Дуние жузілік шаруашылыкдагы цазацстан цара металлургия онеркосібінщ цазіргі даму мумкіндіктері

Размещено на http://www.allbest.ru/

Дуние жузілік шаруашылыкдагы цазацстан цара металлургия онеркосібінщ цазіргі даму мумкіндіктері

Досмахов С.М., Талжанов С.А., Жангожина Г.М., Малаева Л.Т. атындагы Дараганды мемлекеттікуниверситеті, ага оцытушы Бекетов Е.А. к.г.н, доцент, ага оцытушы. оцытушы, Дараганды, Дазацстан

Аннотация

металлургия ?нерк?сібіні? ?аза?станды?

В статье рассматриваются развитие черной металлургии в Казахстане и ее вхождение в международное разделения труда. Черная металлургия в настоящее время является приоритетной отраслью и способствует устойчивому развитию экономики. В данной работе исследуются методы по развитию черной металлургий. В заключении были предложены мероприятия для улучшения и развитий черной металлургий в Казахстане.

Ключевые слова: промышленность, руда, металлургия, геологические запасы, международное разделение труда.

Abstract

OPportunities for modern development of black metallurgy industry in kazakhstan worldwide transfers

SM Dosmakhov, Talzhanov SA, Zhangozhina GM, L. T. Malaeva Senior lecturer, docent, senior lecturer, teacher, Karaganda State University named after EA Buketov. Karaganda, Kazakhstan

The articles are considered in the development of ferrous metallurgy in Kazakhstan and entering into the international division of labor. Black metallurgy in the present time is a priority for economic development and sustainable development. From the workshop, a method is developed by ferrous metallurgy. At the same time, it was proposed to increase the efficiency and development of ferrous metallurgy in Kazakhstan.

Keywords: Industry, ore, metallurgy, geological reserve, international division of labor.

Экономикалык-географиялык зерттеулердегі аумактьїк.ондірістін даму угымы бул биологиялык зерттеулердегі клеткалык зерттеу децгейімен тецестіріледі.Онпц калыптасуыныц басты себептері ондірістіц географиялык орыны,табиги жагдайлары мен табиги корлар,аткарылган кызмет салаларыныц орналасуы жоне халыктыц орналасуы мен олеуметпк-географиялык жагдай моселелері коса карастырылады. Осыган сойкес,Казакстан олеуметтік жоне экономикалык географиясында онеркосіп географиясы салалары оныц жекелеген турлеріне жан-жакты сипаттама беру ушін ец алдымен ондіріс салаларыныц курылымы, курамы, даму ерекшеліктеріне токталу кажет. Кдзіргі нарыктык экономика жагдайында республикамыздыц даму стратегиясы негізінен ондіруші онеркосіп салалары, оныц ішінде тау-кен металлургиялык онеркосібініц дамуымен сипатталынады.Оныц корлары мен рудалы пайдалы казбалар кен орындары бул ондіріс саласыныц дамуы ушін кешенді турде орналаскан. ©ндіру, оцдеу, тутыну орталыктары да біркелкі орналаскан [1, с. 46].

Кара металлургия машина жасау онеркосібініц шикізаттпк іргесін калайтын сала болып есептеледі. Оныц курамына темір, хромит, марганец рудаларын ондіру, байыту мен агломерация, шойын корыту, болат балкыту, прокат дайындау, кара металдарды екінші рет кайта корыту; комірді кокстеу; отка тозімді косымша материалдар (флюстік ізбес, отка тозімді балшык т.б), темірге хром, марганец косу аркылы, ортурлі касиеті бар ферробалкытпа жоне металлургиялык буйымдар шыгару кіреді. Бул курделі технологиялык урдістіц негізгі тірегі «шойын- болат-прокат» металлургиялык ондіру циклі. Бастапкы шиюзатты, отын мен энергияны, сонымен бірге косымша материалдарды пайдаланудыц колемі, металлургиялык технологияныц басынан аягына дейін озара тыгыз байланыстылыгы жоне одан калган калдыктарды пайдага асыру сиякты ерекшеліктері, кара металлургия косшорындарыныц дамуы мен орналасуына улкен осер етеді. Ол ушін ец тиімді жагдайлар - шикізат, технологиялык отын, машина жоне химия, курылыс онеркосіптерімен байланыс жасау мумкіншілігі, дамыган коммуникация жуйесі т.б. Дегенмен, булардыц ішінде ец басты роль аткаратын шикізат немесе отын. Мысалы, 1 т шойын ондіру ушін 1,8 - 2 т темір рудасы, 1,5 т кокс, 0,5 т косымша материалдар керек. Сондыктан не шикізат, не отын коздеріне таяу орналасады. Толык циклді кара металлургия онеркосібі онеркосіп аудандарыныц курылуы мен дамуыныц ядросы болатын фактор болып есептеледі, мундай аумацта улкен онеркосіп орталыгы пайда болады, ірі электр станция салынады, коксхимия, машина жасау косшорындары, ондірістік жоне олеуметтік инфракурылым пайда болады. Кдзакстанныц кара металлургиясы оз шикізатп мен отын ресурстарына негізделді. Кара металлургия Кцзацстанныц экспорттык маманданган басты онеркосіп салаларыныц бірі.

Халыкаралык географиялык ецбек болінісі жуйесіне ену ушін Кцзакстан экономикасындагы приоритеттік багыттар мен босекелестікке кабілетті салаларды аныктап алу керек. Сонда гана, укімет тарапынан каржыландыру, отандык жоне шетелдік инвестициялар тарту, ондірістіц салалык жоне территориялык курылымын озгерту, ондіріс куштерін орналастыру мен аумактык уйымдастыру улттык жоне олемдік децгейде тиімді болады. Казахстан Республикасы экономикасыныц дамуы дуние жузілік географиялык ецбек болінісі жуйесімен тыгыз байланысты. Оныц негізгі формаларыныц бірі - халыкаралык ецбек болінісі жоне басты максаты - олемдік нарыкта оз онімін экспортка шыгару, багасы ішкі багадан артык болатын ондіріс салаларына мамандану аркылы экономикалык пайда табу. Ел экономикасындагы салалардыц олемдік кабілетін зерттеу ушін біріншіден, олардыц экономикалык базасыныц децгейі мен орналасуын (компаниялар, гылыми жоне технологиялык инфракурылым, ецбек ресурстары), екіншіден, ІЖ0-дегі улесі, шикізаттпк жоне шикізаттпк емес экспорттагы улесі, осу каркыны т.б. параметрлеріне гылыми бага беру керек. Мысалы, Кдзакстандык маркетингтік - талдамалык зерттеу орталыгы жоне Американдык зерттеу орталыгы (SJE Austin Associates Ins (JAA)) тужырымдары бойынша Казахстан экономикасыныц 150 саласыныц ішінде таяу арада экономикалык потенциалы жогары сала босекелестікке тотеп бере алады деп корытынды шыгарады, олардыц ішінде ежелден дамып келе жаткан кара металлургия онеркосібі бар [2, с 32].

Дуние жузінде темір рудасын ондіру 1,1 млрд.т. жетті (2015 ж). Оныц копшілік болігі Азия елдерініц (33,4 %) Америка (28,2 %), Австралия жоне Океания (16,1 %) улесіне тиеді. Мемлекеттер бойынша: Кфгтай - 28,3 %, Бразилия - 18,4 %, Австралия - 15,1%, Ресей - 7,6 %, Ундістан - 6,9 %, АКШ - 5,5 %, Украина - 2,9 %, Канада - 3,3 %, ОАР - 3,0 %, Швеция - 1,8 %, Венесуэла - 1,5 %, Казахстан - 2,4 % (ТМД елдері - 13,9) темір рудасын ондіреді. Кдзакстан жылына 95-100 млн тоннага дейін темір рудасын ондіре алады; 2015 жылы Кдзакстан 25,4 млн.т темір рудасын ондіріп, дуние жузі елдерініц ішінде он бірінші орынга шыкты.

Казакстанда темір рудасыныц негізгі коры Костанай (Костанай темір руда бассейні), Караганды (Атасу - Каражал), Кызылорда (Солтустік Арал бассайні), Мацгыстау облыстарында шогырланган. Территориялыц принцип бойынша темір руда кен орындары 11 аймацца белінеді: Костанай, Карцаралы, Атансор- Козган, Атасу-Каражал, Балцаш мацы, Карсацпай, Рудалыц Алтай, Оцтустік Казацстан, Ертіс мацы, Солтустік Арал мацы, Мацгыстау тубегі. Темір рудасыныц негізгі коры Костанай аймагында орналасцан. Мунда: Соколов-Сарыбай, Аят,

Лисаковск, Коржынкел, Кашар кен орындары бар. Рудадагы темірдіц цурамы 35-53%-га жетеді жане ашыц адіспен ендіруге болады. Костанай бассейнініц рудасы кеп компоненттен турады. Онда фосфордыц цурамы (Кашарда - 0,22%,

Соколов-Сарыбайда - 13, Коржынкелде - 0,05, кукірт (2,5 %-га дейін), ваннадий, мыс, коргасын, никель, кадмий, титан жане т.б. кездеседі. Ягни руданы кешенді жолмен ецдеп, темірден басца, тусті металдар ендіруге болады. Казіргі уацытта одан кукірт цышцылы, фосфор тыцайткышы, тусті жане сирек металдар, глинозем, цурылыс материалдары шыгарыла бастады. Темір-фосфорит рудасы кен орнына Аят жатады. Онда темірдіц цурамы 37%-га жетеді. Будан басца кукірт, титан, ваннадий, мышьяк, марганец, никель, хром, мырыш, мыс, кобальт кездеседі. Ал, Лисаковск кен орыны енімініц цурамында темір 44%, кремний - 17-37, фосфор - 0,62, кукірт - 0,04, кальций мен магний тотыгы - 1 % болады. ©ндірілген рудалар байытуды цажет етеді.

Костанай облысында Тобыл темір жол станциясыныц оцтустігінде Сор, оцтустік- шыгысында Шатыркел кен орындары ашылган. ©неркасіптік цоры біріншісінде 60 млн.т, екіншісінде 78 млн.т-га багаланган, рудадагы темірдіц цурамы 50 %-га дейін жетеді. Будан басца Алешинск, Бенкалы, Ломоносов кен орындары бар. Муныц барі - Торгай темір рудасы бассейнін цурайды, ол алі жете зерттелмеген жэне енеркасіптік пайдалануга берілген жоц.

Казіргі уацытта еліміздіц 90 % темір рудасын Костанай темір руда бассейні ендіреді. Оныц ішінде «Соколов - Сарыбай тау-кен ендірістік бірлестігі» жане Лисаковск кен байыту комбинаты дуние жузінде темір рудасын ендіретін ірі 15 компанияныц (алемдік 54 % темір рудасын ендіреді) цатарына кіреді. Казацстанда ендірілетін темір рудасыныц негізгі пайдаланушылары : ААК «Арселор Миттал (73 %) жане Ресей (Оцтустік Орал) металлургия комбинаттары (27%). Соцгы жылдары Кытайдыц улесі улгайып келе жатыр. “Соколов - Сарыбай кен байыту ендірістік бірлестігі” темір рудасы туйіршіктерін ендіру женінен алемде алдыцгы орынды, темір рудасын ендіру бойынша 14-ші орынды иеленіп отыр.

Караганды металлургия комбинатын (2005 жылга дейін «Испат -Кармет» ААК, 2006 жылдан бастап «Миттал Стил Теміртау») пайдалануга беруге байланысты Орталыц Казацстанда Атасу- Каражал бассейіні игерілді. Басты кеніш орындары Батыс Каражал, Шыгыс Каражал, Улкен Ктай. Мунда руданыц цурамында темір - 50-55 %, марганец - 25 %-га дейін кездеседі. Темір рудасыныц цоры - 530, марганец рудасыныц цоры 350 млн.т багаланган.

Оцтустік Казацстан облысында Шымкент цаласына таяу жерде Ірісу кен орыны, Караганды облысында Кентебе-Тогай, Кекшетау аймагында Атансор, Кызылорда облысында Арал мацы кен орындарын атап кету керек. Республикадагы барлыц темір рудасыныц геологиялыц цоры 80 млрд.т, ал баланстыц цоры 16 млрд.т багаланды. Оныц 93% цоры Костанай облысында орналасцан. Казацстан цазір жане болашацта да металлургия енеркасібін шикізатпен толыц цамтамасыз етеді жане дуние жузі рыногына оныц концентраты мен дайын енімдерін шыгара алады. Темір рудасыныц цоры бойынша Казацстан дуние жузінде жетінші орын (Кытай, Бразилия, Австралия, Ресей, АКШ, Ундістан жане Украина мемлекеттерінен кейін), ТМД елдерініц ішінде ушінші (Ресей жане Украина елдерінен кейін) орын алады. АКШ геологиялыц цьізметтерініц маліметтері бойынша, дуние жузінде 800 млрд. т темір рудасыныц цоры бар, оныц 4 %-ы Казацстанныц улесіне тиеді (кесте 1).

Кесте 1.Дуние жузілік темір рудасыныц цоры (2016 ж. млрд.т.)

металлургия ?нерк?сібіні? ?аза?станды?

Дуние жузінде марганец рудасын ендіру 28,3 млн.т (2015 ж.) болды. Оныц ішінде алдыцгыкатарда Украина - 5,5 млн.т., Кытай - 5,0, ОАР - 2,8, Австарлия - 2,3, Казакстан - 1,8 млн.т. ( 2005 ж

- 2,2 млн.т) елдері тур. Казакстанда Жезді, Батыс Каражал (коры 286,2 млн.т. немесе 67%), Ушкатын

- 3 (республикалык коры 88,9 млн.т немесе 21%) кен орындарын игерумен «Атасуруда» АК, «Казаксмарганец» АК, «Жайрем кен байыту комбинаты» касшорындары айналысады. Буларда ендірілген руда «Миталл Стил Теміртау» аАк, Батыс Сібір (Ресей) жане Оцтустік-Шьігьіс Азия елдеріне жіберіледі. Жезді марганец кен орындары негізінде жумыс жасайтын байыту фабрикасы, курамында 32,5%-га дейін металл болатын марганец концентратын шыгарады («Казакмарганец» АК). Казакстан марганец рудасы корынан ОАР мен Украинадан кейін ушінші орынды алады. Дуние жузі марганец жалпы рудасыныц коры 23 млрд. т. багаланса, оныц 700 млн. т (оныц ішінде енеркасіптік коры 40-млн. т.) біздіц еліміздіц улесіне тиеді.

Дуние жузінде хромит рудасы корынан 47 мемлекет кезге туседі, жалпы коры 15 млрд.т. деп есептеледі (2016 ж.). Оныц 76% Оцтустік Африка Республикасында, 9% Казакстанда, 6% Зимбабведе шогырланган, сонымен бірге, АКШ, Финляндия, Индия, Филиппин жане Турция кезге туседі Олардыц алемдік кордагы улесі - 6%-га тец. Дуние жузінде 16 млн хром рудасы мен концентраты ендіріледі. Басты ендіруші елдер: ОАР - 46%, Казакстан - 17,4%, Ундістан - 13, Зимбабве - 4,5 % (ТМД елдері 18%).

Казакстанныц халыкаралык ецбек белінісі жуйесіне тусті металл рудалары корынан жетекші орын алуына байланысты, феррокорытпа енеркасібінде диверсификациялык кецею урдісі журіп жатыр. Казакстанда хром ендірудіц басты шикізат базасы - Дон кен тобы: КазССР-іне 20 жыл атындагы, КазССР-іне 40 жыл атындагы, География V, Алмаз Жемчужина, Жацгыл - Агаш, Геофизика - 1,2, Александровск т.б. кен орындары. Хромит кен орындары базасында ТУК “Казакхром” жане «Дон кен байыту комбинаты» АК (Хромтау каласы) жумыс жасайды (алемдік рынокта хром рудасын ендіру бойынша 2-ші орынды, феррохром шыгарудан 2-ші орынды, ферробалкыма шыгарудан 3-ші орынды алады). Феррокорытпа ендіретін зауыт Аксу каласында жане АК «Феррохром» Актебе каласында орналаскан жане «Миталл Стил Теміртау» курамында ферромарганец енімін шыгаратын Теміртау химия- металлургия зауыты іске косылды. Бул зауыт куаты толык игерілген кезде 40 мыц т дейін ферромарганец корытпасын шыгарады. Оныц басты тутынушылары: «Казактрактор» ААК, Ресей, Кытай жане Украина. Республикада «Казакхром» трансулттык корпорация курылып, шикізат пен дайын енім ендіретін кешен курылды. Казір куаты жылына 10 мыц т ферросиликоалюминий шыгаратын Екібастуз феррокорытпа зауыты салынып жатыр, ол шикізат ретінде жергілікті кемір разрезінде шыккан тау жыныстарын, кварцит кен орындарын колданады. Зауыттыц шыгарган енімі «Арселор Миталл» жане сырткы рынокта пайдаланылады. Феррокорытпа ендірісініц шыгаратын енімдері: ферросилиций, феррохром, ферромарганец, ферросиликохром, ферросиликоалюминий. Болашакта Казакстан ферробалкыманыц жаца турлерін ферротитан, ферромолибден, ферроволфрам, ферованнадий, феррониобий ендіруді улгайтуга мумкіндігі бар.

Кара металлургияныц дамуына, сапалы прокаттык енімдерді шыгаруга жане машина жасау енеркасібін шикізатпен камтамасыз ету ушін керекті минералдык-шиюзаттар: марганец, хромит рудалары Казакстанда кептеп кездеседі. Барлау жумыстары жургізілген Атасу-Каражал темір- марганец бассейні (Батыс Каражал, Шыгыс Каражал, Улкен Ктай, Жомарт, Камыс, ©спен т.б.), ЖездГУлытау кен орындары (Жезді, Жайрем, Ушкатын, Бестебе т.б.). Мацгыстау облысында Шагырхан жане Каратау жоталарында кен орындары кездеседі. Елімізде ашылган полиметалдык жане темір рудаларыныц курамында марганец кездеседі. Жезді марганец кен орыны 1942 жылдан бастап жумыс жасайды. Оныц курамында кремний жане сирек кездесетін металдар бар, курамында фосфор аз. Сапасы жагынан Украинадагы Никополь марганец рудасынан артыкшылыгымен белгілі. Атасу аймагындагы марганец рудасында фосфор аз. Ферромарганец енімін шыгаруга Соколов - Сарыбай мен Лисаковск кен байыту комбинаттарыныц «калдыктарын» пайдалануга болады.

Казакстанда тау-кен металлургия кешенініц еліміздіц ішкі жалпы еніміндегі улесі 6,56% -га тец болып, мемлекеттіц бюджетін куруда басты рольдердіц бірін аткарады. Тау-кен металлургия кешенініц 95% енімі баска елдерге шыгарылады, оныц Казакстандык экспорттагы улесі 35 %-га тец. Тау-кен металлургия кешені енімдерініц экспортында кара металл прокаттары, феррокорытпа, мыс корытпасы жане шакпак мыстыц улесі басым. Тау-кен металлургия кешені енімдерініц экспортындагы темір рудасыныц улесі - 2,2 %, кара металл прокаты (ак кацылтырды косканда) - 52,1%, феррокорытпа - 4,1%, ягни, барлыгы - 58,4 %-ды курайды.

Марганец рудасыныц 90 % металлургия енеркасібінде пайдаланылады. Дуние жузінде жане Казакстанда феррокорытпа енеркасібініц даму каркыныныц улгаюына байланысты шикізатка сураныс кебейе бастады. Казакстан 2015 жылы алемдік рынокка 386,7 мыц т., ягни, 25,3 млн АКШ долларыныц енімін шыгарды.

Казакстан кара металлургиясыныц даму бастамасы - ХХ f 30-шы жжылдардыц аягы мен 40- шы жылдардыц басы. 1938 ж. Дец хромит кен орындары тобындаFы Кемпірсай кен орнын игеру курылысы басталды. 1940 ж. Актебе феррокорытпа зауыты курылысы басталып, 1943 ж. іске косылды. 1942 ж. Жезді марганец рудасын ендіру басталды. 1944 ж. Казак металлургия зауыты (Теміртау каласы) жумыс жасай бастады. Улы Отан соFысыныц алдындаFы жылдары академик К.И.Сатбаевтыц баскаруымен Орталык

Казакстанда темір, марганец, мыс жане полиметалл кен орындары ашылды. Соныц аркасында тек кана Казакстанда Fана емес, Оцтустік Оралда да (Ресей) металлургия кешенініц негізі курылды. ХХ f 50-ші жж. Костанай темір рудасы бассейнініц ашылуына байланысты елімізде кара металлургия дамуыныц жада кезеці басталды.

ХХ гасырдыц 50-ші жж. аягынан бастап 70-ші жж. басына дейін Кустанай облысында кара металлургияньщ ірі шикізат базасы курылды. 1957 ж. Соколов - Сарыбай кен байыту комбинаты жумыска кірісті. Оныц курамында екі руда ендіру касшорыны, 4 фабрика, 30 шакты косымша артурлі цехтар болды. 70-ші жж. басында темір рудасын байытатын Лисаковск кен байыту комбинатыныц алгашкы кезегі пайдалануга берілді.

1956 ж. Караганды металлургия комбинатыныц (Теміртау каласы) курылысы басталды. Оныц шиюзаттык базасы Атасу - Каражал темір жане марганец кен орындары, ал отын базасы-Караганды кемір бассейні болды. 1960 жылы бірінші домна іске косылды.

1995 ж. аягында Караганды металлургия комбинаты «Испатинтернейшнл» компаниясыныц меншігіне айналып, «Испат-Кармет» ААК-ы курылды. Оныц курамына электрэнергетика касшорындары, кемір ендіретін шахталары, химия мен курылыс т.б. касшорындар кірді. Комбинат 60- тан астам енімдердіц турін шыгарады. Оныц курамына: коксхимиялык ендіріс (металлургиялык кокс, темір концентраты, коксхимиялык нафталин, бензол, аммонии султьфаты, сальвент пен толуол, коксхимиялык артурлі майлар), аглодомналык ендіріс (шойын корыту), болат балкыту ендірісі (оттегі конвертері жане мартен цехтары), суык прокат ендірісі, труба (кубыр) мен артурлі конструкциялык-профильдж материалдар жасау, сорттык прокат пен труба данекерлейтін ендіріс (болаттан жасайтын сорттык прокат, электр данекерлік трубалар), мырыштау мен алюминдеу цехтары (мырышталган жане алюминделген прокаттар), ендіріс калдыктарын ецдеу цехтары (темір тотыгы, домналык туйіршіктелген шлак, шлактык усак тас пен пемза, жолга тесейтін усак жарыкшак тас, газ тазалаудыц шламы, ізбестік материалдар), халык тутынатын буйымдар шыгаратын цех (курылыс материалдары, синтетикалык кір жуатын материалдар т.б.), косымша кызмет жасайтын ендірістер (ізбес ецдейтін цехтар, суйык жане газ турінде оттегі ецдеу, суйык азот, суйык жане газ туріндегі аргон т.б.), мунан баска уаткыш цех (Атасу - Каражал рудасы унтактауды керек етеді) жумыс жасайды. Дуние жузінде 2000 ж. 828,5 млн.т болат ендіріледі. Болат ендіруден алдыцгы катарда: Еуропалык Одак елдері - 163,1 млн.т, Кытай - 125,6 млн.т, Жапония 106,4 млн.т, АКЩ - 101,0 млн.т, ТМД елдері - 96,4 млн.т (оныц ішінде Ресей - 57,6), Корея Республикасы - 43,1, Украина - 31,3, Бразилия - млн.т, Ундістан - 26,9, Казакстан - 4,8, Беларусь - 1,5 млн.т ендіреді. Казакстан болат ендіруден дуние жузінде 28-ші орын, шойын ендіруден 24-ші орын алады.

Дуние жузінде болат корытушы ірі компаниялар: концерн Arcelor - 42,8 млн.т болат ендіреді, Nippon Steel - 31,8 (Жапония), JNM Qroup 31,1 (Голландия), LFE Steel - 29,8 (Жапония), Posko - 29,7 (Оцтустік Корея), Baosteel - 19,9 (Кытай), Corus Qroup - 18,9 (Улыбритания), U.S Steel - 17,9 (АКШ), Thussen Krupp - 17 (Германия) жане Riva Qroup - 15,7 млн.т. (Италия).

Казакстанда шойын ендіру - 3,5 млн.т., болат ендіру - 4,4 млн.т. сырты кабыкталган прокаттар мен ак кацылтыр - 56,56 мыц.т., прокат дайындау -млн.т болды [3, с. 55].

Облыстар бойынша 100 % шойын, 99,6% болат енімі Караганды облысыныц («Арселор Миталл») улесіне, 0,2 % болат Шыгыс Казакстан, 0,2 %-ы Павлодар облыстары улесіне тиеді. Ал, феррокорытпа енімініц 63,4%-ын Павлодар облысы (Аксу феррокорытпа зауыты), 36,6%-ын Актебе облысы (Актебе феррокорытпа зауыты) шыгарады. Аксу феррокорытпа зауыты дуние жузінде куаты жагынан бес касшорынныц катарына жатады. 80%-дан астам феррокорытпа экспортка (Нидерланды, Италия, Жапония, АКШ, Кытай) жіберіледі, ал республика касшорындарында 15-20% феррокорытпа пайдаланылады. Республикадагы барлык болат енімініц 90%-ы экспортка шыгарылады, тек кана 8- 10%-ы ішкі рыноктыц улесіне тиеді. Казакстандык болат енімдерін негізгі тутынушы елдер; Кытай - 35%, Ресей - 25, Иран - 15, Оцтустік Шыгыс Азияь 15, ТМД елдері - 6%. КАМАЗ жане ВАЗ зауыттары (Ресей) - автомобиль мен турмыска кажетті буйымдар (тоцазыткыш, кір жугыш машина, шац соргыш т.б.) ендіру ушін артурлі сапалы прокаттар алады (2 - кесте).

Кесте 2. Казацстанныц болат прокатын сатып алушы елдер, мыц т

Казакстан баска елдерден (негізінен Ресейден) жогары сорттык прокат пен трубаларды сатып алуга можбур болып отыр.Сондыктан, болашакта «Арселор Миттал» импорттык енімдерді отандык енімдермен алмастыруды кездеп отыр, отандык кара металлургия енімін ішкі рынокта пайдалану ушін машина жасау енеркосібінід салалык жоне территориялык курылымын езгертуді жоне жылдам каркынмен дамытуды кажет етеді. Сонымен бірге кадылтыр енімін елімізде пайдалану ушін калбыр енеркосібін дамытуга мамандану керек, мунай жоне газ енеркосібінід жылдам каркынмен да- муына байланысты отандык кубырлар шыгаруды жолга кою кажет.

Казакстан кара металлургия енеркосібінінід болашак дамуыныд басты багыттарын индустриал- дык-инновациялык багдарламага байланысты енім ендіруін, технологиясын, рыногын диверсификаци- ялау мына багытта даму керек:

- шыгаратын енімдердід номенклатурасын, турлерін улгайту (арматуралык болат, тоттанбай- тын болат, рулондык болат, мырышталган кадыл- тыр, сорттык прокат т.б.). Мысалы, тоттанбайтын болатты 1 млн. т жеткізсе, 1,3-1,5 млрд. долл. кіріс алуга болады. Сонымен бірге марганец жэне хром металдарын коспасы аркылы рынокта бэсеке- лестікке тетеп бере алатын жогаргы дедгейлі са- палы болат прокаттарын шыгаруга болады. Аксу феррокорытпа зауыты карамагында жылына 10-15 мыд т жогары сапалы болат шыгаратын минизауыт салынады [4, с.200].

Казакстанныд кара металлургия косшорындарыныд негізгі корыныд тозу коэффициент! 40%-га жетеді. Сондыктан оларды озык технологияга кешіру моселесін шешу керек. Мысалы, 2004 ж. «Миттал Стил Теміртау» компаниясы уздіксіз болат кую цехын іске косты. Сонымен бірге Актау каласында газ жэне мунай кубырларын шыгаратын зауыт салу жоспарланып іске асырылып жатыр. Алгашкы кезедінде жылына 60 мыд т улкен диаметрлік кубырлар шыгарады;

- Кдзакстанда металл ломдарыныд басым кепшілігі 13 елге экспортка шыгарылып, орташа есеппен олемдік багасы 90-100 доллар болса, Казакстан 54,7 долл. сатып отыр. Сондыктан Павлодар трактор зауытыныд болат кую цехы негізінде «Кастинг» ЖЩ зауыты курылып, ломды кайта корытып, сорттык прокатттар ендіреді. Болашакта бул зауыт Кдзакстанныд 20 % прокатын ендіретін болады;

- Отандык машина жасау енеркосібіндегі курылымдык езгерістерге, жада технопарктардыд курылуына байланысты оларды сапалы шикізатпен камтамасыз ету, ягни шетелден металл импорт- тауды азайту керек. Казіргі кезде Казакстан тамак енеркосібіне 50 млн. долл. тоттанбайтын болат, 100 т астам подшипник болатты, рессорлык-пружина- лык инструменталдык жоне т.б. тоттанбайтын аса тезімді болаттар сатып алады. Сондыктан Степно- горск подшипник зауытына арналган (12 -14 мыд. т) подшипник болатын, мунай жоне газ, машина жа- сау енеркосібіне арналган т.б.болат прокаттар шыгару жолга койылады;29

- металл енімдерін пайдалануды улгайту ушін, машина жасау енеркосібінде кластерлік тех- нопарктер курылуын дамыту керек. Мысалы, Кдраганды кемір бассейінінде кемір ендірудід темендеуіне байланысты, Караганды каласын ауыр машина жасау енеркосібі орталыгына айналдыру- дыд жан-жакты технико-экономикалык негізі бар.

«Арселор Миттал» акционерлік когамы косшорындарыныд баскару саясаты шетел фирмаларыныд табысты бейімделуінід айгагы болып отыр. Шаруашылык курылымдарыныд Казакстан жерінде болуы, улттык экономиканыд курылымнан рыноктыд ортурлі субьектілерінід берік езара орекеттестігіне тездетеді.

Жогарыдагы аталган жаксы керсеткіштер казір орындалуы басталып жаткан модернизация бойынша багдарламалар ушін негіз болады.

Бул багдарламалар:

- енімділікті кетеру;

- прокат ендіру бойынша шыгындарды азайту;

- комбинаттыд энергияга катысты

тиімділігін жаксарту;

- сапалы болат маркаларын ендіру ушін казіргі замангы талапка сай технологиялар колдану;

- олемдік рынокта босекелесе алушылыкты кетеру;

- экологияны жаксарту;

Коршаган ортаныд ластануы енеркосіп орындарыныд енім ендіруіне тікелей байланысты екені белгілі. Оныд мысалы Казакстанныд баска енеркосіп орындарындагы сиякты «Арселор Миттал» ААК-на кіретін косіпорьіндардан да келтіруге болады. Жалпы кара металлургия косшорындары ауа жоне су бассейндерін ластау келеміне карай жылу электр косшорындарынан кейінгі екінші орында тур. Металлургиялык комбинат орналаскан Теміртау каласы - Казакстандагы экологиялык жагдайы колайсыз калалардыд катарына жатады. Косшорын курамына барлык металлургиялык ендіріс, ягни агломерация, домна, болат корыту, прокат, коксохимиялык ендіріс, куатты жоне жендеу цехтарымен кемекші кызметтер токтаусыз жумыс істеуіне жагдай жасайды. Кала ауасыныд ластану дорежесі ете жогары. Орта жылдык бензопрен концентраты 4-6 ШМК, фенол концентраты 1 ШМК-дан астам болды. Металлургиялык комбинат ауага бір тоулік ішінде 78 т. шад, 9 т. кемір кышкыл газын жоне 1,6 тонна кукіртті газды беліп шыгарады. Косшорыннан шыгатын калдыктар курамында кукірт сутек (1,2 мыд т.), аммиак (0,92 мыд т.), кукірт диоксиді, кеміртегі тотыгы, азот, мырыш, калайы жоне т.б зиянды заттар бар. «Арселор Миттал» шахталарында кемір кабаттарын алу кезінде коршаган ортага кері осерінен тигізетін келедсіз факторлар керінуде. Жыл сайын кемірмен бірге 3 млн. тоннага жуык тау жыныстары сыртка шыгарылады. Шахталар жыл сайын ауага 41,4 мыд. тоннага жуык зиянды калдыктар кетереді. Бул калдыктар металлургиялык ендіріспен жылу 30 электростанцияларынан, кемір касшорындарынан шыгатын калдыктар тек кана ауаны ластаумен шектеліп кана коймайды. Белгілі бір физикалык жагдайда ауаны ластайтын заттар тікелей атмосферада химиялык реакцияга ушырайды. Соныц натижесінде анагурлым кауіпті жаца заттар тузеледі [5, с. 160].

Металлургиялык комбинаттыц коршаган ортага жогары мелшерде зиянды калдыктар тастап, зиян келтіруін мынадай себептерімен тусіндіруге болады: жабдыктары мен курылыстары жогары дарежеде ескірген негізгі фондтардыц улкен келемде болуы, ендіріс технологиясыныц физикалык жане моралды турде ескі болуы; шикізат базасы болып саналатын Атасу жане Лисаковск кен орындары темірініц курамында фосфор мен кукірттіц кеп болуы: отын балансында табиги газдыц болмауы; колданып келетін Караганды кемірініц кулділігініц жогары болуы.

Комбинат ТМД-ныц баска касшорындарына караганда бір енім турін алуга отын фиюс, отка тезімді материалды, техникалык суды, шикізаттьі кеп колданады. Комбинат дамуыныц алгашкы кезендерінде технологиялык агрегаттардыц ендірістік куаттарыныц дамуында табиги ортага каншалык мелшерде жэне калай эсер ететіндігі ескерілмей келген. ©неркасіпте тиімділігі аз жэне толык жетілмеген тазарткыш аппараттар колданылды. Ал комбинаттыц жобалык тікелей далдікті сумен жабдыктау жуйесі Самарканд су коймасынан алынатын таза техникалык айналымныц темендігін алдын ала аныкталган.

Комбинат «Арселор Миттал» ашык типті акционерлік когамына айналганнан бастап, ендіріс келемі кебейтіліп, экологиялык таза енімдер шыгаруга багыгталган жаца технологиялар енгізіліп, курделі каржылар белінуде.©йткені, коршаган орта ете курделі, алуан турлі, арі сан- сапалы. Коршаган орта алеуметтік обьекті болмаганмен оны баскару сезсіз алеуметтік сипат алады, ейткені оныц езі букіл когам муддесін козгайды.

Пайдаланылган эдебиеттер

1. З.Каримова, Э.Умирбаева Минеральные ресурсы Казахстана и мира. -Экономика и стати-стика, №2, 2002, С.46.

2. Международное производства и развитие мировых товарно-сырьевых рынков. - Экономика и статистика. №3, 2002. С. 32.

3. С.Жумабекова Состояние и приоритеты развития горно-металлургического комплекса в условиях модернизации экономики Казахстана. - Экономика и статистика, №2, 2006. Стр 55.

4. Р.А.Алшанов Казахстан на мировом-сырь- евом рынке: проблемы и их решения. -Алматы, 2014, -200 с.

5. Казакстанныц кыскаша статистикалык жылнамасы. - Алматы, 2016, С.160.

Размещено на Allbest.ru