Спецьіфіка ужывання граненых архгтэктурных форм у драяным храмабудауніцтве Беларусі

Размещено на http://www.allbest.ru/

Спецьіфіка яжывання гранёных архгтэктурных форм у драяным храмабудаяніцтве Беларусі

Тамара Габрусь

Анотація

Стаття присвячена параянальнаму аналізу яжывання гранёных форм я драяляным храмабудаяніцтве Беларусі і Украшы, іх генезісу, семантычным і стылявым характарыстыкам. На прыкладзе шэрагу яніяцкіх драяляных цэрквая Беларусі адзначаны адметнасці і язаемаяплывы лакальных архггэктурных школ суседніх рэгіёная Палесся. Беларускія храмы, архидктоніка якіх уключае зрубы гранёных форм, вызначаюцца раз- настайнасцю стылявых мадыфікацый, абумояленых гісторыка-рэлігійнай і палітаїчнай сітуацыяй. У помніках перыяду барока васьмігранная форма асноянага зруба яжывалася даволі рэдка, у аснояным пры будаяніцтве рэпрэзентатыяных храмая. Больш шырока форма актагона яжывалася я вянчальных масах збудаванняя у якасці барабаная купалоя шмат'ярусных вярхоу Важным сацыяльным фактарам пашырэння я беларускім драяляным храмабудаяніцтве гранёных форм паслужыла далучэнне ясходніх тэрыторый Вялікага Княства Літояскага да Расійскай імперыі і распаясюджанне эстэтыкі класіцызма, арыентаванай на антычныя язоры.

Ключові слова: шматгранныя архітэктурныя формы, васьмерык, актагон, шасцерык сармацкага тыпу, стылявая эвалюцыя, лакальная школа

Анотація

На конкретних прикладах храмового зодчества Білорусі досліджено генезис, семантичні і стильові характеристики гранчастих архітектурних форм у храмовому будівництві. Визначено, шо білоруські храми, архітектоніка яких включає зруби гранчастих форм, відзначаються різноманітністю стильових модифікацій, зумовлених історико-релігійною і політичною ситуацією. Важливим соціальним фактором поширення в білоруському дерев'яниму храмобудуванні гранчастих форм стало приєднання східних територій Великого князівства Литовського до Російської імперії і поширення естетики класицизму, орієнтованої на античні зразки. У пам'ятках періоду бароко восьмигранна форма основного зрубу застосовувалася досить рідко, головно при будівництві репрезентативних храмів. Дещо ширше форма октагона застосовувалась у горизонтальному ряді зрубу у формі барабанів куполів багатоярусних верхів.

Здійснено порівняльний аналіз застосування гранчастих форм в дерев'яному храмобудуванні Білорусі та України. На прикладі низки уніатських дерев'яних церков Білорусі відзначено особливості та взаємовпливи локальних архітектурних шкіл сусідніх регіонів Полісся.

Охарактеризовано також зміни в конструктивно-декоративній стилістиці архітектурних елементів білоруських храмів протягом другої половини XIX - початку XX ст. у зв'язку з поширенням зразків синодального будівництва Російської православної церкви. У завершенні гранчастих форм почали широко застосовувати кулеподібні кокошники або гострокутні щити.

Ключові слова: багатогранні архітектурні форми, восьмерик, октагон, шестерик сарматського типу, стильова еволюція, локальна школа

Summary

Tamara Gabrus

Genesis, semantic and stylistic characteristics of the granular architectural forms in temple construction are explored on concrete examples oftemple architecture of Belarus. It is determined that Belarusian temples, architectonics of which includes logs ofthe granular forms, are characterized by a variety of stylistic modifications due to the historical, religious and political situation. An important social factor for the expansion in the Belarusian wooden temple building of the grandiose forms was the accession of the eastern territories of the Grand Duchy of Lithuania to the Russian Empire and the spread of aesthetics of classicism, oriented to ancient specimens. In the monuments of the Baroque period, the octagonal form of the main log was used quite rarely, mainly in the construction of representative temples. A much wider form of octagon was used in the horizontal row of a log in the form of drums of domes of multi-tiered tops.

A comparative analysis of the application of the granular forms in the wooden temple building of Belarus and Ukraine is carried out. On the example of a number of Uniate wooden churches of Belarus, features and mutual influences of local architectural schools of neighboring regions of Polissya are noted.

The changes in the constructive-decorative stylistics of the architectural elements of the Belarusian temples during the second half of the 19th and at the beginning of the 20th century are also characterized in connection with the proliferation of samples of the synodal construction of the Russian Orthodox Church. At the end of the granular forms were widely used ball-shaped kokoshniki or sharp-edged shields.

Keywords: polyhedral architectural forms, octagon house, octagon, hexagon of Sarmatian type, stylistic evolution, local school

У вызначэнш самабьітнасці беларускага драулянага сакральнага дойлідства істотнай мастацвазнаучай праблемай з'яуляецца адметная матывацыя выкарыстання і стылявая штэрпрэтацыя гранёных форм зрубау У этнаграфшным сядзШным будауніцтве Беларусі, дзе базавай адзінкай быу квадратны альбо прамавугольны зруб-клець, зрубы з большай за чатыры колькасцю граней не ужывалюя зусім. Але яны даволі шырока выкарыстоувалшя у крапасным дойлідстве і драуляным храмабудауніцтве, што мела шэраг прычын. Па-першае, у крапасных умацаваннях васьм1гранны зрубвежа, так званы васьмерык, “круглік” ці “стоуп”, параунальна з вежай чацверыковай формы, меу дадатковыя фартыфшацыйныя якасці з пункту гледжання магчымасцей кругавой абароны. Па-другое, у канструкцыйным плане васьмігранная форма зруба мае пэуныя перавагі над квадратнай, паколькі дае большую плошчу пабудовы пры меншай даужыш бервянняу і пры гэтым забяс- печвае большую прасторавую жорсткасць і пластычнасць аб'ёмау

Аднак паходжанне і выкарыстанне гранёных форм у сакральным драуляным дойлідстве мелі яшчэ дадатковыя, больш складаныя карані, у першую чаргу, се- мантычныя. Згодна Бібліі, Божая Прамудрасць вылучыла упарадкаваны Сусвет з касмічнага хаоса з дапамогай кругавой рысы. У драуляным усходнеславянскім храмабудауніцтве васьмігранная форма зруба, як умоуна круглая, семантычна атаясамліваецца з Сусветам і сваёй геаметрычнай дасканаласцю выяуляе добраупарадкаванасць і гармонію Божага Свету. У кантэксце прафесійнай архітэктуры азначаная кампазщыя генетычна паходзіць ад антычных храмау- ратонд, у этнаграфічным кантэксце - ад паганскіх катшчау-кантынау, дзе форма круга была салярным знакам ці знакам Пяруна.

Калі параунаць характар ужывання шматгранных форм зрубау у драуляным сакральным дойлідстве Беларусі і Украшы, можна адзначыць і агульныя рысы, і істотную розніцу. Ва украінскіх цэрквах розных лакальных школ паусюдна трапляюцца гранёныя формы у кампазщыях храмау з трох і нават болей (пяці ці дзевяці) зрубау, з шмат'яруснымі васьміграннымі светлавымі вярхамі. Больш таго, шматлікасць, пластычнасць і дэкаратыунасць гранёных форм складаюць асноуныя стылявыя характарыстыкі украінскага барока. Большая, параунальна з беларускім, прыхільнасць да гранёных форм ва украінскім драуляным храмабудауніцтве тлумачыцца, на нашу думку, тым, што у пауднёвых рэгіёнах Палесся пераважаюць лясы з кароткаствольньїмі ліставьімі пародамі. Характэрна, што гранёныя формы усіх зрубау, з шмат'ярусншмі светлавшмі вярхамі, трапляюцца пераважна у Цэнтральна- і Усходнепалескім арэалах Беларусі, што, відавочна, абумоулена уплывам дойлідства Левабярэжнай Украшы.

Беларускія храмы, архгактоніка якіх уключае зрубы гранёных форм, вызнача- юцца разнастайнасцю стылявых мадыфікацый, абумоуленых гісторыка-рэлігійнай і палітшчнай сітуацыяй. У традыцыйных беларускіх драуляных цэрквах гранёнымі часцей за усё былі алтарны і радзей асноуны зрубы, бабінец жа звычайна быу квадратны альбо прамавугольны. Гранёныя формы алтарных зрубау драуляных цэрквау Беларусі у новым матэрыяле імітавалі пластычныя паукруглыя формы алтарных апсід мураваных храмау, захоуваючы пры гэтым іх вобраз і семан- тыку Каучэга Выратавання. У помніках часоу барока васьмігранная форма асноунага зруба ужывалася даволі рэдка, у асноуным пры будауніцтве шыкоуных рэпрэзентатыуных храмау і мела характэрныя стылявыя прыкметы. У часы барока у арх1тэктурным формаутварэнш іншы раз ужывалася неакрэсленая “цякучая” геа- метрыя авала, напрыклад, у архітэктоніцы слуцкага Троіцкага касцёла езуітау [1]. Найбольш шырока форма актагона ужывалася у вянчальных масах збудаванняу у якасці барабанау купалоу шмат'ярусных вярхоу альбо шыек фігурншх “банек” на двухвежавых фасадах храмау базілікальнай канцэпцыі. Васьмігранныя аб'ёмы вярхоу звычайна рабіліся каркаснымі ці рубіліся гарызантальна, але “у шулы” (слупы з пазамі) і мацаваліся драулянимі скобамі.

Квінтэсенцыяй храмабудаунічых традыцый драулянага дойлідства XVIII ст. усяго рэпёна Беларускага Палесся стала архітэктура уніяцкага Успенскага сабора Лешчынскага мужчынскага манастыра пад Пінскам. Праваслауны манастыр у прадмесці Лешча у летапісах згадваецца пад 1263 г., у ім знаходзілася рэзщэнцыя турава-пінскага епіскапа, сюды падчас небяспекі уцёк з Лаурышаускага манастыра пад Наваградкам сын вялікага князя літоускага Міндоуга Войшалк. Манастыр значна пацярпеу падчас татарскай навалы у 1540 г. Гісторыя праваслаунай святыш падрабязна разгледжана у вядомай працы Д.І. Даугяла, дзе прыводзщца інвентар манастыра 1588 г [2]. Ансамбль манастыра уключау дзве драуляныя царквы (саборную Успенскую і “цёплую” Святадухаускую), жылы брацкі корпус, дом архшандрыта, стайню, лазню, бровар. За манастырскай агароджай знаходзіліся дом святара, гумнішча, сад і агароды. Паводле інвентара, вялікая саборная царква, “з бруса тесанага в столп збудованая”, яшчэ не была завершана. У 1603 г. Лешчынскі манастыр перайшоу да уніятау, у пачатку ХІХ ст. перададзены праваслауным.

Успенскі сабор Лешчынскага манастыра пабудаваны у 1740-1746 гг. у стыл^тыцы позняга барока, цяпер не існуе. Выява вядома па малюнках мастакоу Н. Орды, Ф. Бруздовіча і інш. Складаная архітэктоніка драулянага сабора сштэзавала структуру трохнефавай двухвежавай базілікі з яруснай шматсветлавой кампазіцшяй асноунага зруба, уласцівай дойлідству Цэнтральнага і Усходняга рэпёнау Беларускага Палесся. Двухсхільньї гонтавы дах галоунага нефа прарэзвау двух'ярусны светлавы верх (васьмерык на васьме- рыку) з фігурным завершэннем, што спалучала шатровае пакрыцце і гранёны купал-“баню”. Падобныя, але меншыя па памерах, медныя пазалочаныя вярхі, названыя у інвентары “пукламі”, былі пастаулены над чацверыковымі вежамі галоунага фасада, наверсе вальмау над алтарнай часткай храма і над невысока сакрыстыям^ што стварала маляунічую кампазіцыю вянчальных мас збудавання. У заглыбленні паміж вежамі над уваходам знаходзіуся балкончык для музыкау Унутры над бабінцам размяшчаліся даволі вялікія арганныя хоры. Бакавыя нефы былі адгароджаны ад галоунага нефа і трактаваны як асобныя капліцы. Будынак меу традыцыйную для мясцовага “драулянага” барока вертыкальную шалёуку з нашчыльнікамі.

1ншы раз у вянчальных масах збудаванняу з мэтай больш кантраснага размер- кавання святла і ценю ужывалюя васьмерыю і шасцерыкі так званага сармацкага тыпу, г зн. з рабром пасярэдзше франтальнай грані. Шыйкі у выглядзе шасцерыкоу сармацкага тыпу яшчэ да нядауняга часу мела барочная двухзрубавая Юр'еуская царква у в. Валавель Драгічынскага р-на, з двухвежавым фасадам-нартэксам. Надзвычай прыгожыя і вытанчаныя “банькі” вежау у 2010 г. былі заменены на цыбулістыя галоукі [3].

Для шэрагу драуляных храмау Цэнтральнага і Усходняга Беларускага Палесся перыяду позняга барока уласціва шмат'ярусная будова вярхоу пры традыцыйнай трохзрубавай клецевай аснове і шырокае ужыванне гранёных форм. Іх архыэктурныя характарыстыкі набліжаны да лакальных школ храмабудауніцтва Украіны. Прыкладамі могуць служыць трохзрубавыя трохверхія цэрквы XVIII ст. з шмат'ярусншмі вярхамі-“банямі” у вёсках Ляскавічш Бабруйскай акругі (зафіксаваная фотаздымкам экспедыцыі 1928 г. В. Ластоускага) [4], Маркаушчына б. Гомельскага павета, адлюстраваная на малюнку Д. Струкава [5], Рубелі Столінскага р-на (іл.1), Луншцы, Старой Беліцы (іл. 2) і інш. Паводле стылявых прыкмет гэтыя пабудовы спалучалі рысы віленскага і украінскага барока. Надзвычай динамічную і развітую кампазіцыю з чаргаваннем чацверыкоу і васьмерыкоу мела царква Св. Параскевы Пятнщы у Мазыры (іл. 3), якая да 1795 г была уніяцкай, пазней перададзена праваслауным. У ХІХ ст. у Мазыры было яшчэ тры драуляныя цэрквы: Спаса-Праабражэнская, Прачысценская і Троіцкая [6].

Да характэрных узорау драулянага храмабудауніцтва XVIII ст. Мазыршчыны адносяцца таксама уніяцкія цэрквы у вёсках Міхалкі, Леніна, Скароднае, Белая Сарока (іл. 4) і інш. Міхайлауская царква у в. Людзеневічш (Жыткавіцкі р-н, б. Мазшрскі п.) пабудавана у 1755 г. як уніяцкая на сродкі уладальніка маёнтка Яленскага, рэканструявана у 1912 г (арх. В. Струеу). Першапачаткова царква была трохзрубавая са зрубамі роунай вышыні, аб'яднаных агульным вальмавым дахам, з трыма светлавымі вярхамі. Асноуны васьмігранны зруб-актагон завяршауся