Абарончыя збудаванні Мінскага замчышча у святле апошніх даследаванняу

Размещено на http://www.allbest.ru/

Размещено на http://www.allbest.ru/

Абарончыя збудаванні Мінскага замчышча у святле апошніх даследаванняу

Гютарычныя звесткі аб Мінскім замчышчы і гісторьія яго археалагічнага вывучэння. Летапісньш звесткі аб старажыт - нарускім Менску (1104, 1116 1116 гг. «…поиде къ Меньску,… и затворися Глебъ въ граде», «…Глебъ же вышедъ из города съ детми ис дружиною», 1151 г., 1159 г. «…поиде. к Меньску и много зла створи волости», «. и стоя оу Меньска 10 днии…», 1160 г. «…стоя около города 6 недель») з'яуляюцца прамым сведчаннем існавання у гэтым горадзе магутных фартшфі - кацыйных збудаванняу. На жаль, да нашага часу валы, равы і нават асноуныя тапаграфіч - ныя дамшанты старажытнага дзядзінца Мен - ска не захаваліся. Таму уяуленне аб першапа - чатковай тэрыторын Замчышча, яго абрысах і, у пэунай ступені, тапаграфіі могуць даць толькі дадзеныя археалогіі, картаграфіі і фотафікса - цыі канца ХІХ - сярэдзшы ХХ ст. (мал. 1-4).

Археалагганыя даследаванні Мінскага замчышча быш! распачатыя В.Р. Тарасенкам у 1945 г. і вяліся ім да 1951 г. З гэтага года рас - копкі на Замчышчы з рознай інтансіунасцю вяліся да 1991 г. (Э.М. Загарульскі (1957-1961 гг.), Г.В. Штыхау, В.Е. Собаль, П.А. Русау (1974, 1976-1977, 1981-1988, 1991 гг.)). Падчас гэтых даследаванняу неаднаразова ускры - валіся розныя участкі гарадскіх фартыфша - цыйных збудаванняу, вывучана тапаграфія і планіроука усходняй часткі Замчышча, выяу - лены фундаментні каменнай царквы (мал. 5). Асноуныя высновы даследчыкау Мінскага за - мчышча зводзяцца да наступнага.

1) Ва усіх месцах раскопак і земляных работ, дзе быу зафжсаваны вал старажытнарускага часу, ен супау з рэшткамі вала, адлюстраванымі на пстарычных планах горада XVIII-XIX стст.

2) Была вызначана плошча умацаванай часткі Менска. Гарадскі дзядзінец займау усю тэры - торыю, якая на гістарычных планах горада была заключана у вал. Яна была вядомая пад назвай «Стары замак», «Стары горад» альбо проста «Замок». Ен пачынауся ад р. Свіслач і цягнууся на пауночны захад на 250-300 м да існаваушшх тут пазней вуліц Падзамкавай і Завальнай. ТТТырыня дзядзінца складала 100-150 м. Плошча умаца - ванай часткі старажытнага Менска была вызна - чана у межах 3 га. Цэнтральная частка дзядзінца зараз перакрытая трасай праспекта Пераможцау. Пагорак, які называуся «Замчышчам», складае усяго 1/11 частку тэрыторыі дзядзінца старажытнага Менска [Загорульский, 1982, с. 80].

Падчас раскопак 1980-х гг. было вызначана, што старажытныя фартыфшатары не бым вольныя у выбары формы умацаванняу і, у пэу - най ступені, падладжваліся пад рэльеф мясцо - васці. Дзяцінец Менска быу размешчаны на не - вялікім узвышшы, якое сфармавалася на стадыі дэградацын дняпроускага ледавіка. Найбольш прыпаднятая пауночна-усходняя частка гэтага узвышша дамыкала да берага Свклачы і мела у плане абрысы, блізкія да чатырохвугольнша. З поуначы магчымасці фартшфікатарау абмяжоу - вала рэчышча Нямігі, а з поудня - лагчына,якая злучалася з рэчышчам Свіслачь. З гэтай прычыны абарончая лінія дзядзінца адпавяда - ла натуральнаму рэльефу.

Абарончыя збудаванні Мінскага замчыш - ча у святле матэрыялау раскопак 2009 г. Рас - копкі Мінскага замчышча узнавшіся у 2009 г. (мал. 6). Асноунай мэтай работ быу збор і падрых - тоука дадзеных для стварэння архітэктурнага гіс - торыка-археалагічнага музея на яго тэрыторык Для даследаванняу быга абраныя два участкі (участак 1 у пауночна-усходняй частцы, плош - чай 544 м²; раскоп 2 у паудневай частцы, плош - чай 378 м² (у далейшым паменшаны)). На абод - вух участках былі атрыманы новыя вынікі, якія дапауняюць і карэктуюць высновы папярэднш даследчыкау абарончых умацаванняу Менска.

Большая частка раскопу 1 прыпала на рэштта абарончых збудаванняу - вал старажытнаруска - га часу (мал. 6). Рэштта вала пачалі фіксавацца адразу пасля слою будаунічага смецця (0,9-1,2 м), які утварыуся у вын1ку прац канца 1950-х гг. па узвядзенні Дома фізкультурніка і значнай ні - веліроукі тэрыторы! Замчышча. Згодна з наяу - най шфармацыяй, на тэрыторыі Замчышча был^ знятыя культурныя напластаванні на глыбшю да 3,0-3,5 м [Штыхов, 1978, с. 74; Загорульский, 1982, с. 83, 86, 154, рис. 29]. У вынжу даследаванняу 2009 г. быу атрыманы поуны разрэз вала палшіі поудзень - поунач, прасочаная унутраная структура насыпу вала, а таксама этапнасць яго узвядзення. Вал добра фіксавауся у заходнім і ус - ходнім профілях раскопу, аднак яго поуны разрэз маецца толькі у заходнім профілі.

У структуры насыпу было выяулена два этапы яго узвядзення у старажытнаруста час (як мінімум да сярэдзшы ХІІІ ст.). На жаль, сучас - ны стан рэшткау вала дазваляе толькі гіпата - тычна меркаваць аб яго вышыні, бо, у выншу розначасовых земляных і будауншых прац, цалкам страчаная шфармацыя аб структуры і канструктыуных асаблівасцях сярэдняй і верх - няй частак унутрывальных канструкцый і аба - рончых збудаванняу на валу.

Першапачатковы вал складауся з жоута - шэрага пяску з глеістшмі карычнева-шэрымі праслойкамі (рэшткі драуляных унутрывальных канструкцый). Шырыня першапачатковага вала дасягала 11 м. вал насыпаны на пахаванай глебе (слой (стэрыльнага?) цемна-шэрага супеску магутнасцю 0,20-0,40 м). Падчас даследаван - няу 2009 г. у дадзенай пахаванай глебе не бым зафжсаваныя якія-небудзь артэфакты ці канс - трукцый Але падчас раскопак 1984-1985 гг. у насыпу найстаражытнейшага валу таксама не знойдзена ніякіх датуючых рэчау. Пасля расчыс - ткі драулянай субструкцын яна была прарэза - ная скразной траншэяй да мацерыку, а пасля і да узроуню галечна-валуннага слою. На узроуні чацвертага накату субструкцып знойдзены не - вялікі фрагмент венца кругавога гаршчка з ха - рактэрным карніз1кападобным патаушчэннем.

Такія гаршкі датуюцца X-XI вв. [Заяц, 1996, с. 15]. Другой знаходкай, якая была выяулена у тонкай праслойцы пяску у пахаванай глебе і побач з тарцом ніжняга бервяна аднаго з накатау першапачатковага вала, з'яуляецца пакрытае цыркульным арнаментам касцяное праселка [Штыхов, 1978, с. 232-240, рис. 6, 7].

Непасрэдна над слоем пахаванай глебы па усей шырыш першапачаткова вала у 2009 г. за - фіксаваная праслойка з жоута-шэрага пяску са значныш! уключэннямі карычнева-шэрага глею магутнасцю 0,2-0,45 м (месцамі жоута-шэры пясок цалкам замяшчауся глеістай праслойкай). Над гэтай праслойкай фіксавауся слой жоута - шэрага пяску са шматлікімі гарызантальныш! глеістшмі праслойкамі магутнасцю 0,95-1,2 м. Месцамі у глеістшх праслойках фіксавалася мо - цна спарахнелае і спрэсаванае дрэва, што даз - валяе щэнтыфжаваць дадзеныя праслойкі як рэшткі гарызантальна укладзеных бярвенау і атаясаміць іх з драулянтмі унутрывальнымі канструкцыямі. Іх дрэнная захаванасць не даз - валяе з поунай упэуненасцю вызначыць сістэму размяшчэння бярвенау і колькасць накатау. Ад бярвенау захавауся, у асноуным, тлен і ка - заць аб іх рэальных памерах цяжка. Прамеры засведчшлі даужыню бярвенау ад 1,0 да 2,20 і шырыню (дыяметр) да 0,20 м. Тым не менш, выяуленая карціна дазваляе меркаваць, што унутрывальная канструкцыя складалася з на - катау бярвенняу, папераменна укладзеных як уздоуж, так і упоперак трасы вала. Аналагічная канструкцыя ужо фіксавалася падчас дасле - даванняу 1984-1985 гг. у пауднева-усходняй частцы дзядзінца [Заяц, 1996, с. 10, рис. 3, 4, 7, 20], дзе у раскопах першапачатковы вал заха - вауся на вышыню да 2,4 м і была зафіксаваная драуляная субструкцыя з 9 накатау сасновых бярвенау і прадольныя лагі, перасыпаныя пяс - ком і суглінкам (мал. 7; [Штыхов, 2004, с. 232]). Дадзеная унутрывальная канструкцыя была зроблена наступным чынам: уздоуж трасы вала бшлі укладзены у сем шэрагау доугія бярвены, якія служылл. лагамі для папярочнага накату. Паверх бярвенау накату зноу клаліся лагі, а пасля - чарговы накат. Пасля укладкі кожна - га накату канструкцыя засыпалася пяском, аб чым сведчыла тое, што некаторыя лагі аддзя - ляліся ад бярвенау ніжэйшага накату двух-, трох сант^1 метровым слоем пяску. Бярвены укладаліся вольна, але некаторыя лагі і бярве - ны накатау замацоуваліся калкамі.

Даследчыкі адзначаюць, што падобныя унут - рывальныя драуляныя канструкцыі адкрыт^1я падчас даследаванняу Верхняга замку у Ві - цебску [Калядзінскі, 1997, с. 57-58], паудне - вай частцы наугародскага дзядзінца (раскопкі М.Х. Аляшкоускага 1956-1957 гг. і А.М. Кір - пічнікава 1979 г.) і што такі прыем умацаван - ня вала вядомы на тэрыторып Польшчы.

На Мінскім замчышчы для лаг выкарыстоу - валіся бярвены д^іяметрам 0,16-0,28 м. Часам у якасці лагі выкарыстоувалкя два пакладзеных побач бервяна. Накаты укладаліся з бярвенау ды - яметрам 0,12-0,22 м і даужыней ад 1,8 да 7,5 м. Некаторыя бярвены лагау і накатау ачышчал1ся ад кары. У накатах бярвены, як правіла, укладаліся камлевай часткай да схілу вала. Адлегласць паміж бярвенамі накату вагалася ад 14 да 25 см, а у асобных выпадках яна дасягала 30-40 см. Часам прастора паміж імі запаунялася кароткімі (1,3-2,8 м) абрэзкат бярвенау дыяметрам ад 12 да 30 см. Яны змяшчаліся паміж лагамі альбо на - кладваліся канцом на адну з іх. Відавочна, што верхнія накатні былі знішчаны у вьініку будауні - чай дзейнасці на пляцоуцы дзядзінца, а падчас даследаванняу 1984: - 1985 гг. было зафіксавана 9 накатау на вышыню да 2,4 м і субструкцыя вала прасочаная на вышыню 2,4 м.

У 2009 г. са знешняга і унутранага бакоу першапачатковага валу добра прасочвалася насы - чаная цемна-шэрая гумусаваная праслойка са шматлікімі глеістьімі уключэннямр якія месцамі пераходзілі у спрэсаваную і спарахнелую драуні - ну (мал. 8). Дадзеная праслойка можа быць інтар - прэтаваная як рэштк абкладкі першапачатковага насыпу вала з дзірвану. Верагодна, падобнага роду абкладка з дзірвану была выяулена у выніку даследаванняу унутранага слою рова Старакіеус - кай гары у 2007-2011 гг. [Комар, 2012, с. 319].

Размяшчэнне глеістшх уключэнняу унутры дадзеных цемна-шэрых гумусаваных праслоек са знешняга і унутранага бакоу вала дэманс - труе працэс натуральнага апаузання насыпу вала у выніку яго стромкасці, якая можа быць прыблтзна вызначаная у 75-80° з унутранага і знешняга бакоу. Гэта можа быць патлумача - нае тым, што даследаваннямі 2009 г. было ад - крыта толькі аснаванне (падэшва) вала на вы - шыню да 1,30 м, ад якой, уласна, і пачыналася паслядоуная падсыпка валу. Астатняя яго частка была знішчана у працэсе земляных прац 1950-х гг.

Асаблівую цікавасць для разумення канс - труктыуных асаблівасцяу першапачатковага валу і магчымасці яго датавання прадстауляе мацерыковая яма №2т, выяуленая у заходнім профілі раскопу у кв. 3т (мал. 8, а). Стратыг - рафічна дадзены аб'ект пераразае слой паха - ванай глебы і упушчаны у мацярык на 0,40 м. Шырыня ямы складае 0,18-0,20 м. Мяркую - чы па усім, дадзеная яма фіксуе знаходжанне вертыкальнага слупа перад першапачатковым валам. Дадзены аб'ект размешчаны непасрэд - на перад знешняй гумусаванай праслойкай (дзірванам?) першапачатковага валу і знаход - зіцца in situ. Запауненне ямы - жоута-шэры буйназярністы пясок. Адзшым артэфактам у дадзенай яміне было венца кругавога гаршка, якое датуецца канцом ХІ - пачаткам ХІІ ст.

Непасрэдна над ямай №2т у кв. 3т, 2т фік - суецца слой жоута-шэрага пяску з глеістшмі праслойкамі, аналагічнш насыпу першапачатковага валу. Слой захавауся на усю вышыню выяуленага валу і на дадзеным участку яго магутнасць складае да 0,95 м пры шырыш слою, прылеглым да знешняга боку першапа - чатковага валу 2,30 м (уверсе) да 0,70 м (уні - зе (над ямінай №2т і пахаванай глебай)). Ад насыпу першапачатковага валу дадзены слой адрозніваецца меншай насычанасцю глеістш - мі праслойкамі. Разам з тым, са знешняга боку прасочаныя ніспадаючыя, амаль вертыкаль - ныя праслойкі моцна спарахнелага дрэва. Не - каторыя з іх даходзяць да мацерыковай ямы №2т. Узнікненне дадзенага слою, на наш погляд, можа мець некалькі тлумачэнняу.

1) У гэтым выпадку мы маем месца з няз - начнай падсыпкай знешняга схілу, якая была умацаваная са знешняга боку нейкай драуля - най (каркаснай?, плятневай?). Дадзеная канс - трукцыя, верагодна, была умацаваная верты - кальна укапанимі у мацярык слупамі. Следам ад такога слупа і з'яуляецца мацерыковая яма №2т. Характерна тое, што падобнай падсыпкі няма з унутранага боку.

2) Выяулены слой жоута-шэрага пяску з глеістщмі праслойкамі з'яуляецца наступствам абрынання (спаузання) вяршыш першапачатковага валу, які адбыуся у выніку нейкіх катас - трафганых падзей (напрыклад, разбурэнне навальных канструкцый і верхняй частцы валу). Пры такой штэрпрэтацып мацерыковая яміна №2т можа разглядацца як элемент фартшфі - кацыйных збудаванняу, размешчаных перад знешнім схілам вала.

Пры абодвух прапанаваных варыянтах ін - тэрпрэтацыі з'яулення дадзенай падсыпкі, яма №2т (каля заходняга профілю) з'яуляецца закрытым комплексам, сшхронным па часе уз - вядзенню першапачатковага валу.

У хуткім часе пасля узвядзення першапачат - ковага валу у жыхароу гарадзішча узнікла не - абходнасць узмацнення абарончых збудаванняу. Адпаведна стратыграфганым назіранням 2009 г., прамежак часу паміж этапам 1 (насыпка пер - шапачатковага валу) і этапам 2 (падсыпка) быу нязначны, бо на старажытнай дзеннай паверхні (пахаванай глебе пад другой падсыпкай) не пас - пеу адкласціся культурны слой. У той жа час, Г.В. Штыхау у раскопе 1976 г., што прыпау на вал з буйназярністага мацерыковага пяску, зафікса - вау, што у ніжнім гарызонце пяску над мацеры - ком прасочваецца шэрая праслойка магутнасцю 0,2 м, якая вызначаецца знаходкамі фрагментау гаршкоу ХІІ ст. і чырвонагл1няных амфар. Гэт - кія ж матэрыялы выяуленыя і у ніжняй частцы мяркуемага насыпу вала. У 1977 г. у сувязі з па - шырэннем рэчышча Свіслачы і добраупарадка - вання набярэжнай была даследавана ніжняя частка вала каля пауднева-усходняга яго павароту. Пад валам на плошчы 24 м² залягау культурны слой ад 0,1 да 0,3 м і развал печкі з камянеу. Зной - дзена кераміка канца ХІ ст., аналагічная больш позняму варыянту такога посуду з ніжняга слою гарадзішча на Менц^і [Штыхов, 1978, с. 75-76]. Падчас раскопак 1984-1985 гг. пад насыпам, які належыць да другога этапу збудавання валу, па - між гакавыш канструкц^іямі і першапачатковым валам выяулены і даследаваны культурны слой магутнасцю у 0,12 м. Гэт^1 слой перакрывауся тонкай праслойкай шчапы, які утварыуся пад - час падрыхтоукі бярвенняу для гакавай сістэмы мацавання сцяны. У ім былі знойдзеныя материалы, якія могуць быць датаваныя у ш^ірокіх межах ХІ-ХІІ стст. Разам з тым, улгаваючы невя - лікую магутнасць слою, ен датавауся па часе су - меснага ужытку усіх знойдзеных у ім прадметау апошнімі дзесяцігоддзямі ХІ - пачаткам ХІІ ст.

Падчас прац 2009 г. у раскопе 1, на пахава - най глебе, з боку пляцоукі гарадзішча месцамі прасочаная вугальная праслойка магутнасцю 2-4 см. Дадзеная праслойка можа з'яуляцца сведчаннем пажару на пляцоуцы гарадзішча (прьінамсі, у яе пауночна-усходняй частцы) на раннім этапе яго існавання пасля узвядзення першапачатковага вала.

Уласна сама другая падсыпка валу склада - ецца з буйназярністага жоута-шэрага пяску са шматлікімі уключэннямі дробных камянеу (гравій). Шырыня дадзенай падсыпкі з боку пляцоукі дасягае 11 м пры максімальна заха - ванай вышыш 1,5 м.

Збудаванне дадзенай часткі валу было звяза - на з велиарным. маштабамі земляных прац і, па усей верагоднасці, здзяйснялася у некалькі этапау. Варта адзначыць тое, што грунт (гравій) для дадзенай падсыпю брауся з аднаго месца (кар'ера) і, у адрозненне ад першапачатковага валу, у дадзенай падсыпцы не прасочваюцца глеістшя праслойкі (драуляныя канструкцт). Калі шырыня першапачатковай падсыпю валу з унутранага боку дасягала 8,0-8,20 м, верагодна, была збудаваная нейкая вертикальная драуля - ная канструкцыя, якая утрымлшала новы насып вала. Яе рэштю выяуленыя у паудневай частцы кв. 64 у выглядзе ніспадаючай праслойкі спарах - нелай драуншы таушчыней 2-4 см і вышыней 0,60 м. Характар дадзенай праслойкі (наяунасць «адгалшаванняу») дазваляе казаць аб яе часовым характары. Мы лиым, што гэта магла быць нейкая плятневая канструкцыя, узведзеная з мэтай часовага прадухілення абсыпання валу (мал. 9, а). Яе ухіл у паудневым накірунку (у бок пляцоукі) сведчыць аб яе няздольнасці утрыма - ць велізарную масу рыхлага гравію. Нам бачыц - ца, што ажыццяулялюя перыядычныя падсыпка валу з унутранага боку пляцоукі, што фіксуецца у выглядзе дугападобнай праслойкі цемна-шэ - рай зямлі магутнасцю 5-8 см. Яна з'яуляецца працягам насычанага, моцна гумусаванага слою спарахнелай драуніньї, і яе утварэнне у насыпу вала можа быць звязана з механічным наносам (нагамі) культурнага слою з будаунічим смеццем (шчапа) з пляцоукі гарадзішча. Паверх дадзенай праслойкі размяшчаецца слой гравію магутнас - цю да 0,80 м, які не утрымлшае якіх-небудзь ук - лючэнняу і не адрозніваецца па сваей структуры ад усей другой падсыпю вала з боку пляцоукі.

У ніжняй частцы насыпу вала у кв. 82, пе - ракрытай разгледжанай гумусаванай праслой - кай, выяуленыя рэшткі драулянай канструкциі у выглядзе трох паралельных валу бярвенняу ды - яметрам каля 0,20 м. Бярвены билі укладзены на гарызантальную палю, якая ляжала перпендыку - лярна трасе вала і ад якой захавалася праслойка спарахнелага дрэва магутнасцю 2-5 см. Дадзе - ная праслойка спарахнелага дрэва плауна пера - ходзіць у глеістую праслойку унутры насыпу вала. Агульная даужыня дадзеных праслоек складае каля 2,50 м. На наш погляд, дадзеныя праслойкі, безумоуна, з'яуляюцца рэшткам1 бярвенняу, якія у розных глебавых умовах (гумусаваны в1льготны грунт і гравій) захаваліся па-рознаму. 3 паудне - вага боку дадзеная канструкцыя абмежаваная вертыкальна размешчанай праслойкай спарах - нелага дрэва магутнасцю 4-5 см і вышыней да 0,30 м, якая засталася ад нейкай вертыкальнай палі ці калка. Відавочна, што гарызантальная і вертикальная палі канструктыуна звязаныя паміж сабой і маюць сляды прасядання пад ця - жарам укладзеных на гарызантальную палю шэрагау бярвенау. Непасрэдна пад той часткай драулянай канструкциі, дзе меліся бярвенні, за - фіксаваная слупавая яма дыяметрам 0,25 м, якая пераразае пахаваную глебу і заглыбляецца у ма - цярык на 0,20 м. Яна запоуненая гумусаваным пяском шэрага колеру і забутаваная дробнимі ка - мянямі (~8-10 см).

На наш погляд, атсаныя рэштк канструк - цыі блізкія да так званай гакавай канструкциі, якая ужо фіксавалася падчас даследаванняу вала. На карысць дадзенага меркавання свед - чыць фактычнае супадзенне часткі заходняга профілю раскопу 1 у пауночна-усходняй част - цы Мінскага замчышча (2009 г.) і часткі усход - няга профілю раскопу «Няміга», дзе зафіксава - ная гакавая канструкцыя у другой падсыпцы вала [Штыхов, 2004, рис. 2].

Сутнасць гакавай канструкuьIІ заключаецца у наступным - уздоуж мяжы валу перпендыку - лярна яго восі на адлегласці ад 1,6 да 2,3 м адно ад аднаго укладаліся бярвенні даужыней у 2,0 - 3,2 м. Кожнае з іх на канцы, звернут^ім да горада, мела тоусты сук, апрацаваны у выглядзе крука (мал. 10). Пры укладц^і бярвенняу крук скіроувау - ся дагары. Астатняя частка бервяна абцесвалася на чат^1 ры грані і мела шырыню 16-20 см і тауш - чыню 12-18 см. У далейшым ад крука на канцы бервяна прабівалася ад аднаго да двух скразных адтулін, у якія забіваліся калкі для мацавання. Апошнія загл^ібляліся у грунт на 60 см і болей. Паверх гэтых бярвенау ушчыльную для крука паралельна трасе вала укладалася тоустае дубовае бервяно (дыяметрам 40 см). Прастора паміж ім і унутраным схілам першапачатковага валу запау - нялася пяском. затым паверх прадольнага бервя - на укладвауся і замацоувауся новы ярус бярвенау з крукападобнимі канцамі, а на іх клалася новае прадольнае бервяно і г.д. Часам даужыня крука для мацавання дазваляла яму утрымлшаць два бервяна. Пад цяжарам прадольных дубовых бярвенау ніжнія папярочныя бярвены для мацаван - ня, укладзеныя на тонкі культурны слой, абся - далі так, што некаторыя з іх часткова загльїбіліся у мацярык [Заяц, 1996, с. 17-20, рис. 5-8].

Даследчьікі адзначаюць, што падобны кшталт мацавання схілу валу вядомы на тэрыторын Вя - лшапольшчы; на славянскіх гарадзішчах у раене Берліна, якія належаць да часу раней за Х ст.; ва Усходняй Еуропе гакавая альбо крукавая канс - трукцыя мацавання была выяуленая падчас раскопак Наугародскага дзядзінца і Маскоуска - га крамля [Панова, 2011; Рабинович, Латышева, 1961, с. 106; Раппопорт, 1967, с. 110, 112, рис. 87]. А.В. Куза адзначау, што фартыфжацыйная тэх - ніка, заснаваная на сумесным ужытку кратавай канструкцын і гакавай, з'яуляецца надзвычай рэдкай [Куза, 1985, с. 169].

Згодна з дадзеныкш Ю.А. Заяца, на участку раскопу 1984-1985 гг. ад гакавай канструкцын захаваліся толькі два ярусы (мал. 9, б). Вышэй был прасочаныя палосы спарахнелага дрэва яшчэ ад аднаго - двух прадольных бярвенау. Але, мяркуючы па канфігурацт пясчанага насыпу, які належыць да другога этапу будауніцтва валу, драуляная агароджа з гакавымі мацаван - нямі падымалася вертыкальна толькі на вышы - ню да двух метрау, а затым ішла у накірунку першапачатковага валу пад вуглом у 40-50° да гарызонту, што фіксавалася у профілі раскопу.

Са знешняга боку валу другая падсыпка была здзейснена з гравію, які па сваей кансіс - тэнцып не мае прынцыповых адрозненняу ад аналагічнай падсыпкі з боку пляцоукі гарад - зішча. Дадзеная падсыпка перакрывае стэ - рыльную (?) пахаваную глебу (магутнасцю 0,05-0,14 см). У гравійнай падсыпцы маюцца глеютыя праслойкі (спарахнелае дрэва) і асоб - ныя праслойкі спарахнелага дрэва, што у нека - торай ступені адрознівае унутраную і знешнюю падсыпкі і дазваляе меркаваць аб наяунасці драуляных канструкцый у падсыпцы з наполь - нага боку. Шырыня захаванай часткі знешняй падсыпкі у заходнім профілі раскопу 2009 г. дасягае каля 5,0 м, а вышыня - да 1,30 м.

У 2009 г. у другой падсыпцы не бы^ выяу - леныя археалагганыя артэфакты, якія маглі б праліць святло на яго датаванне. Паводле мер - кавання Г.В. Штыхава, другая падсыпка валу у Менску праведзена не пазней за першую чвэрць ХІІ ст. і, прымаючы пад увагу асобныя знаходкі керамікі ХІІ ст. пад другой падсыпкай валу, ен лгаыць, што перабудова валу была пра - ведзеная на мяжы XI-XII стст. ці, магчыма, у канцы ХІ ст. [Штыхов, 2004, с. 236, рис. 2].

Участак 2 раскопу 2009 г. распрацоувауся з мэтай пауторнага раскрыцця і вывучэння стану элементау абарончых збудаванняу Мінскага за - мчышча. Частка гэтых элементау умацаванняу (кратавая субструкцыя валу з бярвенау (мал. 10), ніжнія вянцы брамы і падпорная сценка гакавай канструкцын для унутранага схілу «дабудаванай» часткі вала) бым раскрытыя і вывучаныя падчас прац, якія папярэднічалі будауніцтву станцт метро «Няміга» у 1984 г. [Заяц, 2013].

Адведзены для раскопак участак на узроуні су - часнай дзеннай паверхні меу памеры 21 х 18 м, але у працэсе прац яго межы былі значна змен - шаныя. У раскопе магутнасць захаваных культурных напластаванняу перавышала 4,4 м, якія утрымлівалі рэшткі зрубных пабудоу, вулічных маставых і дваравых насцілау з дошак. Было высветлена, што на дадзеным участку унутраны схіл валу, утвораны пасля павелічэння яго на этапе 2, мацавауся не толькі драулянай сценкай гакавай канструкцын, але таксама і абкладкай схілу валу шчыльным грунтам у перамешку з дзірванам. У аснаванні гэтай «абкладкі» выяуле - ная кратавая драуляная канструкцыя, аналагіч - ная паводле свайго уладкавання першапачатко - ваму валу дзядзінца [Заяц, 2013, с. 223-224]. На Мінскім замчышчы падобны элемент валу для этапу 2 выяулены упершыню.

Археалагганыя даследаванні дзядзінца Менска сведчаць, што у канцы XI - пачатку XII стст. адбываюцца маштабныя бу - даунічыя і земляныя работы, звязаныя з уз - вядзеннем магутных абарончых збудаванняу, прадпрымаецца спроба будауніцтва каменнай царквы, ідзе фарміраванне драулянай забудо - вы горада, вулічнай сеткі. На суседнім узвы - шшы (сучасны раен плошчы Свабоды) пачына - юць фарміравацца гарадскія пасады.

На нашу думку, мы маем пераканаучыя доказы для таго, каб звязаць усе гэтыя працы з дзейнасцю першага мінскага князя - Глеба Усяслававіча (f 1119 г.). Найбольш яскравыкш сведчаннямі на ка - рысць атаясамлівання гэтых работ з дзейнасцю Глеба з'яуляюцца характар і суаднясенне абарон - чых збудаванняу і фундаментау храма. Прабле - ма іх датавання неаднаразова абмяркоувалася даследчыкамі (гл.: [Алексеев, 1966, с. 203-207; 2006, с. 118-121; Загорульский, 1982, с. 151-167, 189-202; Заяц, 1996; 2005, с. 26-31; Штыхов, 1978, с. 72-81] і інш.). Аналіз наяуных археала - гганых матэрыялау і аутарскіх канцэпцый, схіляе нас да высновы аб большай перспект^іунасці кан - цэпuьIІ Ю.А. Заяца, які адмауляе атаясамліванне падзей сакавіка 1067 г. з Менскам на р. Свіслач (Нямізе), якое выдзелшася толькі пасля 1084/85 г. [Заяц, 2005, с. 29-30]. На нашу думку, гэтая дата і з'яуляецца тым храналагганым рэперам, ад яко - га магчыма адлічваць удзел Глеба Усяслававіча. На карысць даты 1084/85 г. сведчыць і звесткі аб жаніцьбе Глеба Усяслававіча на дачцэ уладзімі - ра-вал^інскага князя Яраполка Ізяслававіча - Анастасіі Яраполкауне (каля 1074 - 8 студзеня 1159 г.). Шлюб мог адбыцца да 1086 г., таму што 22 лістапада 1086 г. Яраполк быу здрадніцкі забі - ты [Загорульский, 1982, с. 16]. Старажытнарускш леташсы сведчаць, што князі маглі надзяляць сваіх сыноу удзеламі (землямі) яшчэ пры сваім ж^іцці, звычайна пасля шлюбу сына альбо пас - ля дасягнення ім пэунага узросту. На падставе гэтай дат^і, можна лічыць, што прыкладна ад 1085/1086 гг. мог існаваць выдзелены Глебу Мен - скі удзел, які актыуна заявіу аб сабе толькі пасля смерці Усяслава Брачьіслававіча.

Паход 1084/85 г. і жаніцьба Глеба (да 1086 г.) таксама могуць з'яуляцца «часткамі аднаго лан - цуга», бо паход Уладзіміра Манамаха 1084/85 г. першапачаткова быу накіраваньї супраць цес - ця Глеба - Яраполка Ізяслававіча, які збег у Польшчу, і толькі потаїм супраць Менска [За - горульский, 1982, с. 18]. Гэтыя падзеі у хуткім часе і абумовілі «перанос» Менска з р. Менкі на берагі р. Свіслач і Нямігі і фарміраванне нова - га цэнтра воласці (княства Глеба). Атрымацца гэта магло толькі дзякуючы велізарным люд - скім і грашовым намаганням Усяслава і Глеба, якія імкнуліся узвесці на паудневых межах сваей зямлі магутную крэпасць, якая б магла супрацьстаяць кіеускай пагрозе.

Цікавасць выклжае каменны фундамент храма памерамі 16 х 12 м, які выяулены у пауночна-ус - ходняй частцы дзядзінца яшчэ В.Р. Тарасенкам у 1949 г. і які у далейшым неаднаразова вывучауся Э.М. Загарульскім, Л.В. Аляксеевым, Г.В. Шты - хавым. Адзінае, у чым згодныя навукоуцы, гэта тое, што па сваіх будаутча-тэхтчных асаблівас - цях выяулены храм не мае дакладных аналогій сярод адначасовых культавых манументальных збудаванняу Старажытнай Русі. Парушэнне ме - тодыю раскопак падобных помнікау прывяло да таго, што даследчыкі па-рознаму вызначаюць час яго узвядзення. Разам з тым, на наш погляд, ад - зіным верагодным заказчыкам храма мог быць Глеб Усяслававіч і толькі яго паланенне і змена палпычнай і эканамганай сітуацші у княстве не дазволіла завяршыць будауніцтва. Варта нагада - ць, што летапіс адназначна сведчыць аб прыхшь - насці Глеба Усяслававіча да дзейнасці царквы.

Такім чынам, можна казаць, што фартшфі - кацыйныя збудаванні Мінскага замчышча, прынамср у яго пауночна-заходняй частцы, на дадзены момант вывучаныя дастаткова поуна у выніку даследаванняу канца 1950-х, сярэдзшы 1980-х гг. і прац 2009 г. Падчас усіх пераліча - ных раскопак атрыманыя сходныя археалагіч - ныя сведчанні аб часе узвядзення, перабудовы і канструктыуных асаблівасцях абарончых збу - даванняу дзядзінца летапіснага Менска.

Літаратура

фартыфікацыя замчышча обронительный

1. Алексеев Л.В. Полоцкая земля. Очерк истории Северной Белоруссии в IX-XIII вв. - М., 1966. - 296 с. Алексеев Л.В. Западные земли домонгольской Руси. Очерки истории, археологии, культуры. - М., 2006. - Кн. 1. - 289 с.

2. Загорульский Э.М. Возникновение Минска. - Мн., 1982. - 358 с.

3. Заяц Ю.А. Оборонительные сооружения Менска ХІ-ХІІІ вв. - Мн., 1996. - 80 с.

4. Заяц Ю.А. К проблеме первоначального Менска (сравнительная хронология поселения на реках Немига и Мена) // МАБ. - Мн., 2005. - №9. - С. 26-31.

5. Заяц Ю.А. Отчет об археологических исследованиях участка-2 на территории Замчища летом 2009 г. // МАБ. - Мн., 2013. - Вып. 24. - С. 200-230.

6. Калядзінскі Л.У. Пра абарончы вал дзядзінца лета - піснага Віцебска // Заслаускія читанні. - Заслауе, 1997. - С. 57-60.

7. Комар А.В. Киев и Правобережное Поднепровье // Русь в IX-Х веках: археологическая панорама. - Москва; Вологда, 2012. - С. 300-333.

8. Куза А.В. Фортификация // Древняя Русь. Город, замок, село. - М., 1985. - С. 167-172 (Археология СССР).

9. Панова Т.Д. Раскопки 1959-1960 гг. в Московском Кремле. Открытия, сделанные спустя полвека // Древности Пскова. Археология. История. Архитектура. - Псков, 2011. - Вып. 2. - С. 219-244. Рабинович М., Латышева Г. Из жизни древней Москвы. - М., 1961. - 197 с.

10. Раппопорт П.А. Военное зодчество западнорусских земель Х-XIV вв. - М., 1967. - 242 с. (МИА. - №140).

11. Штыхов Г.В. Города Полоцкой земли (ІХ - ХІІІ вв.). - Мн., 1978. - 160 с.

12. Штыхов Г.В. Археологические раскопки в Минске в 80-е годы XX века // ГАЗ. - Мн., 2004. - №19. - С. 232-240.

Размещено на Allbest.ru