Канфлікт паміж Полацкам і Кіевам 1066–1068 гг. Палітьіка-рзлігійньі аспект

Размещено на http://www.allbest.ru/

Размещено на http://www.allbest.ru/

Канфлікт паміж Полацкам і Кіевам 1066-1068 гг. Палітьіка-рзлігійньі аспект

Падзеі, якія пазначаюць узаемаадносшы Полацка і Кіева у XI ст. не аднойчы станавілі - ся аб'ектам апісання і даследавання яшчэ з часоу Мацея Стрыйкоускага і Васіля Таціш - чава. Калі ужо быць абсалютна дакладным, то першым на гэтыя узаемаадносшы звярнуу увагу летапісец, маючы на увазе вядомыя падзеі канца X ст., звязаныя з іменамі Рагва - лода і Рагнеды: «З тых часоу падымаюць меч Рагвалодавы унукі супроць унукау Яраслава». Прычым напісау гэта больш чым праз стагод - дзе пасля рабавання Полацка ноугарадскім князем Уладзімірам Святаславічам. Без сум - нення падзеі на Полаччыне і вакол яе канца X ст. і другой паловы XI ст. маюць непасрэдную сувязь. Паміж імі ляжыць не такі ужо і вялікі разрыу па часе: 80-90 гг., за які, прауда, на полацкім стале змянілася чатыры пакалення князеу (як і на кіеускам стале). Ужо у трэцім пакаленні князь Брачыслау Ізяслававіч По - лацкі распачау актыуную дзейнасць супраць Кіева, якая дасягнула найвялікшага напру - жання у 1060-1070_я гг. пад час княжэння яго сына Усяслава.

Палітшчная складовая гэтага супроцьстаян - ня досыць добра вядома, апісана і даследавана.

© С.В. ТАРАСАУ, 2017

Традыцыйна у якасці падставы прыводзяцца тры аргументы. Першы - помста за рабаван - не Полацка, забойства Рагвалода і прымусовая жаніцьбе на Рагнедзе у 970 г. ноугарадскага, а потым кіеускага князя Уладзіміра Святаславі - ча. Другі - тэрытарыяльныя спрэчкі паміж Полацкам з аднаго боку, Кіева з Ноугарадам з другога. На карысць гэтага аргумента палітшч - ныя стасункі Брачыслава Полацкага з Ярасла - вам Уладзіміравічам Ноугарадскім, а потаїм Кіеускім, апісаныя у тым ліку і у «Саге аб Эй - дмундзе», у выніку чаго да Полацка вярнуліся (адыйшлі) гарады Віцебск і Усьвяты. Трэці аргумент - барацьба за кантроль над пауночна - цэнтральным, мацерыковым адрэзкам вядома - га шляху з «варагау у грэю», які быу галоунаю, калі не адзінаю крыніцаю знешне эканамічных сувязяу усходнееурапейскіх земляу з Пауноч - най і Заходняй Еуропаю, і краінамі Арабскага Халіфата, а таксама Візантшяй. Асаблівасцю гэтай барацьбы было, відаць не столькі тое, што Полацк стаяу на Дзвіне, Ноугарад на вол - хаве, па якіх ішлі гандлевыя караваны аднае з боку Балтыйскага мора, а тое, што яны сустра - каліся на Днепра-Дзвінскіх волаках у раене сенняшняй воршы.

Тут праглядаецца адзін цікавы аспект. Ноу - гарадскі кавалак шляху «з варагау у грэш» трапляу у Дняпро па волаках на Ловаці, блшэй да Смаленска. Г. зн. за межамі тэрыто - рый, якія кантралявалі палачане. І толькі ужо непасрэдна пад Воршаю «канкурэнты» суты - каліся. У чым была сутнасць гэтай канкурэн - цыі здагадацца не складана. Канешне, не у наменклатуры таварау. І там і там яна была аднолькаваю. І не у колькасці таварау, хаця гэта, апасродкавана, відаць, уплывала. А у першыю чаргу - мытныя зборы з саміх ганд - ляроу за правоз караванау па тарьіторьіі княс - твау. У другую - за падаткі, якія плаціліся «свалачамі» (г. зн. тьімі, хто «сволаківал» суд - ны на волаках і пераносіу грузы). Была і яшчэ адна выгода, якая захоувалася болей за восемь стагоддзяу на нашых землях: замежныя купцы не мелі права рознічнага гандлю. Яны мусілі тавар здаваць оптам мясцовым купцам і рамес - нікам (а у X-XIII стст., верагодна, князям) для рознічнай рэалгзацыу натуральна, па больш высокіх коштах, якія і прыносгш. прыбытак.

Такім чынам, нагоды для палггыка-экана - мічных спрэчак было дастаткова. І, мяркуючы па тым, што у большасці выпадкау у XI ст. іні - цыятыва канфрантацыі сыходзша з Полацка, найперш палачане лшыт сябе уціснут^імі і пакрыуджанымг

Разам з тым, прыведзеныя вышэй прычыны, ня гледзячы на досыць вялікія тэрытарыяль - ныя прасторы, мелі лакальны характар і аб - мяжоуваліся Полаччынай, Наугародчынай і Смаленшчынай. Кіеускі эпізод 1068 г., аб якім шжэй, быу у жыцці Усяслава Полацкага усе - ткі выпадковасцю. Аднак, існавалі і адносшы паміж княствамі геапалітычнага характару. Яны былі абумоулены не столькі тэрытарыяль - на, колькі генеалагічна. Полацкі князь Рагва - лод і яго гшатэтычны брат Тур у Тураве у кан - цы X ст. былі апошнімі незалежнымі князямі, не звязаншмі з кланам Рурыка. Пасля прыму - совага шлюбу Уладзіміра з Рагнедаю, полацкі радавод, не жадаючы таго, таксама быу упіса - ны у гэты клан. З чаго вынікалі і спецыфганыя інтарэсы усіх прадстаунікоу радаводу Рурыка, і надзвычай спецыфічныя штарэсы Рагва - лодавічау. І фармальна і фактычна усе яны былі сваякамі, ці, як тады казалі, «братаніча - мі». Адсюль іх хвалявау не толькі уласны лес і уласная «отчина», але і лес астатніх князеу. У адносінах паміж апошнімі галоуным няпіса - ным правам была спадчыннасць зямель, права першынства, удзельнасць.

Пасля смерці Уладзіміра Хрысцщеля у 1015 г. усходнееурапейскія землі былі падзе - лены паміж яго сынамй Святаполку - Кіеу, Яраславу - Ноугарад, Мсціславу - Тмутаракань, унуку Брачыславу - Полацк. І так было да 1016 г., калі пачалася варажнеча Ярасла - ва са Святаполкам, і да смерці Святаполка у 1018 г., якога перад тым выгналі і з Кіева, і з ягонага спадчыннага Турава. Пасля чаго пачалася барацьба за Кіеу паміж Яраславам і Мсціславам. Па меркаванні некаторых украін - скіх даследчыкау, полацкі Брачыслау такса - ма меу штарэс у Кіеве, але на стале ніколі не сядзеу, кіруючш у горадзе, як і Яраслау Ноу - гарадскі, праз сваіх намеснікау. [Стависский, 1987] Як бы не было, але пасля смерці Святаполка Яраслау самавольна спачатку фактыч - на у 1019 г., а потым і дэ-юрэ пасля вайны с Мсціславам у 1024 г. захапіу Кіеу, стау правіць адзінауладна. Мсціславу адыйшлі землі па левым беразе Дняпра, разам з Чаршгавым. Пасля смерці Мсціслава на паляванні у 1036 г. Яраслау «наклау руку» і на ягоную спадчыну. 1 нтарэсы полацкага князя, якія, безумоуна бшлі, не улічваліся ніяк. Аднак, дзеля справед - лівасці трэба адзначыць, яны ні як асабліва і не праяуляліся. Прынамсі, як можна мерка - ваць з захаваушыхся крыніц. У 1044 г. памер Брачыслау Ізяславіч Полацкі, праз дзесяць год памер і Яраслау Уладзіміравіч Кіеускі, ат - рымаушы мянушку Мудры. Да пачатку кан - флікта паміж Полацкам і Кіевам заставалася 12 гадоу.

Тут мы часова стінім разгляд палтгычных узаемаадносін і паспрабуем прааналізаваць падзеі у духоунай сферы. Найважнейшым чын - нікам сталася хрышчэнне Кіева і Ноугарада пры князі Уладзіміры, па афіцыйнай версіі у 988 г., усталяванне у 992 г. епархій у паднача - леных Кіеву гарадах. Нагадаем, што ні водны горад Полацкай Зямлі (у тым ліку і Полацк) у гэтым пераліку не присутнічае. Спробы сучасних гісторикау і дзеячау праваслаунай царк - вы далучыць Полацк да гэтай епархіяльнай «акцып» не мае пад сабой факталагічнай пад - ставы. Але ці можа гэта быць сведчаннем таго, што у Полацку не был1 знаемы з хршсціянс - твам? На першы погляд, цалкам магчыма. Але у такім выпадку трэба будзе прызнаць, што палачане сталі хрысціянамі толькі ад 1105 г., згадкі першага полацкага епіскапа Мшы, калі у цэнтры горада ужо як мінімум паустагоддзя узвышауся кафедральны сабор Святой Сафіі. Што, відавочна, абсалютна неверагодна. Такім чынам, паустае пытанне як і калі Полацкая Зямля прыняла удзел у хрысцшниацып Усход - няй Еуропы і ці магло гэта уплываць на палі - тычныя адносіны з Кіевам?

Нам ужо не аднойчы даводзілася пісаць на гэтую тэму, аднак, супастауленне некаторых фактау і тэкстау, звязаных менавіта з полац-ка-кіеускім канфліктам 1066-1068 гг. дае магчымасць паглядзець на гэтае пытанне па - новаму.

Мы не будзем зараз паутараць намі сказа - нае, што з хрысцшнствам палачане, верагодна, бшлі знаемы яшчэ у часы Рагвалода і Рагнеды. «Сага аб Торвальдзе Вандроуніку», а асабліва паведамленне Цвярскога летапісу аб манашас - тве Рагнеды-Анастасп (пры усіх, у тым ліку і храналагічншх, агаворках), таксама відавоч - насці балгарскага следу, кажуць аб тым што Полаччына не выпадала з агульнаеурапейс - кага хрысціянізацыйнага працэса. Пытанне у другім: якім чынам яна прымала у ім удзел? На наш погляд, летапіс, разам з агіаграфіяй ігуменау Кіева-Пячэрскай Лауры - Антонія і Феадосія, дазваляюць крыху прыадчыніць заслону часу.

Дзеючыя асобы нашага сюжэта - тры сыны кіеускага князя Яраслава: Ізяслау (1025-1078), князь кіеускі; Святаслау (1027-1076), князь чарнігаускі і кіеускі; Усевалад (1030-1093), князь Пераяслаускі, чарнігаускі і кіеускі; Ан - тоній (983-1073), першы ігумен і заснавальнік Шева-Пячэрскага манастыра; Феадосій (каля 1008-1074), пераемнік Антонія; Усяслау Бра - чыславіч (каля 1028-1101), князь Полацкі.

У 1060 г. тры Яраславіча і Усяслау зрабілі удалы паход на торкау. Тобто можна каза - ць, што да гэтага моманту яны былл. не толькі сваякамі, але і саюзнікамі. Што пасварыла іх праз пяць гадоу? Традыцыйна у гістаршягра - фіі л1чыцца, што гэта адбылося з нагоды на - падау Усяслава на Пскоу 1065 г. і Ноугарад Вялікі 1066 (1067) г. Прауда да сення ніхто не патлумачыу паводзіны полацкага князя і нагоду з якой ен зрабіу гэтыя паходы. Да вядомых версій: абарона полацкага гандлю і помста за «неправедны» падзел смаленскай спадчыны Яраславічамі, трэба звярнуць увагу і яшчэ на адну. Яе выказау у свой час выдатны архео - лаг і гісторьік Л.В. Аляксееу. [Алексеев, 1998] Сутнасць яе у тым, што Усяславу, як і любому князю у тыя часы было уласціва імкнуц - ца да пашырэння межау сваей дзяржавы. І аб'ектам захопу стала Менская воласць, якая тэрытарыяльна (а да таго і этнгана) належы - ла Тураускай Зямлі (дрыгавгаам). Усяслау не проста захапіу воласць, але збудавау новую крэпасць на Нямізе, куды перасяліу менян, ад чаго крэпасць у сутоцы Свіслачы і Нямізш пе - раняла і былую назву горада - Менск. Мы не будзем цалкам разглядаць гэтую версію у дад - зенай публікацыі. Зазначым толькі, што эка - намічныя і фюшныя (людскія) рэсурсы, ужо не кажучы пра вайсковыя, сапрауды маглі быць толькі у полацкага князя. Археалагганыя до - следы гэта падцвярджаюць, бо толькі на ума - цаванне падэшвы вала спатрэбшася 40 тыс. ст - валоу 30-40_гадовай сасны, альбо 40 га лесу, альбо 160 сучасных футбольных палеу! А яшчэ трэба было і сцены будаваць, і дамы, і вулщы масціць…

Такім чынам, паход Яраславічау на Усясла - ва мог быць цалкам абгрунтаванай помстаю і спробаю вярнуць Кіеву ягоныя землі разам з усімі рэсурсамі. А Менск на рацэ Менка, правы прыток ракі Пціч, на той час, нагадаем, гэта не толькі зямельныя уладанні на якіх размяшчау - ся горад і вакол яго каля 100 весак, але яшчэ і буйны гандлевы цэнтр на гандлевым шляху, аб чым сведчаць і скарбы, і асобны 1 мпартны рэчавы матэрыял.

захоп і частковае спаленне палачанамі Ноу - гарада, рабауніцтва ноугарадскага Сафійскага сабора, бітва на Нямізе 3 сакавіка 1067 г. - падзеі аднаго ланцуга, якія прыводзяць по-лацкага князя на перамовы да Яраславічау пад Воршу, а потым і на Дняпро пад Смаленск. Менавіта так, на наш погляд, трэба тлумачыць летапіснае паведамленне аб месцы перамовау «на Ршы ля Смаленска». І тут адбываецца зна - кавая падзея, якая змяніла адносіны сучас - нікау (у тым ліку і хрысцшнсюх іерархау) як да Усяслава, так і да Яраславічау. «Цалавалі крыж чэсны Усяславу, казалі: Прыйдзі да нас, а мы не зробім табе блага».

Усяслау, спадзеючыся на крыжацалаванне, пераплыу у чоуне Дняпро разам з двума ма - лалетнімі сынамі, што адлюстравана у мінія - цюры Радзівілаускага летапісу. Калі полацкі князь зайшоу услед за Ізяславам у шацер, яго схапілі. Разам з сшнамі, як вязня павезлі у Кіеу і засадзілі у турму-поруб.

Вось тут мы і зададзім адно простае, але вельмі цікавае пытанне: «Які крыж цалавалі Яраславічш, і хто гэты крыж падносіу да іхншх вуснау?» Адразу трэба адзначыць, што гэта не мог быць крыж выраблены у паходных умовах: высечаны з дрэва, каменя, ці каваны з метала паходным кавалем. Гэта не мог быць-крыж цельнік каго-небудзь з князеу, бо цалаваць яго мусілі усе. Пад час клятвы на крыжы удзель - нікі рытуала нават не маглі браць гэты крыж у рукі. Адсюль винікае, што у шэрагах аднаго з войскау (Яраславічау, альбо Усяслава) быу святар. І ен не абавязкова выконвау ролю капелана, але, што верагодней, присутнічау з канкрэтнай мэтаю: паднесці крыж да княжац - кіх вуснау для замацавання клятвы.

Ці мог гэты святар быць кіеускім? Нагадаем, што адпаведна летапіснага паведамлення, ініцнятарам захопу Усяслава выступае князь кіеускі Ізяслау. Менавіта у ягоным шатры ад - бываецца захоп полацкага князя. Якія адносі - ны былі у Ізяслава з хрисціянскімі святарамі, кіеускімі манахамі і увогуле з рэлАшй? Адказ на гэта мы знойдзем у жыцшных тэкстах аб Антоніі і Феадосіі Пячэрсюх, у лістах Феадосія да Ізяслава.

Пачнем з Феадосія, паколькі ягоныя стасун - кі з Ізяславам найбольш актыуныя і займаю - ць час як да падзей 1067 г., так і пасля. Паміж Феадосіем, які стау ігуменам Кіева-Пячэрска - га манастыра пасля Антонія, і Ізяславам бшлі вельмі акт^1 уныя зносіны. Князь вельмі часта наведвау Феадосія, заставауся на трапезы, па - сылау да манаха лістт і атрымлівау адказы. Для князя нават рабіліся выключэнны з манас - т^ірскіх правілау. Адным словам, ня гледзячы на тое, што ні дзе гэта у летапісе не прапісы - ваецца, Феадосій быу для Ізяслава не простым настаунікам, але духоунікам. Адпаведна, сапраудны хрысціянін мусіу слухацца парадау свайго духоуніка і прытрымлівацца іх.

Як жа раіу Ізяславу паводзіць сябе Феадосій? Сярод тыповых і звычайных хрысціянскіх дабрачыннасцяу, аб якіх пісау да Ізяслава Феадосій, есць адно, так бы мовіць, «палеміч - нае» пісьмо «Пасланне князю аб веры лацін - скай». Яно, як і іншшя словы, малітвы ігумена не датаванае, а таму магло быць напісана і пад час выгнання Ізяслава з Кіева, калі ен бадзяуся у пошуках падтрымю паміж Крака - вам і Ватыканам (1068-1069). Але у любым выпадку, выкладзеныя Феадосіем погляды не маглі змяніцца ні да гэтых падзей, ні пасля. І ен у прыватнасщ піша: «…вере же латынской не приобщаться, не соблюдать их обычаев, и от причастия их отвращаться, и никакого учения их не слушать, и всех их обычаев и нравов гнушаться и блюстись; дочерей своих не давать за них замуж, ни у них дочерей брать; ни брататься с ними, ни кланяться им, ни целовать его; и из одной посуды не есть, и не пить с ним, и не брать у них пищи. Им же, когда они просят у нас есть или пить Бога ради, давать есть и пить, но из их собственной посуды. Если же не будет у них посуды, давать и в своей, только потом, вымыв, сотворить над ней молитву. Ибо неправо они веруют и нечисто живут: едят со псами и кошками, пьют свою мочу и едят ящериц, и диких коней, и ослов, и удавленину, и мертвечину, и медвежатину, и бобровое мясо, и бобровый хвост. В говенье мясо разрешают во вторник первой недели поста. Чернецы их едят сало и постятся в субботу и, попостившись, вечером едят молоко и яйца. А за грехи не у Бога просят прощения, но прощают попы их за мзду. Попы же их законным браком не женятся, но со служанками детей приживают и служат при этом невозбранно. И епископы их наложниц держат и на войну ходять…» [Поучение…].

Мы прывялі такую вялікую цытату, каб па - казаць, што Феадосій не проста «ня любіць» ла - цінян, а ненавідзіць іх на узроуні жывельных інстшнктау. Усе пералгааныя «грахі» у ягонай трактоуцы, як і евангельскія, «смяртэльныя». Апошняя, выдзеленая намі фраза у кантэкс - це даследавання паказальная: у войске князя кіеускага Ізяслава (а менавіта ен быу права - дыром сярод Яраславічау) епіскапа с «чэсным крыжам» быць не магло па вызначэннт Як, улгаваючы адлегласць паміж Кіевам і Смален - скам, яго бы і не прывезлл. у абмежаваны час. Ды і ці стау бы Усясялау Полацкі цалаваць кіеускі крыж? Прыклад крыжацалавання мы знаходзім у 1136 г. пад Кіевам, калі мітрапаліт Міхаіл хадзіу паміж войскамі Ольгавічау і Ма - намахавічау, прымушаючы іх цалаваць крыж і такім чынам не дапусціу бойкі. [Карташов, 1991, с. 170].

Такім чынам робім першую выснову: Яраславгаы і, натуральна, Усяслау, цалавалі пад час клятвы крыж з Полацка. Другая: крыж гэты, для падзеі такога узроуня, мог везці і трымаць толькі епіскап. Не залежна ад таго, ці выконвау ен ролю капелана пры войску Усяслава, ці адмыслова суправаджау князя на перамовы. Апошняе больш верагодна. Трэцяя: мы маем падцверджанне таго, што не пазней 1067 г. у Полацку існавала уласная епіскапія не толькі з кафедральным Сафійскім саборам, але і з поуным адпаведным наборам царкоу - нага начыння. Чацвертае: полацкая епіскапія (мажліва, з нейкаю спецыфшаю) належала да Усяленскай праваслаунай царквы. Іначай Яраславгаы крыж цалаваць бы адмовіліся.

З гэтых высноу вынікаюць рэмаркі. Першая: гэта тое, што няма падстау лічыць Полацкую епіскапію належачай да Кіеускай мітраполіі. Іначай чаму не было прынесщ епіскапскі крыж адкуль-небудзь блтэй, скажам з Чар - нігава? Чарнігауская епіскапія ужо існавала ад 992 г. Другое: ва усе наступныя стагоддзі тэма Святога Крыжа становіцца для Полач - чыны сакральнай, амаль міфалагічнаю. А ці не стауся епіскапскі крыж 1067 г. прататыпам Крыжа Ефрасінні Полацкай 1161 г.? А калі дапусціць, што гэта магло быць, то магчыма дапусціць і падабенства іх форм - шасцікан - цовы патрыяршы. І трэцяя рэмарка у якасці гі - потэзы, нават аутару на першы погляд здаецца неверагоднаю: а можа Полацкая епіскапія не згадваецца да 1105 г. таму, што яе не было? А можа гэта была мітрапалія з мітрапалітам аль - бо архіепіскапам (назвы узаемазамяняемыя у той час) на чале? На думку некаторых даслед - чыкау мітраполіі апрача Кіева існавалі у другой палове XI ст. у Пераяслаулі, Чарнігаве, Уладзтшры-на-Клязьме (па іншых меркаван - нях, гэта адна і тая ж «вандроуная» кіеуская метраполія).

Так ці іначай, але факт клятвы на крыжы і далейшае парушэнне крыжацалавання не застауся не зауважаным у Кіеве. У віхурных падзеях 1068 г. праявіліся адносіны кіеускіх іерархау да гэтага факту, але не на прасткі, а праз адносіны да асобы Ізяслава Яраславіча Кіеускага. У найбольшай апазщын да князя апынууся заснавальнік і першы ігумен Кіева - Пячэрскай Лауры Антоній (983-1073).

Антоній - асоба знакавая і легендарная. У якасці месціча г. Любеча на імя Анціпа, ен выправіуся у паломніцтва у Святую зямлю, ад - туль - на Афон. Тут ен прымае схіму і жыве два гады. Адпаведна жыція, ігумен афонскага манастыра, палічыушы, што на радзіме Антоній прынясе больш карысщ, благаслауляе яго на вяртанне. Пад Кіевам на Берастове Антоній знайшоу пячоры, якія капалі рабаунікі - варагі, дзе і пасяліуся. Пасля смерці Улад - зіміра у 1015 г., быццам бы з нагоды таго, што Святаполк Яраполчыч забіу Барыса і Глеба, Антоній зноу сыйшоу на Афон. Быццам бы у 1028 г. (дата па версіі Вшшедыр не даклад - ная, бо у Аповесці мінулых гадоу гэты год пусты. Аповед аб Антоніі з'яуляецца толькі пасля артыкула 1051 г. [Повесть временных лет]) вярнууся у Кіеу і зноу пасяліуся на Берастове у пячоры, якую выкапау прэсвтгар з Берастова! ларыен - у 1051-1055 гг. мітрапаліт Кіеускі. Да Антонія прыйшл! Нікан і Феадосій (пастры - жаны у 1032 г. ад Нікана). З гэтага і пачауся Кіева-Пячэрскі манастыр.

Першы раз Антоній трапіу у няміласць да Ізяслава Кіеускага за тое, што дау дабро на пас - трыг сына знатнага кіеускага баярына Іаана.

Князем была праведзена ледзь не вайсковая аперацыя па «вьізваленні» новапастрыжанага Варлаама з наступншмі спробамі яго спакусіць жаночымі вабнасцямі і раскошаю. А Антонію князь прьгразіу засыпаць пячоры. Ратуючыся ад князя Антоній сыйшоу з Кіева. Тры дні яго шукалі, як піша жшціе «у другой краіне» [Жизнеописание…].

Другі раз непасрэдна у 1068 г. Вось як апа - вядае жыціе: «О даре провидения, которым обладал преподобный Антоний, есть много свидетельств, расскажем же об этом. Три князя Ярославича - Изяслав, Святослав и Всеволод, отправляясь в поход на половцев, пришли к Антонию за благословением. Но он предвидел гнев Божий, который падет на них, и сказал им: «Вы будете побеждены, обратитесь в бегство, и воины ваши или утонут в реке, или будут взяты в плен, или падут от меча»» [Жизнеописание…]. Так і адбылося. Калі прыбраць цар - коуную цудадзейнасць, то падставаю для такіх рэзкьх словау магло быць толькі тое, што да Ан - тонія (зауважце - не да мітрапаліта кіеускага Георгія (1065-1076), аб чым шжэй) прыйш - ла уся троіца, парушыушая крыжацалаванне паутара года да таго і трымаушая полацкага Усяслава на той момант у кіеускім порубе. Не ведаць аб гэтым маглі у Кіеве бадай што толькі коткі і сабакі!

Натуральна, што пасля паразы на р. Альце, віна была ускладзена у тым ліку (ці у першую чаргу) і на Антонія. Ен жа не дау бласлаулен - ня! Яраславічы супроцьстаялі полауцам без Божага заступніцтва! А гэта было больш чым сур'езна у тыя часы.

Відаць, Антонію давялося б зноу бегчы з Кіева ужо у тым жа верасні 1068 г., каб не хутка - цечныя драматычныя падзеі у самім горадзе: паустанне гарадскіх нізоу, выгнанне Ізяслава і пастауленне на княжы стол Усяслава Полац - кага.

Аднак выгнання ен дачакауся у наступным годзе, калі Мсціслау, сын Ізяслава першым увайшоу у Кіеу і выразау каля 500 паустан - цау - прыхільнікау полацкага князя.

Далей жшціе апавядае: «Тогда Изяслав вошел в Киев. Он начал, по наущению диавола, гневаться на преподобного Антония, которого кто-то оклеветал пред ним, - что будто бы Антоний любил Всеслава, давал ему советы, что он будто бы даже главный виновник всей смуты, происшедшей в Киеве. Преподобный же Антоний в это время служил в пещере болящему Исаакию затворнику, которого прельстил диавол, явившись в образе Иисуса Христа, и оставил еле живого, вовлекши в пляску с бесами. Это служение преподобного Антония было особенно ненавистно обольстителю, опасавшемуся, как бы Исаакий вскоре не исцелился душою и телом от сатанинского искушения. Поэтому диавол всячески и возбуждал гнев в князе Изяславе, чтобы он изгнал преподобного Антония из киевских пределов. И на некоторое время он достиг этого. Князь черниговский Святослав, узнавши, что брат его Изяслав сильно гневается на преподобного Антония, прислал за святым ночью и тайно взял его к себе в Чернигов. Преподобному Антонию полюбилось одно место близ Чернигова в горах Болдинских: здесь он выкопал себе пещеру и жил в ней; впоследствии на этом месте возник монастир» [Викитека…].

Які «д'ябл» узбуджау нянавісць князя да Антонія? Толькі не інакі манастыра, бо трэщ па ліку і другі па аутарытэту, на той момант ігумен Феадосій, ведаючы княжацкія «пры - годы» ад Кракава да Ватикана, звяртаецца да Ізяслава: «Ты, столько лет по апостольской проповеди державший православную веру, совратился в зловерие наущением сатаны. Не слышал разве Павла, глаголющего: «Если и ангел, придя с небес, благовестит вам иначе, чем мы благовестили, да будет проклят». А вы, отринувши апостольские заповеди и предание святых отцов, приняли неправедное учение и веру развращенную, исполненную многой погибели. Потому и от нас отвержены» [Жизнеописание…].

Гэта значыць, што калі не фактычна, то Феадосій прщгразіу Ізяславу пракляццем. Матывы Феадосія зразумелыя - не дапусціць лаціну. Гэта было тым актуальней, што Менавіта сын Ізяслава Яраполк па бацькаваму даручэнню ездзіу у Ватыкан да папы Рыгора VII з абяцан - камі перайсці разам з Кіевам пад яго крыло у выпадку заступніцтва.

Менш зразумелыя матывы Антонія, які на той момант цалкам адыйшоу (як апавя - дае жыццятс) і ад манасттрскіх, і ад мірскіх спрау. Але ці так, на самай справе?

З падзей 1067-1069 гг. вшнікае, што царкоу - ныя іерархі Полацка і Кіева мелі непасрэднае дачыненне да палттычных дзеяу. Аднак, не усе. На здзіуленне, у гэты надзвычайны час ніяк не праяуляе сябе глава хрысціянскай царквы у Кіеве мітрапаліт Георгій. Ен стау кіеускім мітрапалітам у 1065 г., калі полацкі Усяслау «рать почал», перажыу выгнанне і вяртанне Ізяслава у Кіеу 1068-1069 гг., амаль перажыу другое выгнанне Ізяслава і княжэнне у Кіеве Святаслава у 1073-1078, памер у 1076 г. Ен жа паспеу высвящць у 1072 г. збудаваную у Вышгарадзе Ізяславам царкву, перанесці туды Барыса і Глеба, і кананізаваць іх. Быу рамеем, а таксма членам імператарскага сената і насіу прыдворны тытул сінкела (synkellos). Аднак чаму не мітрапаліт, якому па рангу было дад - зена, а інакі Шева-Пячэрскага манастыра апы - нуліся у віры падзей 1067-1069 гг.?

Кіеуская мітраполія другой паловы XI ст была, так бы мовіць, з'яваю не устойліваю, і, ап - рача мітрапаліта Іларшена, цалкам залежнай ад Канстантынопаля. За 53 гады ад 1051 г. па 1104 г. у Кіеве змянілася шэсць мітрапалітау.

Славянінам сярод іх быу адзіньї мясцовы Іла - рыен (1051-1054), пастаулены не кананічна князем Яраславам Уладзіміравічам, што, пэу - на, стала прычынай асвячэння на нова Сафій - скага сабора пасля смерці Яраслава у 1054 г. новым мгграпалггам-грэкам Яфрэмам. І усе наступныя мітрапалгіьі былі грэкамь Апрача згаданага Георгія і Мікалая (1094-1104), усе астатнія на кафедры заставаліся усяго па не - калькі гадоу. Мирапаятты праявілі сябе у ба - рацьбе з «лацінай», двойчы пераносам Барыса і Глеба, словамі і казаннямі (знакамітае «Слова аб законе і благадаці» 1 ларыена, да прыкладу), рукапакладаннем епіскапау і судамі над імі, асвячэчэннем цэрквау. Толькі адзін Мікалай (1094-1104) адзшы раз выстуту пасрэднікам у спрэчцы князеу, аб чым мы пісалі вышэй, і то толькі таму, што на гэтым настойлівалі баяры і знаць.

Такім чынам, удзел кіеускіх мітрапалітау у палыычным жыцці Кіеускай Русі, а тым больш яе стасункау з Полацкай Зямлей, блізкая нулю. Чаму? Найперш, здаецца, прычына у іх замеж - ным паходжанні. Не таму, што яны не разумелі мовы ці традыцый (на думку М.Д. Прыселкова і А.В. Карташова першыя мітрапаліты былі балгарамі, для якіх моуных праблем быць не павінна было [Карташов, 1991, с. 170]), а таму, што апрача кіеускай мітрапалічай кафедры яны мелі і афщыйныя пасады у Візантіі. Пэу - на, апошні статус ім быу больш прывабны. Па-другое, яны мелі рацыю не кранаць палі - тычныя праблемы у чужой краіне, бо у адва - ротным выпадку, для іх асабіста, вынш быу бы не прадказальны. Апрача таго, хіратанізава - ныя у Канстанцінопале патрыярхам, у Кіеве яны цалкам залежыл1 ад Вялікага князя, у тым ліку і матэрыяльна.

Іншая справа - Шева-Пячэрсю манастыр. Ужо на той час, мяркуючы па летапісе і па жы - ціях святых, існавала два тыпа манастыроу: зас - наваныя князямі і знаццю, а таксама узншшыя самі сабою (так бы мовіць «шщыятыва знізу»). Першыя ствараліся, як правіла, пры прыходах і цэрквах альбо князямі, альбо манахамі, якія у мірскім жыцці былі досыць багатьімі людзь - мі. [Карташов, 1991, с. 224-225]. І толькі адзін Шева-Пячэрсю манастыр быу у поуным сэнсе манастыром, збудаваным манахамі, іхняю пра - цаю, без ніякай знешняй фінансавай дапамогі. Жыцце манахау тут залежала толькі ад статуту, які быу уведзены па аналогіі са статутам Студыцкага манастыра у Канстантьтопалі і прыняты у Кіеве ігуменам Феадосіям. Апрача таго, амаль усе насельнікі манастыра был! ту - тэйшымі, а такія, як заснавальнік - Антоній, мелі вялікі досьвед манастырскага жыцця і падзьвіжніцтва за межамі крашы. У перыяд, які мы разглядаем, змяняліся мітрапалпьі, а кіева-пячэрскія айцы-заснавальнікі: Антоній, Феадосій, Нікан, заставаліся тут, пакідаючы манастыр толькі вымушана. Чый аутарытэт быу больш высоюм - іх, ці мырапальгау-грэ - кау? Пытанне рытарычнае.

Незалежны статус пячэрскіх манахау дазва - ляу ім мець і незалежнае меркаванне на палі - тычныя і духоуныя падзеі. І іх ацэнка дзеянняу Ізяслава Яраславіча (у першую чаргу менавіта яго) прыводзша усіх трох да вымушаных уце - кау: каго у Чарнігау, каго у Тмутаракань, а каго неведама куды на трохдзенныя пошукі.

Тут мы вернемся да асобы Антонія. Адпавед - на крынщ, менавіта ен найбольш падтрымау Усяслава Полацкага і падвергся найбольша - му пераследу з боку Ізяслава. Апошні нават абвінаваціу манаха у арганізацыі гарадскога бунта 15 верасня 1068 г. Пагроза была не жартам, калі Святаславу Чарнігаускаму давялося Антонія таемна вывозщь з Кіева. Крышцы не утрымліваюць звестак, як Антоній адрэагавау на парушэнне Яраславічамі крыжацалавання у 1067 г. Але вельмі паказальна яго рэакцыя восенню 1068. Яшчэ акадэмш Д.С. Ліхачоу падмеціу, што вызваленне Усяслава з порубу адбылося на другі дзень пасля свята Кры - жаузвіжання. [Лихачев, 1983] А Узвіжанскі крыж - гэта і есць той царкоуны атрыбут, які не толькі цалуюць, калі хрысцяцца, даюць клятву, але і той, якім бласлауляюць. Не мог Антоній благаславіць Узвіжанскім крыжам тых, хто парушыу крыжацалаванне. І, безу - моуна, як Божую волю успрыняу вызваленне Усяслава Полацкага.

Есць і яшчэ адна цікавая дэталь. Ня глед - зячы на тое, што Усяслава вызвал^ і агаласіу князем народ, ягоны узыход на кіеускі трон нехта мусіу асвяціць. Мітрапаліт Георгій на гэ - тую ролю не пасуе з той простай прычыны, што ен заставауся мітрапалітам і да уцекау Ізясла - ва і пасля яго вяртання. Г. зн. быу абсалютна лаяльным да Ізяслава Яраславіча, як потым і Святаслава Яраславіча, які выгнау брата і сам заняу кіеускі стол у 1073 г. 1 ншых мітрапалі - тау і епіскапау у Кіеве не было і быць не магло. Дапусціць, што Усяслава блаславіу на кіеускі стол полацкі епіскап (ці мітрапаліт), таксама не пасуе. Не толькі таму, што мы яго не ведаем і крынщы маучаць, а нават проста таму, што і пры жаданні ен не паспеу бы з'явіцца у Кіеве, дзе падзеі развіваліся надзвычай імкліва. За - стаецца адзіная нам вядомая троіца: Антоній, Феадосій, Нікан.

Пачнем з Нікана. У яго былі праблемы уза - емаадносін з Ізяславам, бо менавіта ен ажыц - цявіу пастрыг варлаама - сына баярына і Яфрэма-еунуха. Пасля гэтых падзей ен, быц - цам бы жадаючы адзіноты, сыходзіць у Тмутаракань, дзе засноувае манастыр. У 1066 г. ад атруты гіне тмутараканскі князь Расціслау Уладзіміравіч. Адпаведна жыція, Нікан вы - прауляецца да чарнігаускага князя Святасла - ва Яраславіча і просіць на тмутараканскі стол ягонага сына Глеба (Дарэчы, прамы удзел манаха у палітычным жыцці). З Чарнігава ен трапляе у Кіеу, дзе сустракаецца з ігуменам Шева-Пячэрскага манастыра Феадосіем, але у горадзе не застаецца. Зноу-такі па жыцн, менавіта Нікан вязе Глеба у Тмутаракань і асвячае ягоную пасаду. Цікава, што у 1067 г. Глеб - ноугарадскі князь, у Тмутаракані ен у снежні 1067 - студзені 1068 гг. робіць па ледзе прамер Керчанскага праліва [Рыбаков, 1964]. Такім чынам, тэарэтычна, Нікан мог быць у Кіеве пад час вераснеускіх падзей 1068 г. Ад - нак, пасля таго, як ен прывеу Глеба, ен быу заняты «управаю» тмутараканскага манастыра, толькі пасля чаго вярнууся у Кіеу. Таксама не верагодна, каб ен прасіу у Тмутаракань, вез і асвячау займанне стала аднаго з зацятых во-рагау Усяслава, а потым асвячау Усяслава на кіеускі стол. Усяславу і Глебу яшчэ давядзецца сутыкнуцца апошні раз у бітве на рацэ Гзені пад Ноугарадам у 1069 г.

Аднак зауважым, пячэрскі манах Нікан асвя - ціу пасаду князя у Тмутаракані. Гэта азначае, што і іншьі манах мог асвяціць пасаду князя у Кіеве і у любым іншым горадзе.

Феадосій. Становіцца ігуменам Шева-Пячэр - скага манастыра з прапановы Антонія. У Феа - досія былі вельмі цесныя зносіны з Ізяславам і ягоным баярамі. Князь вельмі часта наведвау ігумена. Ігумен таксама наведвау князя і нават заставауся у ягоных палатах на ноч. «Боголюбивый же князь Изяслав, истинно благочестивый в вере к господу нашему Иисусу Христу и к пречистой матери и сложивший впоследствии голову свою за своего брата по призыву господню, как говорят, искренне любил отца нашего Феодосия и часто посещал его и насыщался духовными его беседами… И когда вот так же приходил кто-нибудь к Феодосию, то после духовной беседы угощал он пришедших обедом из припасов монастырских: подавали хлеб, чечевицу и немного рыбы. Не раз вот так же обедал и христолюбец Изяслав» [Русская…].

Феадосій выступу зацятым абаронцам ін - тарэсау Ізяслава, калі апошняга выгнал! з Кіе - ва уласныя браты і у горадзе сеу на стол Свя - таслау Яраславіч (1073-1076). Такім чынам, і да падзей 1068 г. і пасля, Феадосій быу у самых прыязных адносінах з Ізяславам Яраславічам. Паказальна, што нават у эшзодзе з пастрыгам сына кіеускага баярына Варлаама, гнеу князя не закранае Феадосія. Такім чынам, Феадосій не мог падтрымаць, а тым больш асвяціць за - няцце Усяславам кіеускага стала.

Антоній. Аб ім сказана ужо вышэй. Сапрауды, мы не бачым іншай постаці, апрача яго, хто мог бы асьвяціць узыход Усяслава на кіеускі прас - тол. Але, разам з тым, патлумачыць прыязнасць да полацкага князя выключна праз хрысцшнс - кую спагадлівасць было б запроста. Чаму ен, а не мітрапаліт, Нікан і Феадосій? Канечне, быт у Кіеве на той час і шшыя святары, але яны не вы - ступаюць на старонках летапіса і жыцш у якасці палттычных асобау. Выкажам свае меркаванне.

На наш погляд, існавала сувязь паміж Ан - тоніем і Усяславам не толькі на асабістьім узроуні. Не мог заснавальнік Пячэрскага ма - настыра падтрымаць князя-вязьня, ведаючы толькі аб тым, што ен сядзіць у порубе праз парушэнне крыжацалавання. Гэта ведалі і астатнія. Таксама ведалі усе, і Антоній у тым ліку, што Усяслау - зацяты вораг Кіева, які нападау на Пскоу, спаліу палову Ноугарада, абрабавау Ноугарадскую Сафію. Прауда, усім таксама было вядома, што у Полацку князь збудавау сваю Сафію (ці завершыу працу, па - чатую бацькам Брачыславам). І пэуна ж, гэты храм быу асвечаны, у ім меуся епіскап (ці на - ват мітрапаліт), вяліся службы, і у цэлым ішла місіянерская дзейнасць па усей Полацкай зям - лі і сярод балтшйскіх і фінскіх народау, якія плацілі Полацку даніну. Калі верыць летапісу і жыцш (а шшых крыніц у нас няма), Антоній пражыу 93 гады. Неверагодна многа для свай - го часу! За яго жыцце у Кіеве змянілася шэс - ць князеу, з іх - тры генерацып Рурыкавічау. Калі яму было блізка дзесяці год, Уладзімір Святаслававіч толькі хрысціу Кіеу. Калі Антоній памірау - у Кіеве паспела змяніцца 6- 8 мітрапалітау, па гарадах сядзелі ешскапы, множылюя манастыры. Неверагодныя змены на жыцці аднаго чалавека! Але гэта так. І дзе, у якім месцы гэтага амаль стогадовага жыцця яно перасеклася з Полацкам?

На нашую думку, кропкі судатыкнення трэ - ба шукаць да падзей 1068 г. Не вядома, у якім узросце любечскаму хлопцу Анціпе прыйшло жаданне выправіцца у паломніцтва у Святую зямлю. Узнікаюць пытаннт адкуль на прыкан - цы X ст. хлопец з-пад Чарнігава мог даведацца не толькі аб Хрысце, але і аб манаскім подзь - вігу, аб існаванні Афонскай гары. Але мы ведаем, што другі раз, ужо з Кіева, ен туды збег пасля 1015 г. На гэты момант яму было ужо 32 гады - вельмі сталы узрост для ранняга сярэднявечча. (Усяслау Полацкі, дарэчы, яшчэ нават і не нарадзіуся). Падставаю для уцекау, нагадаем яшчэ раз, было быццам бы тое, што Святаполк Яраполчыч, законны спадчынны кіеускі князь пасля Уладзіміра, быццам бы забіу Барыса і Глеба. Пачалася барацьба паміж Яраславам Уладзіміравічам Ноугарадс - кім і Святаполкам, якая скончылася уцекамі Святаполка і ягонай смерцю недзе у Маравіі у 1018 г. Чым гэта магло пагражаць афонскаму манаху? Нічым, калі толькі нейкім чынам ен не апынууся на баку адной з дзьвух палітшч - ных сілау.

І вось тут мы сутыкаемся з адной цікавай факталагічнай супярэчнасцю. Жыціе Антонія у розных рэдакцыях (поунае і кароткае) у ад - зін голас сцвярджае, што збягяе ен пасля за - бойства Барыса і Глеба (1015), а вяртаецца, калі Яраслау выганяе Святаполка і становіцца кіеускім князем (1018). Нават, калі даць Ан - тонію некаторы час на «зборы» і пераезд з Афо - на да Кіева, то, прьіблізна у 1020-1030 гг. яго варта было б чакаць у Кіеве. У жьїціі гэта ад - бываецца даволі хутка. Але есць адна дэталь. Перш чым распавесці аб вяртанні Антонія, зна - ходзіцца аповед аб святары з Берастова Іларь - ене, постніку і вельмі дасведчаным у Святым Пісанні чалавеку, які выкапау сабе пячору над Дняпром і там маліуся. Не зразумела, прау - да, навошта святару княжаскай царквы трэ - ба было у пячоры на два аршыны «отпеваше часы и моляшася Богу ту в тайне». З прыходам Яраслава у Кіеу менавіта гэты 1 ларыен ста - новіцца першым мясцовага паходжання мітра - палітам, пасля чаго, натуральна, у яго адпадае патрэба час ад часу наведваць сваю пячору. А вось тут і загадка: мітрапалітам 1 ларыен ста - новіцца толькі у 1051 г. Нават калі дапусціць, што у 1 ларыена не было патрэбы у той пячоры пачынаючы з 1037 г., бо Яраслау прыцягнуу яго да «выпраулення кніжнага», і, як мяркую - ць, у гэтыя гады ен піша свае «Слова…». І вось пустую пячору 1 ларыена займае Антоній пасля другога вяртання у Кіеу. Лагічна дапусціць, што пячора 1 ларыена, якая выкарыстоувалася апошнім часова, але перыядычна, стала воль - наю не раней 1037 г., а, магчыма, і толькі пасля 1051 г. Тады паустае пытанне: а ці так ужо і хутка вярнууся у Кіеу з Афона Антоній? Ад каго Антоній збег: ад Святаполка ці Ярасла - ва? Логіка падказвае, што ад апошняга, бо у любым выпадку, на самай справе, Антоній не спяшауся вяртацца у Кіеу. Мяркуючы па яго адносінах да Ізяслава Яраславіча, і да самога Яраслава Уладзіміравіча адносіны Антонія былі далека не прыязныя.

Вось недзе тут, у гэтыя гады, на наш погляд, і перасекліся шляхі Антонія з Полацкам. Пра - мых доказау няма, і наурад мы іх знойдзем. Але есць некаторыя апасродкаваныя факты, якія знаходзяць тлумачэнне пры уліку сказа - нага вышэй.

У айчыннай гісторыі XI-XII стст. есць толькі адзін прамы факт сувязі Полацка з Афонам - перанясенне на гару мошчау Ефрасінні з Іеру - саліма, пад час калі апошні быу захоплены тур - камі. Чаму сюды, а не у Канстантынопаль, дзе святая сустракалася з мясцовым патрыярхам, чаму, напрыклад, не у Александрыю, Салунь, Херсанес, не напрасткі у Кіеу, і не у Полацк? Чаму сшсы жыція Ефрасінні Александрыйс - кай захаваліся толькі на Афонскай гары, дзе іх чытау і пераказау пасля Анатоль Франс? Ці не з Афонскай гары былі кнігі «айцоу царквы», у тым ліку і на грэцкай мове, якія знайшоу у Сафійскім саборы сакратар Стэфана Баторыя Рамуальд Гейдэнштэйн у 1579 г.? [Гейденш - тейн, 1889]. Якім чынам невядомы гісторыі нашчадак Святаполка Яраполкавіча апынуу - ся у Полацку і фундавау будауніцтва Сафійс - кага сабора? [Тарасау, 2009]. Адкуль увогуле у Полацку з'явілася ідця заснавання жаночага манастыра? Нагадаем, што Прадзіслава, калі вырашыла прысвяц1ць сябе Богу, прыйшла ва ужо дзеючы манастыр пры Сафійскім саборы да сваей цеткі Раманіі. Дарэчы, манастыр быу Траецкім і адзіным жаночым на той час на усей тэрыторын Усходняй Еуропы.

Адказаць дакладна на усе пытанш мы не можам. І ці зможам калі? Аднак, нейкая ледзь улоуная сувязь паміж Афонам і Полацкам існа - вала. І гэтай першай, пачатковай сувяззю мог быць Антоній. Ен адзшы на усім нашым абша - ры, хто ня толькі быу пастрыжаны на Афоне, але і двойчы туды хадзіу і двойчы вяртауся. Шлях з Любеча і Кіева на Афон вядомы - уніз па Дняпры і па моры. А вось адваротны шлях мог быць шшым - праз уласна мацярыковую Грэцыю, Балгарыю, ці Маравію, Польшу. Звернем увагу, што адзінаю мэтаю Антонія па вяр - танні у Кіеу было заснаванне манастыра. Ен не быу місіянерам, ен не меу царкоуных пауна - моцтвау, нават не прэтэндавау на іегуменства у ім жа закладзеным кіеускім манастыры. Але менавіта закладаць манастыры ен мог. Як пе - рад гэтым зрабіу у Полацку напаулегендарны Торвальд Вандроунік недзе у канцы X ст.

Антоній вызнавау так званую «общежительную» форму манаства, якая пачалася з Пахо - мія Вялікага, прыблына каля 340 г. у Верхнім Егіпце у г. Табенна. Уласна Пахомій заснавау мужчынсю манастыр, а ягоная сястра першы у гісторыі жаночы манастыр. Правілы, па якім жылі манастыры атрымалі назву Статут Пахо - мія. Патронка полацкай Ефрасінні - Ефрасін - ня Александрыйская, пераапрануушыся хлопцам, бяжыць і хаваецца менавіта у мужчынсюм манастыры, які жыве па статуту Пахомія (зау - важым, што статут Пахомія быу больш жорсткі за Студдітскі канстантынопальсю статут, які увеу у Шева-Пячэрскш: манастыры Феадосій). Ефрасіння Полацкая, як і яе цетка Раманія, гэта ведалі (і пра статут, і пра заснаванне жа - ночага манастыра і аб Ефрасінні Александ - рыйскай). Адкуль? Толькі з кніг. Неякі аповед, пераказ вандроуніка ці місіянера не мог бы прымусщь паутарыць такі духоуны подзьвіг. Такім чынам, цалкам верагодна, што у Полацку хрысцшнская літаратура, прычым менавіта на грэцкай мове, існавала ужо на пачатку - сярэдзше XI ст. І трапіць сюды яна магла у тым ліку і з Афона. Да падзей 1068 г. у нас няма ніякіх звестак аб прамых ці апасродкаваных кантактах Полацка і Афона. Але звязка Ан - тоній - Усяслау Полацкі такую падставу дае.

Магчыма дапусціць, што крыніцай як мінімум афонскай жыцшнай літаратуры у Полацку XI ст. быу Антоній Пячэрсю. Вяртацца у Кіеу другі раз ен мог праз Полацк (таму і з'явіуся са спазненнем). Таксама можна дапусціць, што у Полацку ен з'явіуся не адзін, а разам са сва - якамі таямніча забітага на мяжы з Маравіяй Святаполка Яраполкавіча. (Адсюль непрыязнь да Яраслава і Яраславічау.) Святаполкавгаы, маючы сродкі, і зрабілі свой кцітарскі унесак у пабудову Сафійскага сабора. Ведаючы гэта, Антоній спрыяльна адносіуся да полацкага князя і не мог не спачуваць яму, калі той быу схоплены праз парушэнне крыжацалавання.

І яшчэ адна дэталь. X - пачатак XI стст. - час актыунага будауніцтва манастыроу у Еу - ропе менавіта усходняга узору, якому спрыяла дынастыя Камнінау. Таму і не падаецца дзіу - ным, ці нейкім выключэннем заснаванне Ан - тоніем Кіева-Пячэрскага манастыра, а таксама магчымае заснаванне манастыра у Полацку, блізка гэтага часу.

Апрача таго, у сярэдзше XI ст. у Полацку будуецца Сафійскі сабор. Апускаючы хранало - гію і асаблівасці архітэктуры гэтага храма (аб чым аутар неаднаразова пісау у іншьіх публі - кацыях), адзначым, што для рэлАшнага жыц - ця храма было патрэбна адпаведнае начынне. На момант нападу Усяслава на Ноугарад у 1067 г. Сафія ужо стаяла. Таму, пэуна, князь і абмежавауся зняццем з ноугарадскага храма найбольш емістьіх і важкіх аксэсуарау: званы і панікадзіла. Можна быць абсалютна упэу - неным, што царкоуная літаратура, абразы, ладанкі, крыжы (напрастольны, узвіжанскі), адзенне святароу, мітры, посахі і г. д., неабход - ныя для штодзеннага набажэнства, у полацкім храме ужо быль Адкуль яны узяліся, хто дау, хто прывез, хто выкарыстоувау? Адказ толькі адзіны: той, хто усталявау у Полацку епіскапію (ці мітраполію) той і прадаставіу царкоунае начынне. Кіеу легка выключаецца з гэтых прэ - тэндэнтау, бо навошта (калі б гэта залежала ад кіеускага мітрапаліта) рабаваць падпарадка - ваны і залежны ад Кіева Ноугарад і ягоную Са - фію? Канстанстантынопаль таксама не пасуе, бо у бізанттйскіх спісах мітраполій і епіскапій Полацка няма. Няма падстау і сумнявацца, у тым, што ад пачатку заснавання полацкая епархія была усходняга абраду. Такім чынам, адзінаю крынщаю усталявання епіскапіі, паступлення літаратуры і іншага богаслужэб - нага начыння застаецца Балгарыя.

У сувязі з выказанай гіпотэзай, дададзім яшчэ адну заувагу. Дакладнай даты хросту Балгарні не існуе (паміж 863 і 866 гг.). Афі - цыйная Балгарская праваслауная царква ад - носіць гэтую падзею да 865 г. Аднак цікава іншае, хрышчэнне Балгарыі прымеркавана да свята Крижаузвіжання - 14 верасня. Ме - навіта у гэты дзень, як лічицца, цар Барыс з сям'ей і дваром хрысщуся, і з гэтага дня зра - біу хрысціянства афіцыйнай (дзяржаунай) рэ - лігіяй у краіне. Пасля, як і у выпадку з кіеускім Уладзімірам Святаславічам, было і масавае хрышчэнне народу, і падауленне язычніцкіх паустанняу [Православная…] І у Полацку, і у Кіеве не ведаць гэтай гісторыі не маглі.

На наш погляд, усе выкладзенае вышэй не - магчыма разглядаць, як простае супадзенне. Адсутнасць прамых летапісных звестак пры - мушае аналізаваць апасродкаваныя факты, якія у цэлым дазваляюць, у якасці гшотэзы, убачыць наступную карціну.

У XI ст., з пачаткам княжання Брачыслава Ізяслававіча (1003-1044 гг.) Полацкая зямля праводзіць самастойную знешнюю палітьїку па умацаванні і павялгаэнш тэрыторый, прыняц - ці хрысціянства у якасці дзяржаунай рэлігіі. Менавіта у гэты час адбываецца першы кан - такт з праваслауным балгарскім патрыярха - там і усталяванне Полацкай епіскапіі. У гэты час у Полацк трапляе хрысцшнская літаратура на грэцкай, балгарскай (магчыма лацінскай) мовах, храмавае начынне, абразы. Палачане, праз Торвальда Вандроуніка, Антонія Пячэрс - кага знаемяцца з манаствам, як формай хрыс - ціянскага падзвіжніцтва, па узоры Пауночна - га Егіпта і Афона. Магчыма дапусціць, што першы манастыр у Полацку з'яуляецца яшчэ да пабудовы Сафійскага сабора, і тое, што ен быу мужчынсюм. Першы дакладны жаночы манастыр існуе пры Сафійскім саборы не паз - ней другой паловы - канца XI ст.

Спецыфшаю ранняга хрысцшнскага веравы - знання на Полаччыне з'яуляецца асаблівае ушанаванне сімвалау Веры сямі першых са - борау, Трощы і Узьвіжанскага Крыжа. Апош - няе, магчыма было звязана з тым, што Крыж (па форме хутчэй за усе Патрыяршы) быу га - лоунаю святыняй у Сафійскім саборы і ва усей дзяржаве. Крыж быу балгарскага паходжання, дасланы непасрэдна патрыярхам альбо ар - хіепіскапам Ахрыдск1 м і сімвалізавау таксама хрышчэнне Балгарші пры цары Барысе. Такім чынам, і полацкія князі мелі падставу лічы - ць сябе роуным! еурапейскім манархам. Гэта ж тлумачыць непадпарадкаванасць Полацка Кіеву.

Патрэба абароны сваіх паліт^Iчных, тэрыта - рыяльных і эканамганых інтарэсау прывяла Полацк да канфлікту з Кіевам. Апагея ен да - сягае у 1066-1068 гг. Фармальнай падставаю мог быць захоп Усяславам Менскай воласці, якая належала Тураускай Зямлі, і пачатак бу - дауніцтва новай крэпасці на Нямізе. Таксама напады на Пскоу і Ноугарад, з мэтаю паслаб - лення іх акт^іунасці на гандлевых шляхах і волаках.

Яшчэ адной падставаю магло быць падзен - не Першага Балгарскага царства у 1018 г., якое азнамянавалася захопам Ахрыда і лікві - дацыяй незалежнай балгарскай аутакефаль - най царквы і падпарадкаванне яе Виантык Дарэчы, усе гэта суправаджалася массавым вы - нішчэннем саміх балгар і іх бегствам за межы дзяржавы. Цалкам верагодна, што частка з іх апынулася на Полаччыне (што назіраецца ар - хеалагічна у пабытовай культуры і архітэкту - ры XI-XII стст.) [Тарасау, 2012]. І гэта была ужо другая хваля знаемства з культурай Балкан. Лшвщацыя Ахрыдскага патрыярхату пра - дугледжвала перадачу пад пратэктарат канс - тантынопальскага патрыярха і усіх балгарскіх (як уласна балканскіх, так і усталяваных за межамі Балгарьіі) епіскапій. Полацкая епіс - капія (мітраполія) мусіла перайсці пад уладу кіеускага мітрапаліта. Але гэтага не адбываец - ца на працягу усяго XI ст., пакуль не памірае Усяслау Полацкі.

Такім чынам, можна зрабіць выснову, што ідэалагічнай складоваю канфлікта Полацка з Кіевам магло быць жаданне апошняга пад - парадкаваць сабе і полацкую царкву. Яна ж, у вачах «незалежних» ад улады і мітрапалічага кіравання манахау-заснавальнікау Кіева-Пя - чэрскага манастыра: Антонія, Феадосія і Ні - кана, была цалкам кананічнай і мела правы на самастойнае існаванне. Асаблівая прыяз - насць Антонія да полацкага князя, верагодна, тлумачылася не толькі знаемствам, але і тым, што Антоній ведау аб стане і распаусюджанні хрысцшнства на Полаччыне. Асаблівую прых - ільнасць магло выклікаць будауніцтва Сафій - скага сабора, наяунасць манастыра (манасты - роу), хрысціянскіх святыняу, стауленне князя да хрысцшнскай асветы, кніг, частку з якіх Антоній мог перадаць асабіста. Дарэчы, нават у Кіеве ён мог падтрымліваць кантакты з па - лачанамі праз «Брачыславава дворышча».

У падзеях 1067 г. пад Воршаю тршумвірат Яраславічау, вачыма хрысцшнша, робіць не - папраунае злачынства, грэх, якому няма дара - вання. Яны даюць клятву, цалуючы галоуную полацкую святыню - Крыж, і парушаюць яе. Г.зн., яны паступаюць як язычншр ці як людзі, што адступілі ад веры. Аб чым яскрава сведчы - ць летатсны артыкул [Электронная…] Сярод саміх Яраславічау няма адзінства. Святаслау Чарнігаускі скептычна адносіцца да учынка брата Ізяслава, але трывае да пары, пакуль тот не пагражае Кіеускай Русі падпарадкаваннем Польшчы і пераходам пад руку Ватыкана.

Сярод манахау-пячэрцау таксама няма ад - зінства.

У Феадосія цесныя адносіны з Ізяславам Кіеускім. Ен яго вучыць, ушчувае ад лаціны, нават абараняе перад братам, калі Ізяслау у выгнанні.

Нікан - прыязны да Святаслава, які імк - нецца праводзіць уласную пал1тыку, добра ставіцца да пашырэння манаства і будауніцтва храмау. Нікан нават выступае у якасці дыпла - мата, просячы святаславава сына Глеба на стол у Тмутаракані. Ці не узгадняць з Ізяславам праз Феадосія новую пасаду Глеба заязджау ен у Кіев у гэты час? Але з самім Ізяславам у Ніка - на адносшы не склаліся. І, магчыма, не толькі таму, што ен пастрыгау у манахі баярскіх дзя - цей без згоды бацькоу і князя. М.Д. Прысялкоу і А.А. Шахматау выказвалі цікавую здагадку, што пад манаскім імем «Нікан» пайшоу у ма - настыр першы славянскі мітрапаліт 1 ларыен [Карташов, 1991, с. 170]. Апошні, пастаулены

Яраславам Мудрым у 1051 г., знікае адразу пасля яго смерці у 1054 г., калі Ізяслау спры - яе аднауленню візантшйскага парадку пастау - лення мітрапалітау. Жыція 1 ларыена, Нікана і Шева-Пячэрсю пацярык амаль аднымі сло - вамі ухваляюць глыбокія веды і азнанасць у Веры гэтых людзей, іх кніжнасць, што сапрау - ды, падаецца, размова ідзе аб адным і тым жа чалавеку. Калі гэта так, то зразумела, чаму не канашзаваны 1 ларыен, а канашзаваны Нікан.

Нарэшце, Антоній, аб якім мы ужо мно - га напісалі, прыхшьна ставіцца да Усяслава Полацкага як пэунай палітьічнай і духоунай альтэрнатывы Кіеву. Законна было бы задаць пытанне: «А чаму ж ен тады не жыве у Полац - ку?». Магчыма і жыу, але на 1068 г. яму было ужо 85 гадоу. Натуральна было бачыць мана - ха у манастыры, які ен сам і заснавау. Магчыма дапусціць, што Антоній спачувае не толькі асабіста Усяславу, але і усей Полацкай зямлі. Ці не тут ен хрысщуся? Звернем увагу на пер - шае імя Антонія - Анціпа. Гэта хрысцшнскае імя першасвяціцеля першага стагоддзя новай эры, вучня Іаана Багаслова, епіскапа Анцшы Пергамскага. Імя грэцкага паходжання. А сам Анціпа Пергамскі быу пакутнікам, якога языч - нікі за пропаведзь хрысцшнства кінулі у чэра - ва нагрэтага жалезнага быка. З чаго выншае, што да таго як выправщца на Афон, малыды чалавек з Любеча, які, нагадаем, нарадзіуся у 983 г., быу свядомым хрысціянінам. Мала таго, той хто яго хрысщу і давау хрысцшнскае імя, добра ведау раннюю псторыю хрысціянства, прычым, на тэрыторыі Малой Азіі. Канечне, магчыма дапусціць, што малады чалавек хрыс - ціуся у час каля 992 г., калі былі усталяваны епархіі, у тым ліку і Чарнігауская, дзе па паданні епіскапамі былі святары яшчэ з князем Уладзімірам. А яны, як вядома, былі балгара - мі, як і першы кіеускі мітрапаліт. Такім чынам, выключаць балгарскі след, як падставу прыхшьнасщ Антонія да Усяслава, Полаччы - ны і Усяслава да Антонія не варта.