчае таксама звесткі аб шляхце татарскага паходжання [5, с. 89; 21].

Наяунасць у краіне значнай колькасці татарскага насельніцтва, занятага ваен- най справай, вымагала дзяржауныя улады клапаціцца аб іх правах, устанауліваць некаторыя абмежаванні. Так, Жыгімонт Аугуст II у 1561, 1568 гг, Стэфан Баторый у 1576 г., Жыгшонт ІІІ у 1608 г, Уладзіслау IV у 1634 г. выдаюць прывілеі, дзе пацвярджаюць правы татарскай знаці. Але гэтыя факты сведчаць і аб тым, што у складанай сістэме грамадска-палітычных, саслоуных адносін Рэчы Паспалітай татары былі не апошнімі. Іх роля узрастае, калі гаворка ідзе аб культурных працэсах XVII-XVIII стст. Можна лічтць, што сфармфаваныя і абумоуленыя рознтмі фактарамі сармацка-арыенталістычныя з'явы тагачаснага жыцця падтрымліваліся таксама і татарскім насельніцтвам.

Усведамленне этшчнай сітуацыі на землях Вялікага Княства Літоускага у XVII-XVIII ст.ст. і яе уплывау на псторыка-культурныя працэсы не можа адбыцца без уліку яшчэ некалькіх этшчных груп - украінцау, літоуцау, латышоу, цыганоу. У параунанні з ужо названимі палякамі, рускімі, яурэям^ татарамі гэта былі прадстаунікі тых этнасау, якія аказалі абмежаванае уздзеянне на культурную сітуацшю у дзяржаве. У сувязі з невялікай колькасцю па прычыне рассялення пераважна на паграшччы (акрамя цыганоу), нязначнай інтэграванасцю у сацыяльную структуру грамадства яны шмат у чым саступалі у сваёй уплывовасці у параунанні з вышэй разгледжанымі групамі насельніцтва Вялікага Княства Літоускага. Але гэта не дае падстау адмауляць іх пэунага укладу у агульнадзяржауныя, культурныя працэсы. Спарадычныя, апасродкаваныя, існуючыя пераважна на узроуні нізоу грамадства, такія уплывы, безумоуна, былі.

Апошняй і, магчыма, самай галоунай праблемай, да якой неабходна звярнуцца пры аналізе гістарычных умоу стылявога развіцця мастацкай практыю на Беларусі XVII- ХУШ стст., з'яуляецца канфесійная сітуацыя. Яна з'яуляецца надзвычай складанай, дынамчнай для дадзенага перыяду, часам супярэчлівай. Таму абмяжуемся некаторшмі агульнтмі заувагамі. Xрысціянскае светауспрыманне вызначала усе сферы жыцця дзяржавы: паліттку, ідэалогію, культуру, мастацкую практыку. Дзякуючы яму, ажыццяулялася узаемасувязь паміж гэтыш сферамі, узаемаабумоуленасць іх асобных частак. Носьбітамі тэалагічных канцэпцый былі канкрэтныя людзі, прадстаунікі пэуных этшчных і саслоуных груп. Веравызнанне асобы было той галоунай кропкай адліку, у якой перасякаліся і прыватныя, і агульнадзяржауныя штарэсы, вялікая палітыка крашы і лёс канкрэтнага чалавека, сям'і.

Структура грамадства Вялікага Княства Літоускага была поліканфесійная. Яе аснову складалі каталіцкая, уніяцкая, праваслауная і пратэстанцкая канфесіі. У нацыянальнай культуры роля кожнай з іх была неаднолькавай, як і адпаведны уклад, узровень уплывау З другога боку, таксама відавочна перыядычнасць, з якой тая ці іншая канфесія дамініравала у дзяржаве, ці на яе асобных рэгіёнах, вызначаныя фазы іх найбольш актыунага функцыянавання. Нарэшце звяртае на сябе увагу і спецьіфічнасць узаемаадносін названых канфесій. Барацьба, супрацьстаянне, варожасць, адкрытая ці тайная канфрантацыя - усё гэта прысутшчала у іх узаемаадносінах, накладвала адбітак на стан грамадства, па-свойму пераламлялася у яго культуры, мастацтве. Уплыу канфесій з'яуляуся асноунай рухаючай сілай, якая падпарадкоувала сабе і свецкае жыццё. Спецыфічнасць развіцця усходніх тэрыторый Рэчы Паспалітай якраз і заключаецца у тым, што іх рэлЫйная накіраванасць станавілася важнейшай часткай усіх галін грамадства.

Насельніцтва Вялікага Княства Літоускага да Крэускай уніі 1385 г была у пераважнай большасці праваслаунага веравызнання. Ктотныя змяненні канфесійнай сітуацм пачынаюцца пасля яе прыняцця, паколькі унія адкрыла шлях да пашырэння каталіц^ізму на беларускіх землях. У адпаведнасці з каралеускімі і велікакняжацкімі дэкрэтамі, прывілеямі некаталіцкае насельніцтва абмяжоувалася у правах, на яго дзейнасць накладвауся шэраг забарон, як, напрыклад, забарона займаць вышэйшыя дзяржауныя пасады. Ступень, як і стабільнасць такіх абмежаванняу, была неаднолькавай. Перыядычна, у залежнасці ад існуючай ці чакаемай сггуацып, дзяржауная улад а здымала забароны, уводзіла нормы, якія урауноувалі у правах каталіцкае і праваслаунае насельніцтва, як, напрыклад, па Віленска-Радамскай уніі 1401 г.

Прынцыпова важным этапам для фарміравання і развіцця культурнай Ытуацын можна лічыць сярэдзіну - другую палову XVI ст. Менавіта з гэтага часу адбываецца распаусюджанне пратэстантызму (кальвінізму, антытрынітарызму). Для беларускіх зямель была уласціва амаль адначасовая прысутнасць Рэфармацыі і Контррэфармацыі. Згасанне аднаго руху і пашырэнне другога ішлі на фоне складаных унутрыдзяржауных працэсау, вынікам якіх можна лічыць Брэсцкую царкоуную унію 1596 г., паклаушую пачатак яшчэ адной канфесіі - уніяцкай. Па сутнасці, другая палова XVI - першая палова XVII ст. - час, які праходзіу пад знакам бурных змен у рэлтйнай структуры дзяржавы.

З пачатку XVII ст. канфесійная сыуацыя акрэслшалася дынамічнымі суадносінамі каталіцызму, уніяцтва, праваслауя. Яны ахоплівалі розныя слаі насельніцтва, знаходзячы у кожным з іх свае прыярытэты, сваіх прыхшьшкау. У адпаведнасці з гэтым стваралася багацце умоу для культурнага развіцця гра- мадства. Першая палова XVII ст. вызначалася прымусовымі спосабамі пашырэння уніяцтва, якое падтрымлалася таксама касцёлам. З цягам часу уніяцтва укаранілася у сярэдніх і ніжэйшых слаях грамадства, знаходзячы менавіта там спрыяльную глебу для рэалпацын сваёй дактрыны, сваё кола прыхшьшкау [22, с. 168]. Яно стала своеасаблшым культурна-камунікацыйным мостам паміж каталіцьізмам і праваслауем, а таксама важным кансалідуючьім і акумуліруючьім асяродкам.

Каталіцьізм ператвараецца у рэлігію элыы, у руках якой канцэнтруюцца юруючыя пасады, матэрыяльныя сродкі. Паступова пашырэнне уніяцтва губляе прымусовы, агрэыуны акцэнт. У гэтым не малую ролю адыграла пазщыя касцёла і стауленне праваслаунай царквы, а таксама больш уважлівая палітака уласна уніяцкіх лщэрау. Імкліваму распаусюджанню уніяцтва спрыялі таксама стыхійныя элементы народнай культуры, якія аказаліся для яе прымальнымк.

Канфесійны склад насельніцтва як усёй Рэчы Паспалітай, так і Вялікага Княства Літоускага у ацэнках беларускіх псторыкау выглядае наступным. У пачатку XVII ст. ушяты складалі 3 млн. сярод жыхароу княства (у склад якога уваходзілі і беларускія землі), у канцы XVIII ст. - 1,8 млн. вернікау-беларусау [20, с. 66; 23, с. 10-11]. Некалькі іншмя лічбы даюцца у даследаваннях польскіх аутарау Так, па падліках Л. Бянькоускага, у 1772 г з 14,7 млн. жыхароу Рэчы Паспалітай 7,4 былі каталікамі, 6,2 - вернікамі усходніх цэрквау. З іх, зноу жа па падліках Л. Бянькоускага, у 1800 г. 3,4 млн. складалі грэка-каталш, 2,8 млн. - праваслауныя [24, s. 779-837].

Другім важным паказчыкам для вызначэння культурнай сітуацыі на беларускіх землях з'яуляюцца колькасныя суадносіны каталіцкага, праваслаунага і уніяцкага насельніцтва. З пачатку XVII да канца XVIII ст. назіраецца павелшэнне колькасці уніятау і каталікау за кошт праваслауных і пратэстантау. Па падліках псторыкау, у сярэдзше XVII ст. 33% насельніцтва Рэчы Паспалітай складалі ушяты, 43% - каталікі, 10% - праваслауныя, 14% - прадстаунікі шшых ралігій [20, с. 137]. У канцы XVIII ст. на тэрыторыи Рэчы Паспалітай існавала каля 4,5 тыс. лацінскіх парафій, 9,5 тыс. уніяцкіх, 0,5 тыс. праваслауных прыходау [25, с. 156-157]. Я. Мараш, разглядаючы канфесійную структуру Беларусі XVIII ст., піша, што колькасць уніяцкіх прыходау перавышала колькасць каталіцкіх і праваслауных, разам узятых [26, с. 225-226].

Рассяленне каталіцкага, уніяцкага і праваслаунага насельніцтва мела свае адметнасці. Каталіцкія парафіі канцэнтраваліся на Гродзеншчыне, Ашмяншчыне, у Лідскім, Навагрудскім, Брэсцкім і Мінскім паветах, праваслауныя прыходы - у Пінскім, Ваукавысюм і Мазырскім, уніяцкія прыходы пераважалі у пауночна-усходніх, цэнтральных і пауднёвых паветах.

Акрамя каталікау, уніятау і праваслауных істотную ролю у культурнай сітуацыі адыгрывалі прадстаунікі шшых канфесій - іудзеі, пратэстанты, стараабрадцы, мусульмане, караімы. Гісторыкі, называючы колькасць вернікау гэтых канфесій, часам разыходзяцца у лічбах. Разам з тым, спасылаючыся на найбольш грунтоуныя працы, можна прызнаць наступнае: у канцы XVIII ст. на тэрыторын Рэчы Паспалітай пражывала 900 тыс. іудзеяу, 365 тыс. пратэстантау, 20 тыс. стараверау, 4 тыс. мусульман, 1,3 тыс. караімау. Кожная з названых канфесій была у рознай ступені штэгравана у грамадска-палітычнае, эканамічнае і культурнае жыццё дзяржавы.

Дьінаміка колькасных змен канфесійнага складу насельніцтва Рэчы Пас- палітай і яе беларускіх зямель вывучана толькі у агульных аспектах. Разам з тым прыведзеныя паказчшкі з'яуляюцца важнейшымі пры ацэнцы культурнай сітуацыі, паколькі кожная з канфесій фарміравала свае асяродкі, рэгламентавана-аргашзаваныя утварэнш, уступала у рознабаковыя сувязі з іншаверцамі.

На працягу XVI-XVIII стст. Рэч Паспалітая і Беларусь знаходзіліся у цэнтры міжканфесійнага і культурнага еурапейскага дыялогу. Традыцыйна этна- канфесійная сітуацыя на беларускіх землях ацэньваецца як канфрантацыйная. Аднак яна выглядае больш складанай і не такой адназначнай. Менавіта у XVII-XVIII стст. узрастаюць інтэграцыйныя працэсы, што з відавочнасцю пацвярджаецца самім стылем барока, які аб'яднау, нягледзячы на канфесійныя і этншныя адрозненні, культуру розных рэпёнау Еуропы, розных этнасау. Адкрытая ці завуаліраваная канфесійная канфрантацыя садзейнічала, як гэта ні дзіуна, культурнаму абмену.

Культура беларускіх зямель эпохі барока, убачаная у агульнаеурапейскім кантэксце, дазваляе з відавочнасцю прызнаць, што яе характар, адметнасці склаліся як вынік працяглага узаемадзеяння, кантактау розных канфесій. Поліканфесійная сітуацшя не заусёды супадала з этшчнай структурай соцыума, у вышку чаго узнікау своеасаблівы дыялог канфесій, культур, ментальнасцей, якія належалі да розных пстарычна акрэсленых рэлігійных арэалау.

З улікам шэрагу фактарау, умоу, у якіх разгортвалася матэрыяльна-духоуная дзейнасць асобы, можна зрабіць наступныя вывады. Важнейшае значэнне для развіцця барочнага стылю, набыцця ім своеасаблівых нацыянальных рыс мелі тыя рэгламентавана-арганізаваныя формы дзейнасці, якія, як і светапоглядныя канцэпцыі, ментальнасць індывідуума, прайшлі складаны эвалюцыйны шлях. Цэхавая, карпарацыйная сштэма дыктавала адпаведныя формы паводзін асобы, уплывала на яе мастацкую дзейнасць. Менавіта у гэтых параметрах фарміраваліся адносіны заказчыка і выканауцы, складвауся інстытут мецэнацтва. Сярэднявечнае становішча творцы у грамадстве мянялася паступова. У гэтым не апошнюю ролю адыгралі элементы адукацыйнай сістэмы Беларусі эпохі барока: цэхі з іх рэгламентаванасцю вучэбнага працэсу, брацкія школы, навучальныя установы каталіцкіх і уніяцкіх ордэнау, а таксама прыватная і замежная адукацыя.

Своеасаблівай рысай, якая адрознівала умовы рэалізацыі матэрыяльных, эстэтычных, этычных запатрабаванняу асобы, з'яуляецца адкрытасць, цесная спалучанасць гэтых умоу з існуючшмі на той час сістэмамі і асяродкамі Еуропы. Цераз адпаведныя формы у нацыянальную культуру уваходзілі новыя ідэалы, пашыраліся шляхі самапазнання чалавека, ускладняліся яго адносіны да свету. Рысы барочнай ментальнасці фарміраваліся на фоне складанай этшчнай і канфесійнай структуры грамадства. Гэта билі найбольш важныя фактары, дзякуючы якім у нацыянальную мастацкую традыцыю уключаліся з'явы, не толькі народжаныя у самой культурнай сітуацыі, але і дэтэрмшаваныя знешнімі фактарамі.

Разгледжаныя ямовы мастацкай, культурнай дзейнасці асобы аказвалі непасрэднае яздзеянне на выпрацояку я мастацкай практыцы барочнага стылю шэрагу тэндэнцый развіцця, такіх як рэтраспектьна-спадчынныя, “нізавога барока”, антыюзацыи, арыенталктычных настрояу Яны фарміравалі адметныя рысы мастацкай мовы, якія явасобіліся я паэтыцы барочнага стылю.

Літаратура

1. Morzy J. Kryzys demograficzny na Litwe i Bialorusi w drugiej polowie XVH wieku. Poznan, 1965. 420 s.

2. Мелешко В.И. Очерки аграрной истории Восточной Белоруссии (Вторая половина XVn-XVm вв.). Минск: Наука и техника, 1975. 247 с.

3. Голубея В.Ф. Сялянскае землеяладанне на Беларусі XVI-XVIII ст.ст. Мінск: Навука і тэхшка, 1992. 176 с.

4. Карпачев А.М., Козловский П.Г. Динамика численности населения Белоруссии во второй половине XVII-XVIII в. // Ежегодник по аграрной истории Восточной Европы, 1968. Ленинград: Наука, 1972. С. 86-92.

5. Этнаграфгя беларусау Пстарыяграфгя, этнагенез, этшчная псторыя. Мінск: Навука і тэхшка, 1985. 215 с.

6. Анішчанка Я. З псторый мацыйных працэсая на тэрыторый Усходняй Беларусі я другой пал. XVIII ст. // Весці АН БССР, сер. грам. навук. 1990. № 5. С. 57-64.

7. Статут Вялікага княства Літояскага. 1580. Тэксты. Даведнік. Каментарыі. Мінск: БелСЭ, 1989. 573 с.

8. Катунский А. Старообрядчество. Москва: Политиздат, 1972. 120 с.

9. Іwaniec E. Z dziejow staroobrzзdowcow na ziemiach polskich XVІІ-XX w. Warszawa, 1977. 260 s.

10. Короткая Т.П., Прокошина Е.С., Чудникова А.А. Старообрядчество в Белоруссии. Минск: Наука и техника, 1992. 115 с.

11. Копысский З.Ю. Экономическое развитие городов Белоруссии в XVІ - первой половине XVII в. Минск: Наука и техника, 1966. 220 с.

12. Smolenski W. Stan i sprawa zydow polskich w XVin wieku. Warszawa, 1876. 217 s.

13. Balaban M. Z historii zydow w Polsce. Szkice i studia. Warszawa, 1920. 176 s.

14. Baranowski W. Swiat islamu. Lodz, 1987. 250 s.

15. Baracz S. Zywoty slawnych ormian w Polsce. Lwow, 1856. 485 s.

16. Gзmbarowicz M. Materialy zrodlowe do dziejow kultury i sztuki XVI-XVin w. Wroclaw, 1973. T. 3. 447 s.

17. Mankowski T. Sztuka ormian lwowskich // Prace Komisji Historii i Sztuki PAU. 1934. T. 6. S. 61-163.

18. Лазука Б.А. Слуцкія паясы і еярапейскі тэкстыль XVIII ст. Малы лексікон. Мінск: Беларусь, 2015. 172 c.

19. Лазука Б.А. У засені замкая і палацау Матэрыяльная культура сацыяльнай элггы Беларусі ХІІ - пачатку XX стагоддзя. Мінск: Беларусь, 2018. 320 c.

20. Этнаграфш Беларусі. Энцыклапедыя. Мінск: Бел сэ, 1989. 575 c.

21. Wolff J. Kniaziowie litewsko-ruscy od konca czternastego wieku (rozdzial “kniaziowie tatarscy”). Warszawa, 1895. 742 s.

22. Зайко^кі Э. Роля канфесійнага фактару я нацыянальнай свядомасці беларусая // Беларусіка. Кн. 2. Фарміраванне і развіццё нацыянальнай самасвядомасці беларусая / Матэр. міжн. нав. канф. 19-20 жніяня 1992 г. Мінск, 1992. 403 c.

23. Лазука Б.А. Гісторьія беларускага мастацтва: у 2 т. Мінск: Беларусь, 2007. Т І: Першабытны лад - XVII стагоддзе. 254 c.; Т ІІ: XVIII - пачатак ХХІ стагоддзя. 352 с.

24. Bienkowski L. Organizacja kosciola wschodniego w Polsce XVI-XVIII w. T. II // Kosciol w Polsce: Wieki XVI-XVIII. Krakow, 1969. S. 179-209.

25. Клачоускі Е. Беларусь, Літва і Украіна у “Атласе” грамадска-рэлігійнай гісторьі Рэчы Паспалітай многіх народау // Беларусіка, 3. Мінск, 1994. 403 c.

26. Мараш Я.Н. Очерки истории экспансии католической церкви в Белоруссии XVI-XVII в. Минск: Вышэйшая школа, 1974. 288 c.

Размещено на Allbest.ru