Мінская замкавая царква 2-я пал. XI ст. (пач. XII ст.)

Размещено на http://www.allbest.ru/

МИНИСТЕРСТВО ОБРАЗОВАНИЯ РЕСПУБЛИКИ БЕЛАРУСЬ

УО «БЕЛОРУССКИЙ ГОСУДАРСТВЕННЫЙ ЭКОНОМИЧЕСКИЙ УНИВЕРСИТЕТ»

на тему: «Мінская замкавая царква 2-я пал. XI ст. (пач. XII ст.)»

ВШТ, 1 курса, ДТТ-1 К.В. Нарбут

Содержание

Мінская замкавая царква. Агульная характарыстыка.

Мінская замкавая царква 2-я пал. XI ст. (пач. XII ст.). Агульная характарыстыка

Рэшткі камннага храма на Мінскім замчышчы (фота 1950-х гг)

Адна з самых ранніх культавых пабудоў на тэрыторыі Беларусі. Рэшткі храма выяўлены ў 1949 г. падчас раскопак ва ўсходняй частцы Мінскага замчышча. Пытанне даты пачатку пабудовы храма застаецца дыскусійным: паводле адной версіі (Э.М. Загарульскі) храм пачаў будавацца паміж 1069 і 1073 гг., паводле іншай (Л.В. Аляксееў, Г.В. Штыхаў) - у пачатку XII ст. Існуе меркаванне (Э.М. Загарульскі, Л.В. Аляксееў), што храм не быў дабудаваны, паколькі падчас раскопак не выяўлена слядоў яго разбурэння і ўстаноўлена, што ў пач. XIII ст. паверх недабудаванага храма была пакладзена драўляная маставая. На месцы храма быў створаны некропаль (знойдзена 12 пахаванняў). Даследчыкамі (Э.М. Загарульскі) адзначаецца будаўніча-тэхнічныя асаблівасці храма (кладка з бутавага камяню і выкарыстанне вапняковых пліт) і падкрэсліваецца, што мінскі храм не мае дакладных аналогій сярод культавых манументальных пабудоў Старажытнай Русі. Таксама выказана меркаванне (Э.М. Загарульскі), што дойліды храма былі знаёмыя з архітэктурай заходнеславянскіх земляў і, магчыма, былі запрошаны ў Менск з Польшчы.

Гісторыя даследаванняў. Рэшткі храма былі выяўленыя ў 1949 г. В.Р. Тарасенкам. Наступныя 1950 і 1951 гг. былі, па сутнасці, прысвечаны раскопкам храма, але даследаванне так і не было даведзена да канца: не былі выкрыты і не прасочаны ў глыбіню падмуркі, не выяўлены падмуркавыя равы, не зробленыя адмысловыя разрэзы, не была прааналізавана стратыграфічная сувязь пабудовы з навакольнымі культурнымі наслаеннямі. За ўсе гады быў складзены толькі адзін профіль, у які патрапілі рэшткі храма - заходняя сценка раскопу 1950 г. Асноўная ўвага ў профілі нададзена фіксацыі культурных напластаванняў вышэй храма, а не стратыграфічнаму вывучэнню будынка, чым, мабыць, тлумачыцца адсутнасць у чарцяжы многіх важных дэталяў. Так, не прасочана глыбіня, на якую былі ўпушчаныя ў мацярык падмуркі сцен і слупоў, незразумелым і сумніўным ўяўляецца перададзены ў чарцяжы характар культурных напластаванняў на поўнач ад храма, не адзначаны сляды падмуркавых равоў ці катлавана, не прасочаны могільныя ямы ад пахаванняў ўнутры храма.

Апісанне пабудовы, якое дае В.Р. Тарасенка, ў стратыграфічным дачыненні мала што растлумачвае. Тое, што падмурак быў упушчаны ў мацярык на глыбіню да 1,4 м, не пацвярджаецца разрэзамі і моцна адрозніваецца ад замераў, зробленых Э.М. Загарульскім у 1961 г. на паўднёвай сцяне. В.Р. Тарасенка апублікаваў тры планы храма. Усе яны адрозніваюцца адзін ад аднаго, маюць разыходжанне ў памерах і ні адзін з іх не фіксуе пабудовы цалкам з контурамі падмурку на ўсім працягу сцен, што з'явілася прычынай некаторых памылковых рэканструкцый плана і несправядлівых абвінавачванняў у адрас дойлідаў і будаўнікоў.

Спробу вывучыць мінскі храм, вызначыць ідэйна-мастацкія задачы, якія стаялі перад дойлідамі і заказчыкамі, зрабіў Л.В. Аляксееў (ён называе пабудову храмам Прасвятой Багародзіцы). Разглядаючы яго ў параўнанні з іншымі помнікамі Русі і перш за ўсё з манументальнымі будынкамі Полацкай зямлі, ён вылучыў арыгінальныя тэхнічныя і ідэйна-мастацкія рысы мінскага сабора.

Агульная характарыстыка. Па сваіх будаўніча-тэхнічным асаблівасцях мінскі храм не мае дакладных аналогій сярод культавых манументальных пабудоў Старажытнай Русі. Нават у незавершаным выглядзе ён дэманструе арыгінальную будаўнічую тэхніку, прадуманую арганізацыю будаўнічых прац. Дойлід імкнуўся стварыць невялікую, строгую культавую пабудову, якая адпавядала характару паселішчы. Царква павінна была стаць упрыгожаннем і асновай планіроўкі гэтага раёна. Не выключана, што мінскі храм ўяўляе сабой адзін з самых ранніх узораў невялікай культавай пабудовы.

Ад храма захаваліся падмуркі сцен і слупоў і ніжнія часткі саміх сцен. Падмурак быў апушчаны ў мацерыковы пясок на глыбіню каля 0,8 м. Шырыня яго пад паўднёвай і паўночнай сценамі - 2,1 м. Выкладзены ён акуратна з бутавага камяню на вапнавым растворы роўнымі гарызантальнымі шэрагамі. Дзе-нідзе на сценках падмурка як з вонкавага, так і з унутранага боку заўважны адбіткі дашчанай апалубкі. Супраць слупоў на, унутраных баках паўночнай і паўднёвай сцен вызначаюцца прастакутныя лапаткі. На сценах каля паўднёва-заходняга вугла ўнутры царквы захаваліся ўчасткі, абліцаваныя цэглападобнымі вапнавымі блокамі.

Прапорцыі плана храма простыя і строгія. Па вонкавых абмерах без апсіды храм уяўляе сабой правільны квадрат 12х12 м. Алтарная апсіда выступае за межы квадрата на 4,2 м, складаючы, такім чынам, 1/4 частку агульнай даўжыні. Шырыня апсіды 6,5 м. Па баках выступ яе згладжваюць дзве бакавыя паўдугі ахвярніка і дзіаканніка. Па цэнтральнай восі ўнутры сабор меў даўжыню 12,8 м, шырыню 8,4 м. Адлегласць ад заходняй сцяны да рэшт дугі апсіды амаль такое ж - 8,5 м. Шырыня цэнтральнага нефа 3,5 м, паўночнага і паўднёвага-1,2 м. Адлегласць ад слупоў да заходняй сцяны і канцоў дугі апсіды аднолькавыя - 1,4 м. Такім чынам, адной з характэрных рысаў мінскага храма з`яўляецца выключная геаметрычная выразнасць плана.

Э.М. Загарульскі адзначае арыгінальныя рысы мінскага храма, якія адрозніваюць яго ад іншай старажытнарускай архітэктуры XI - XIII стст.:будаўнікі мінскай царквы абралі ў якасці будаўнічага матэрыялу дэфіцытны для гэтага рэгіёну бутавы камень, цалкам адмовіўшыся ад добра засвоенай на Русі тэхнікі цаглянай кладкі. Гэтак жа нязвыклым ў практыцы старажытнарускага дойлідства было і выкарыстанне вапняковых пліт, яшчэ больш дэфіцытных, чым бутавы камень.

На думку ж Л.В. Аляксеева, арганізацыя ўнутранага прасторы выкрывала не вельмі дасведчанага майстра (або майстра, які будуе ў гэтай манеры ўпершыню): цэнтральны подкупольный квадрат быў ссунуты на поўдзень, паўднёвы неф, як гэта бачна па абмерах, атрымаўся вужэйшы чым паўночны.

Падмурак. З-за слабой стратыграфічнай вывучанасці збудавання застаецца пакуль неясным, ці закладаўся падмурак у спецыяльных равах, як гэта было прынята ў будаўнічай практыцы таго часу, ці пад усю пабудову папярэдне выкопвалі катлаван. На падставе тых профіляў, якія маюцца, дакладнага адказу па гэтае пытанне даць нельга. У асноўным профілі, складзеным у 1950 г., у сярэдзіне пабудовы і на ўзроўні верхніх частак падмурка і слупоў паказаны мацярык. У профілі невялікай стратыграфічнай сценкі, закладзенай у 1957 г. на поўдзень ад храма, добра бачны перакапаныя пласт з вертыкальнай сценкай, якая знаходзіцца ў 1,3 м ад падмурка, але сказаць упэўнена, што гэта сляды катлавана, нельга, посколъкі ў гэтым перакопе выяўленыя рэшткі драўлянай труны(?) і яна магла ўтварыцца пры капанні магілы. На карысць версіі будаўніцтва ў папярэдне выкапаным катлаване сведчыць і тое, што на значнай плошчы за межамі храма меўся магутны пласт пяску, які перакрываў раннія культурныя напластаванні. Ён мог быць выкідам з катлавана. Дбайная паслойная кладка падмурка з выкарыстаннем апалубкі таксама можа ўскосна сведчыць аб тым, што будаўнічыя работы вяліся на паверхні, вызваленай ад грунта.

Cцены. Матэрыялам для сцен быў той самы бутавы камень, той самай заставалася і тэхніка кладкі. Аднак камень для сцен падбіраўся больш старанна. Плоскі бок яго, як правіла, быў звернуты вонкі, складаючы плоскасці сцен. Цікава, што таўшчыня сцен апсіды адпавядала шырыні падмурка і ўлавіць мяжу паміж падмуркам і сцяной немагчыма. Затое на паўночнай, заходняй і паўднёвай сценах храма сцяна была вужэйшая за падмурак. Найлепей вывучаць тэхніку кладкі сцен на прыкладзе паўднёвай сцяны царквы, дзе колькасць аперацый была большай, чым на іншых участках пабудовы.

З боку фасада сцяна ўкладвалася роўна з падмуркам. Відаць,што тэхналогія будаўнічых работ, чарговасць працоўных аперацый былі добра прадуманыя. Пасля завершэння кладкі падмурка быў выкладзены першы пласт камянёў сцяны - свайго роду цокаль - шырынёй 1,8 - 1,85 м. Ён быў на 0,3 м вужэйшы за падмурак, у выніку чаго знутры стварыўся падмуркавы выступ. Выкладзены на выступе крайні рад складаўся з адмыслова падабраных больш буйных камянёў з падцясанай паверхняй, якія ўтвараюць ніжнюю частку плоскасці сцяны.

Наступныя слаі камянёў выкладваліся з одступам на 0,25 м ад краю ніжняга пласта з боку ўнутранай плоскасці сцяны, што адпавядала шырыні абліцовачных пліт, з тым каб абліцаваная пліткамі сцяна знаходзілася ў адной плоскасці з ніжнім радам падцясаных камянёў. Кожны пласт камянёў заліваўся зверху роўным пластом вапнавага раствора, які запаўняў не толькі прастору паміж камянямі, але і ўтвараў плоскую паверхню кожнага выкладзенага рада. Абліцоўку пліткамі пачалі вырабляць пасля таго, як вывелі сцяну на вышыню прыблізна 1 м. У якасці абліцовачнага матэрыялу выкарыстоўваўся цясаны вапняк, якому надавалася цэглападобная форма. Памеры плітак нестандартныя. Больш ці менш былі вытрыманыя шырыня (у сярэднім 20 см) і таўшчыня (каля 10 см), даўжыня ж была рознай - ад 15 да 45 см і больш. Абліцаваць паспелі толькі частку паўднёвай і заходняй сцен.

Унутры пабудовы паўночная і паўднёвая сцены чляніліся вузкімі лапаткамі па дзве з кожнага боку. Іх непрапарцыйна невялікія памеры ў параўнанні з магутнымі сценамі і слупамі дазваляюць бачыць у іх толькі толькі дэкаратыўны элемент. Выкананыя, як і сцены, з вапняковых пліт, яны павінны былі падкрэсліць ўрачыстую суровасць інтэр'еру.

Пабудова на ўнутраных сценах лапатак рабілася амаль адначасова з абліцоўкай ці пасля яе. Захавалася ніжняя частка цалкам выкладзенай лапаткі на паўднёвай сцяне насупраць паўднёва-заходняга слупа. Лапаткі былі вузкія і кароткія і складзены з двух абліцовачных плітак. Такім чынам, выступалі яны над плоскасцю сцяны на шырыню плітак, г.зн. на 20 см, шырыня лапаткі каля 70 см. Цікава, што ў тым месцы, дзе павінна была прайсці лапатка, паміж пліткамі абліцоўкі пакідалі вертыкальны жолаб, верагодна, для лепшага змацавання з пліткамі лапаткі. Унізе лапаткі былі схаваныя на падмуркавыя выступе.

Вонкавыя сцены не мелі ні абліцоўкі, ні тынкоўкі, ні плоскіх лапатак, якія б дзялілі фасады па вертыкалі. Ніякіх намёкаў на іх не было выяўлена падчас раскопак. Цалкам верагодна, што яны і не былі закладзены ў праекце. Мяркуецца, што мінскі храм павінен быў мець плоскія фасады, адзіным упрыгожваннем якіх былі б роўныя шэрагі самога каменнага мура. Арганічнае адзінства тэхнічных і дэкаратыўна-мастацкіх асаблівасцяў было характэрнай рысай сярэднявечнай архітэктуры, як старажытнарускай, так і заходнееўрапейскай.

Слупы меркавалася узвесці пазней. Ва ўсякім выпадку пры тым стане, у якім былі адкрыты рэшткі менскага храма, пабудова слупоў абмежавалася толькі кладкай пад іх падмурка. Памеры, форма плана, а таксама своеасаблівасць тэхнікі каменнага мура вызначалі канструкцыю і асаблівасць крыжова-купальнага перакрыцця, якое павінна было быць збудавана на чатырох апорных слупах. Гэта ў сваю чаргу заахвоціла дойліда адмовіцца ад звыклых для таго часу крыжападобных ў сячэнні слупоў, зрабіць іх больш масіўнымі, надаўшы ім у сячэнні форму квадрата, у якім для павелічэння аб'ёму інтэр'еру быў выбраны адзін кут. Такімі іх ва ўсякім выпадку можна ўяўляць на падставе падмуркаў.

Апсіды. Мінскі сабор меў 3 апсіды, і ў гэтым сэнсе ён ішоў услед традыцыям храмаў XI ст., займаючы як бы прамежкавае становішча паміж трохапсіднымі збудаваннямі гэтага стагоддзя і аднапасіднымі малымі храмамі XII ст. Для чатырохслупных храмаў, якія былі распаўсюджаны на Русі з XII ст., была характэрна одна апсіды. Ахвярнік і дзіаканнік часта ўладкоўваліся ў тоўшчы ўсходняй сцяны, для чаго яна рабілася шырэй іншых. У мінскім храме таўшчыня сцен ўсіх трох апсід аднолькавая, а ў параўнанні з іншымі трыма сценамі была нават менш з-за таго, што не мела абліцоўкі.

Э.М. Загарульскі адзначае такія арыгінальныя рысы мінскага храма, якіх наогул не ведае старажытнаруская архітэктура XI - XIII стст. Гэта - бутавая кладка сцен, унутраная абліцоўка цэглападобнымі вапняковымі пліткамі і інш. Мінскі храм і не капіруе ні адну з вядомых культавых пабудоў Русі.

Па меркаванню Э.М. Загарульскага, ёсць усе падставы выказаць здагадку, што будаўнік мінскага храма быў знаёмы з архітэктурай заходнеславянскіх земляў, у прыватнасці з раманскай архітэктурай Польшчы. Добра вядома, што рускія майстры выкарыстоўвалі не толькі старажытныя традыцыі і ўласны вопыт каменнага будаўніцтва, але і нярэдка звярталіся да архітэктуры суседзяў. Нават у XII ст. былі выпадкі пераносу на рускую глебу візантыйскіх архітэктурных формаў (Мірожскі манастыр у Пскове і Кліментаўская царква ў Старой Ладазе).

На думку Л.В. Аляксеева, хто б ні будаваў храм, у якой бы тэхніцы ні працаваў, ён ставіў праваслаўны храм і павінен быў кіравацца рускімі ўзорамі. Сярод усіх старажытнарускіх храмаў, па яго словах, існуе толькі адзін, пабудаваны таксама ў канцы XI ст., чатырохслупная частка якога (без нартэкса) ва ўсіх дэталях і нават абсалютных памерах цалкам супадае з менскай царквой. Гэта кіеўскі храм, раскапаны М.К. Каргерам ў сядзібе Мастацкага інстытута ў 1947 г. Чатырохслупная частка кіеўскага храма складае квадрат з бокам 12 м, а даўжыня гэтай часткі з апсідай - тыя ж 16 м. Хоць гэта помнік зусім іншы - ён выкладзены з плінфы на цамянцы, з шасцю слупамі, але, па словах Л.В. Аляксеева, поўнае супадзенне прапорцый і памераў яго четырехслупавай часткі з мінскім храмам выпадковым быць не можа.

Датаванне: В.Р. Тарасенка, якія раскапаў храм, адзначаў, што гэты храм - адно з самых ранніх збудаванняў Мінскага замчышча. Пад яго будаўнічымі рэшткамі маецца невялікі культурны пласт - усяго 0,12 м, датаваны ім XI ст. Свае высновы аб храналогіі храма ён зрабіў на падставе апрыёрнага ўяўлення, што "найбольш верагодным будаўніком мінскага храма з'яўляецца князь Глеб", які распачаў будаўніцтва "з мэтай падняць значэнне Мінскага княства". Паколькі Глеб княжыў у Мінску да 1119 г., храм атрымаў дату - пачатак XII ст.

Э.М. Загарульскі звяртае ўвагу на тое, што з часу ўзнікнення Мінска і да пачатку будаўніцтва храма сфармавалася ўсяго толькі каля 20 см культурных напластаванняў, перакрытых на вялікім прасторы слядамі будаўніцтва, выкідамі з катлавана або падмуркавых равоў і рэшткамі будматэрыялу. Гарызонт, на якім пачалося будаўніцтва, у наступнае час быў перакрыты амаль 5-мятровымі культурнымі наслаеннямі. Толькі культурны пласт XII-XIII стст. меў таўшчыню ад 2 да 3,5 м. І зыходзячы з неабвержных стратыграфічных дадзеных, па меркаванню Э.М. Загарульскага, будаўніцтва мінскага храма можна датаваць часам не пазней за 1071 - 1085 гг.

Асноўныя аргументы даследчыкаў, якія адносяць час пабудовы храма да XII ст., зводзяцца да наступнага: 1) мінскі храм мае невялікія памеры, якія характерны для культавых пабудоў XII ст.; 2) яго простая чатырохслупавая канструкцыя не характэрна для XI ст.; 3) квадратная ў сячэнні форма слупоў, якую мае мінскі храм, распаўсюджваецца ў рускіх помніках сярэдзіны і нават 2-й паловы XII ст.

Між тым, Э.М. Загарульскі адзначае, што не толькі мінскі храм, але і шэраг іншых помнікаў другой паловы XI ст. дэманструюць тэндэнцыю да спрашчэння плана і памяншэння аб'ёмаў культавых будынкаў: храм у сядзібе Мастацкага інстытута ў Кіеве, саборы Зарубскага манастыра, 4 малых храма ў Пераяслаўлі, "Остэрская бажніца" ў вёсцы Старагарадку. Хоць гэтыя пабудовы яшчэ ў большай ступені выяўляюць блізкасць да культавых збудаванняў XII ст., аднак даследчыкі гэтых помнікаў вызначаюць іх дату не на падставе гэтых фактаў, а па характары кладкі, тыповай для XI

Адзначаючы раманскія рысы мінскага храма (кладка з бутавага камяню на вапнавым растворы, квадратныя ў сячэнні слупы) і адсутнасць уплыву з боку полацкай архітэктурнай школы, Э.М. Загарульскі выказвае меркаванне, што будаўніцтва храма праводзілася тады, калі Менск не належыў полацкім князям. Гэта мог быць час, калі пасля паражэння полацкага князя Усяслава Брачыславічаў 1069 г. у Менск, магчыма, быў пасаджаны Яраполк - сын кіеўскага князя Ізяслава Яраславіча. На карысць гэтага сведчыць тое, што пад 1073 г. летапіс згадвае аб змове Ізяслава Кіеўскага з Усяславам Полацкім, і тое, што сын Усяслава Глеб быў жанаты на дачцы Яраполка Анастасіі. Мяркуецца, што гэты кампраміс мог быць замацаваны перадачай Мінска ва ўладанне Глебу. Такім чынам, Менск мог знаходзіцца ва ўладанні Яраполка Ізяславіча з 1069 па 1073 г. (у 1073 г. ён быў вымушаны ўцякаць з бацькам і братам Святаполкам у Польшчу). Вядома, што маці Яраполка была дачка польскага караля Мечыслава ІІ, родная сястра караля Казіміра. Сувязь Ізяслава з польскім дваром была цесная, а дачыненні прыязныя. Гэтым можа тлумачыць прычыну запрашэння польскіх майстроў да будаўніцтва храма ў горадзе, які атрымаў Яраполк. Калі на самой справе было так, то пачатак будаўніцтва храма можа быць датавана паміж 1069 і 1073 г., што, як заўважае Э.М. Загарульскі, не супярэчыць стратыграфічным дадзеным.

Л.В. Аляксееў паспрабаваў прапанаваць некалькі іншае стратыграфічнае месца мінскага храма ў тоўшчы культурных напластаванняў, прыпадняўшы гарызонт будаўніцтва прыблізна на 40 см.: "Четырохслупныя храмы з'яўляюцца на Русі з сярэдзіны XII ст., відавочна, у сувязі з узнікненнем будаўніцтва гарадоў і неверагодна, каб маленькі Менск у сваёй архітэктуры абагнаў на 50-60 гадоў астатнія гарады Русі". Даследчык адзначае, што квадратныя ў плане слупы, відавочна, з'яўляюцца на Русі не раней 2-й паловы XII ст. Аднак, ён усё ж прыходзіць да высновы, што будаўніцтва храма варта звязваць менавіта з Глебам Мінскім і адносіць яго да пачатковых двух дзесяцігоддзяў XII ст.

Л.В. Аляксееў прытрымліваецца таго меркавання, што ў XI ст. не было яшчэ полацкіх дойлідаў і тым больш іх традыцый: "Адзіны храм XI ст. - Сафійскі - быў узведзены візантыйскімі дойлідамі", і заўважае, што князь Глеб быў цесна звязаны з Кіевам, у 1108 г. адбудаваў ў Пячорскім манастыры трапезную, яго ўдава аддала гэтаму манастыру па завяшчанні "все и до повоя". Цалкам верагодна, што Глеб Усяславіч быў звязаны з Кіевам і раней, у пачатку XII ст., калі кіеўскім дойлідствам захапляліся і іншыя Усяславічы, выпісваючы адтуль майстроў. Ізгойны Глеб, як падаецца даследчыку, выклікаўшы архітэктара з Захаду, паказаў на храм у сядзібе Мастацкага інстытута як на ўзор, чатырохслупная частка якога яго задавальняла па памерах. Плінфа не была звыклай для заходняга дойліда, і ён звярнуўся да камяню.

Зыходзячы з тыпу пабудовы, XII ст. датуе мінскі храм і Г.В. Штыхаў, не адмаўляючы, зрэшты, даты, прапанаванай Л. В. Аляксеевым.

Э.М. Загарульскі адзначае, што раскопкамі не устаноўлена аніякіх слядоў разбурэння храма. Невядома чаму, але будаўніцтва храма далей ніжніх частак сцен не пайшло - няма ні слаёў развалу, ні рэшткаў іншых матэрыялаў будаўніцтва (акрамя "тварыла" для гашэння вапны), а камяні вакол - без слядоў раствора. Магчыма, майстры не разлічылі свае магчымасці, адбіліся цяжкасці з незвычайным для гэтых месцаў будаўнічым матэрыялам, можа быць, перашкодзіла складаная палітычныя абставіны тых гадоў, адзначаныя бясконцымі міжусобіцамі.

Верагодна, царкву спадзяваліся з часам скончыць. Да сярэдзіны XII ст. узведзеную частку не разбіралі і не засыпалі. Затым яе ператварылі ў своеасаблівы некропаль. Унутры храма раскопкамі выяўлена 21 пахаванне ў драўляных трунах. Але ў першай палове XIII ст. ўжо, відавочна страціўшы надзею калі-небудзь яго дабудаваць, падмурак перакрылі вулічным насцілам, які быў перемошчаны 4 разы.

Паводле Л.В. Аляксеева, хаваць ў храме пачалі яшчэ да заканчэння будаўніцтва, што не павінна здзіўляць: напрыклад, князь Мсціслаў чарнігаўскі быў пакладзены ў недабудаваным Спаскім саборы, калі сцены былі выведзены да вышыні "на кони стояще рукою досящи".

Можна меркаваць, што старажытная царква мелася ў іншым месцы крэпасці. Пісьмовыя крыніцы, пачынаючы з XVI стагоддзя, згадваюць аб саборнай царкве Мінскага замка, называючы яе таксама праваслаўнай Замкавай царквой.

Схема Мінскага замчышча і месцазнаходжання храма

Рэчышчы рэк на мапе Мінска XVIII-XIX стст.

Мяркуемы штучны рукаў р. Нямігі

Контуры валоў замчышча на плане Мінска XVIII ст.

Агульная плошча раскопаў 1946-1961 гг.

Замкавая царква

Тапаграфія Мінска паводле карты 2008 г.

(Крыніцы: карта-схема "Совмещение плана минского замка XVIII в. с планом города 50 гг. XX в."2 (ст.78); карта-схема "Минский замок в плане 1793 г.": карта-схема "Совмещение плана Менского замка XVIII в. с планами раскопов.")

Сляды драўлянай апалубкі на канцы апсіды.2 (ст. 192)

Рэшткі жанчыны XII ст., пахаванай у замкавай царкве (фота з архіва ІГ НАН Беларусі: www.history.by).

Рэчы з пахавання жанчыны XII ст. (замкавая царква): 1 - фрагменты арнаментаванага скуранога абутку; 2 - фрагмент плецянага галаўнога венчыка са скуры і тканіны; 3 - бронзавая паясная спражка (Музей гісторыі НАН Беларусі, Мінск:www.history.by; фота: Р. Маісей).

Частка падмурка царквы і драўлянай маставой. (Фота: В.Г. Воложинский, 7.09.2009; крыніца: www.minsk-old-new.com).

1. Э.М. Загорульский. Древний Минск. Минск: Государственное издательство БССР, 1963.

2. Э.М. Загорульский. Возникновение Минска. Минск: издательство БГУ им. А.И. Ленина, 1982.

3. Л.В. Алексеев. Западные земли домонгольской Руси. Очерки истории, археологии, культуры. Книга 2. Москва: "Наука", 2006.

4. Л.В. Мядзведзеў. Мінская замкавая царква. у кн.Археалогія Беларусі. Энцыклапедыя ў двух тамах. 2 том. Мінск: "Беларуская энцыклапедыя" імя Патруся Броўкі, 2011. (ст.79)

5. Археалогія і нумізматыка Беларусі. Энцыклапедыя. Мінск: "Беларуская энцыклапедыя" імя Патруся Броўкі, 1993.

6. Георгі Штыхаў. Ажываюць сівыя стагоддзі. Мінск, "Народная асвета", 1982.

7. Матэр'ялы ў Інтэрнэце

8. П.А. Раппопорт. Строительное производство Древней Руси (X-XIII вв.).

9. Праекты і будаўніцтва: Мінскае замчышча. SkyscraperCity

10. Мінскае замчышча. Станоўчая адзнака. Навіны "Будзьма!"