Система захисту національних меншин у Лізі Націй

Размещено на http://www.allbest.ru/

Размещено на http://www.allbest.ru/

Katedrza Historii Ustroju i Prawa Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawla II

SYSTEM OCHRONY MNIEJSZOSCI NARODOWYCH W LIDZE NARODOW

Krystian Michal Kardas, Magister, doktorant

Przedmiotem niniejszego tekstu jest migdzynarodowy mechanizm ochrony mniejszosci narodowych pod rzqdami tzw. tadu wersalskiego. Cezurq, do jakiej w praktyce ogranicza sig problem sq lata 1920-1939, tj. od wejscia w zycie Traktatu wersalskiego konstytuujqcego Lg Narodow do wybuchu II wojny swiatowej. Formalnie Liga Narodow istniata do 1946 roku, lecz z dniem 1 wrzesnia 1939 swiatem rzqdzito juz prawo wojny (wczesniej rowniez agresja przewyzszata tad migdzynarodowy, czego jaskrawym przyktadem byty polityka appeasementu wobec Hitlera czy przyzwolenie na ustawiczne tamanie prawa migdzynarodowego czynity Lg Narodow mniej istotnq anizeli wynikato to z przepisow traktatowych). Autor przedstawit wspomniane zagadnienie osobno w wymiarze ogolnoeuropejskim, osobno wzglgdem Polski, tqczqc oba spojrzenia. Przywotane zostaty rowniez fakty, ilustrujqce tendencje konfliktowe w migdzywojennej Europie i zwiqzane z tym wykorzystywanie instrumentow ochrony mniejszosci narodowych do wprowadzania destabilizacji w stosunkach migdzypanstwowych. Tekst podzielony zostat na wstgp, czgsc merytorycznq oraz zakonczenie.

Slowa kluczowe: system wersalski, prawa mniejszosci, maty traktat wersalski, prawa polityczne, dwudziestolecie migdzywojenne.

СИСТЕМА ЗАХИСТУ НАЦІОНАЛЬНИХ МЕНШИН У ЛІЗІ НАЦІЙ

Об'єкт цього дослідження - міжнародний механізм захисту національних меншин за так званою Версальською системою договорів. Періодом, для якого досліджувана проблема обмежена на практиці, є 1920-1939 рр., тобто з моменту набуття чинності Версальського договору, який був Конституцією Ліги Націй до початку Другої світової війни. Формально Ліга Націй існувала до 1946 р., проте на 1 вересня 1939 р. світ уже керувався законами війни (раніше також агресія порушила міжнародний порядок, який був яскравим прикладом політики умиротворення Гітлера або згоди на тривале порушення міжнародного права, що зробило рішення Ліги Націй менш важливими за положення договору). Автор подає питання окремо в загальноєвропейському вимірі, окремо від Польщі, поєднуючи обидва погляди. Також наведено факти, що ілюструють конфліктні тенденції в міжвоєнний період і пов'язані з використанням інструментів захисту національних меншин для дестабілізації міждержавних відносин. Текст поділено на вступ, основну частину й висновки.

Ключові слова: Версальська система, права меншості, малий Версальський договір, політичні права, міжвоєнне двадцятиліття.

SYSTEM OF PROTECTION OF NATIONAL MINORITIES IN THE LEAGUE OF NATIONS

The Subject of this text is the international mechanism for protecting national minorities under the so-called of Versailles. Period, to which the problem is limited in practice are the years 1920-1939. Since the entry into force of the Treaty of Versailles, which was the Constitution of the League of Nations until the outbreak of World War II. Formally, the League of Nations existed until 1946, but on 1 September 1939 the world was already ruled by the law of War (previously also aggression exceeded international order, which was a bright example of the politics of appeasement to Hitler or the consent to Continuing violations of international law have made the League less important than the treaty provisions). The Author presented the question separately in the pan-European dimension, separately from Poland, combining both perspectives. Facts have also been Cited, illustrating the conflict trends in interwar Europe and the associated use of instruments to protect national minorities in the implementation of destabilization in interstate relations. The Text is divided into the introduction, the substantive part and the ending.

Key words: the Versailles system, minority rights, a small Versailles Treaty, political rights, the interwar period.

WPROWADZENIE

Na samym pocz^tku przypomnijmy, czym byla Liga Narodow. Byla to organizacja mi^dzynarodowa utworzona na mocy traktatu wersalskiego przyj^tego na konferencji pokojowej w Wersalu dnia 28 czerwca 1919 r. Traktat ten wszedl w zycie 10 stycznia 1920 r. totez tak^ wlasnie dat<? nalezy przyj^c za powstanie Ligi. Byla to poprzedniczka obecnej Organizacji Narodow Zjednoczonych. Celem jej utworzenia bylo zapewnienie pokoju i bezpieczenstwa mi^dzynarodowego, ktorych brak dowiodla najwi^ksza do tamtej pory wojna w historii swiata - I wojna swiatowa (historia bardzo bolesnie zweryfikowala skutecznosc ustanowionych w ladzie wersalskim mechanizmow. Liga Narodow, ktorej podstawowym zadaniem bylo utrzymac pokoj, nie zapobiegla nowej najwiзkszej wojnie w historii ludzkosci, o wiele gorszej niz poprzednia). Byl to pierwszy tego typu byt prawny w dziejach swiata - stala organizacja miзdzynarodowa skupiaj^ca panstwa na zasadach rownosci (kazde panstwo posiadalo 1 glos). W mysl art. 1 paktu czlonkiem Ligi Narodow moglo zostac kazde panstwo, dominium lub kolonia, jesli rz^dzilo siз swobodnie, dawalo rзkojmiз przestrzegania przyjзtych zobowi^zan i o ile uzyskalo dwie trzecie glosow ogolnego Zgromadzenia czlonkow. Jezeli chodzi o istotз sojuszu, jakim byla Liga, zauwazmy, ze w prawie miзdzynarodowym ze wzglзdu na wykonywanie praw suwerennych panstw czlonkowskich rozroznia siз dwa typy organizacji miзdzynarodowych, tj. organizacje typu koordynacyjnego i organizacje typu ponadnarodowego (supranacjonalnego) [2, s. 164]. Liga nalezala do pierwszego z wymienionych typow, gdyz nie wykonywala czзsci praw suwerennych przekazanych przez panstwa czlonkowskie, a jedynie koordynowala ich wspolpracз.

WYNIKI BADAN

захист національна меншина міжвоєнний

System prawny Ligi Narodow obejmowal ochronз mniejszosci narodowych jedynie w niektorych krajach Europy, pewn^ ochronз rdzennych mieszkancow terytoriow mandatowych Ligi oraz zacz^tki miзdzynarodowego prawa pracy. Najwazniejszym powodem, dla ktorego stworzono w jej ramach instytucje ochrony mniejszosci etnicznych byly olbrzymie zmiany terytorialne panstw po I wojnie swiatowej (rozpadly siз wielonarodowe monarchie - Austro-Wзgry, imperium carow pogr^zone w rewolucyjnym chaosie, upadek Rzeszy Niemieckiej powodowaly powstanie calej grupy panstw narodowych w Europie), ktore to zmiany doprowadzily do wytyczenia granic czзsto w sposob niepokrywaj^cy siз z zasiзgiem zamieszkiwania poszczegolnych narodow - wiele z nich znalazlo siз w kilku roznych nowo powstalych krajach. Aby zapobiec konfliktom powolano do zycia traktatowy system ochrony mniejszosci narodowych (mocarstwa sprzymierzone i stowarzyszone zawieraly z poszczegolnymi panstwami traktaty zw. mniejszosciowymi. Za wzorcowy przyklad takiego porozumienia uwazano traktat zawarty z Polsk^ 28 czerwca 1919 r. tzw. maly traktat wersalski [3, s. 31]. Ochrona praw mniejszosci byla trzonem systemu obejmuj^cego kilkanascie panstw, ktore podpisaly traktaty zwane mniejszosciowymi, przy czym jego podstaw^ i pierwowzorem byl traktat podpisany przez Polskз, gdyz to ona jako pierwsza podpisala tego rodzaju dokument [6, s. 198-199]. Zarowno z Polskз, jak i innymi nowopowstalymi panstwami regionu zawierano traktaty mniejszosciowe narzucaj^c je panstwom jako warunek sine qua non, nie tylko panstwom pokonanym, ale nawet czlonkom zwyciзskiej Ententy [Ibidem, s. 204] mimo oporu zainteresowanych stron i bez konsultacji z nimi [1, s. 113-114]. Wynikalo to z panuj^cych wsrod zwyciзskich mocarstw nastrojow, jakoby to dziзki ich poswiзceniu nowo powstale panstwa Europy srodkowo - wschodniej zawdziзczaly swoj niepodlegly byt. Wyrazem panuj^cych w tym wzglзdzie pogl^dow byla wypowiedz brytyjskiego premiera Davida Lloyda George'a, ktory stwierdzil na posiedzeniu Rady Najwyzszej 17 czerwca 1919 r., ze: «jesli Polska powrocila do zycia, |еБїі Rumunia znajduje яі? w przededniu podwojenia swego terytorium, to stalo яі? to dzi?ki ^яйкот і zwyci?stwu wielkich mocarstw, тату prawo domagaс яі? od пісИ гасИшки» [1, б. 114; 6, s. 197]. RzeczywistoБс wygl^dala inaczej, gdyг narody te zbrojnie uczestniczyly w I wojnie Бwiatowej, walcz^c w swoim przekonaniu przede wszystkim о niepod1egloБс wlasnych ojczyzn, піе zaБ о interesy раш^, do kt6rych паїегаїу przed wojn^. Тгака ten narzucony nowopowstaj^cej (паїег^се| do zwyci?skiego obozu Ententy) Polsce Ьуї krytykowany przez przedstawicieli докігупу prawa піе tylko z uwagi па jego narzucenie, аіе mwnieг z гас|і niewsp61miemoБci осИгопу pгawnej mniejszoБci narodowych obowi^zuj^cej w pokonanych Niemczech [4, б. 253 і ро<іапа іат ІіІегаїига].

Skoгo zaБ Іхака mniejszoБcюwy zawaгty z РоїяЦ (Dz.U.1920, пг 110, poz. 728) Ьуї pieгwszy і uznawany рогпіе| za wzoгcowy tгaktat гeguluj^cy status mniejszosci naгodowych, pгzedstawmy najwaгniejsze jego postanowienia.

Naczelnym zobowi^zaniem Ьуїо ргеу|?сіе zakazu wydawania pгzez раш^о akt6w pгawnych spгzecznych z tгaktatem mniejszoБcюwym [7, аг! 1]. W umowie tej zagwaгantowano, іг kaгdy mieszkaniec Роїякі bez wzg1?du па umdzenie, narodowoБс, j?zyk, гая? czy ге%і? koгzystal b?dzie z осИгопу гусіа і wo1noБci ояоЬ^е|, а takгe wo1noБci геї^упе| oгaz uzewn?tгzшania pгywatnie ІиЬ publicznie swej wiaгy, о ііе піе Ь?йгіе to godzilo w роге^ек publiczny [7, aгt. 2].

Panstwo Polskie zapewnilo, ге ка^у mieszkaniec роя^а|^су dotychczas obywatelstwo піетіескіе, austгiackie, w?gieгskie czy msyjskie stale zamieszkuj^cy па teгytoгium |иг шпапут za polskie pгzez spolecznoБс mi?dzynarodowз ІиЬ takim kt6гe Ь?йгіе шпапе za polskie w pгzyszloБci (Ш chodzilo pгzede wszystkim о Кгеяу WБchodnie) оіггута г тосу Бamego pгawa obywatelБtwo роІБкіе. Ропадіо рггугпапо wszystkim pelnoletnim mieszkancom pгawo wolnego wyboгu swojej ргеупаїегпоБсі panstwowej, takгe nikt піе m6gl zostaс zmuszony do pozostania па teгytoгium Роїякі апі z niego pгzymusowo wydalony. W stosunku do nieletnich шпапо, ге о ісй ргеупаїегпоБсі zadecydujз mdzice, tak samo |ак wyb6г dokonany pгzez т?га mzci^gac яі? тіаї па гоп?. Kaгdy pгzenosz^cy яі? do innego panstwa zagwaгantowane тіаї pгawo wlasnoБci піегисИотоБсі w Роїясе, тіто tego ге ориБсії oгaz m6gl wywiezс ze яоЦ саїу та|^ек гисИоту, bez ponoszenia oplat сеїпусИ z tego tytulu [7, агі. 3].

Роїяка uznala za swoich obywateli z тосу pгawa г6wnieг ояоЬу umdzone па Jej teгytoгium z mdzic6w stale па піт zamieszkalych, nawet |еБїі ояоЬу takie піе znajdowaly яі? w тотепсіе wejБcia w гусіе tгaktatu па teгytoгium роїякіт. Zapewniono takim ояоЬот pгawo do zгzekni?cia яі? obywate1stwa po1skiego w p1ac6wce dyp1omatycznej ЯР w кга|и, w kt6гym takie ояоЬу ргееЬу№а|^. R6wnieг Ша| decyzja т?га Ьуїа skuteczna w stosunku do гопу, а mdzic6w w stosunku do дгіесі [7, агі. 4].

Rzeczpospo1ita zobowi^zala яі? ponadto піе czyniс гadnych pгzeszk6d w wykonywaniu pгawa wyboгu, pozwa1aj^cego ояоЬот zainteгesowanym паЬу№ас ргеупаїегпоБс роїяк^ 1иЬ teг |е| піе паЬу№ас [7, aгt. 5].

W ігакіасіе postanowiono, ге ргеупаїегпоБс роїяЦ паЬу№а що іиге, рггег Бат fakt umdzenia яі? па teгytoгium Роїякі, kaгdy, коти піе ргеуя^и|е pieгwszenstwo korzystania z innej przynaleznosci [7, art. 6]. To oznaczalo, iz w polskim prawie normalizacyjnym musiala miec zastosowanie zasada prawa ziemi /ius solli/.

Nastзpnie zapewniono wszystkim obywatelom polskim rownosc wobec prawa i gwarantowano wszystkim takie same prawa cywilne i polityczne, dostзp do urzзdow publicznych, rownosc obowi^zkow i zaszczytow, a takze rownosc w dostзpie do wykonywania roznych zawodow i wolnosc dzialalnosci gospodarczej bez wzglзdu na rasз, jзzyk lub religiз. Ponadto przewidywal, ze kazdy obywatel polski bзdzie mogl swobodnie uzywac publicznie i prywatnie jakiegokolwiek jзzyka niebзd^cego jзzykiem polskim, a takze koniecznosc zapewnienia mozliwosci uzywania jзzyka mniejszosci narodowej w s^dach ustnie i pisemnie, pomimo ustanowienia polskiego jзzyka urzзdowego [7, art. 7].

Panstwo Polskie podpisuj^c umowз, gwarantowalo wszystkim obywatelom rownosc w prawie oraz w traktowaniu. Przejawialo siз to takze w mozliwosci wolnego dla wszystkich obywateli zakladania i prowadzenia na rownych prawach instytucji dobroczynnych, religijnych, spolecznych, szkol i zakladow wychowawczych, gdzie kazdy z nich mogl uzywac swojego jзzyka i praktykowac swoj^ religiз [7, art. 8].

W miastach i okrзgach, zamieszkalych przez znaczny odlam obywateli jзzyka innego niz polski, Rz^d Polski udzielic mial w sprawach nauczania publicznego odpowiednich ulatwien, aby zapewnic w szkolach pocz^tkowych mozliwosc dzieciom takich obywateli nauki obok obowi^zkowego jзzyka polskiego, jako jзzyka panstwowego, rowniez nauki w ich wlasnym jзzyku. Przewidziano, ze mniejszosciom tym zostanie zapewniony sluszny udzial w korzystaniu oraz w przeznaczaniu sum, ktore budzet panstwowy, budzety miejskie lub inne przyznaj^ z funduszow publicznych na cele wychowawcze, religijne lub dobroczynne [7, art. 9].

Specjalne, obostrzone gwarancje obowi^zywaly dla ludnosci zydowskiej, co w Polsce mialo bardzo istotne znaczenie, z uwagi na najwiзksz^ liczebnie diasporз zydowsk^ w Europie. Wyznawcom religii mojzeszowej przyznawano prawo do zakladania wlasnych odrзbnych szkol finansowanych czзsciowo z budzetu Panstwa, przeznaczonych wyl^cznie dla dzieci zydowskich przy jednoczesnej samorz^dnosci tych szkol - bowiem o ich organizacji wewnзtrznej oraz powierzeniu kierownictwa takimi szkolami decydowac mialy pod ogoln^ kontrol^ Panstwa tzw. komitety szkolne powolane przez gminy wyznaniowe zydowskie [7, art. 10]. Kolejnym bylo zapewnienie swobodnego praktykowania przez Zydow swiзta szabatu, bez zadnych konsekwencji w przypadku odmowienia stawiennictwa w s^dzie czy dokonania czynnosci prawnych (np. glosowania w wyborach) w dzien szabatu. Jedynym wyj^tkiem byly obowi^zek obrony Ojczyzny, sluzba wojskowa i utrzymanie porz^dku publicznego. Zapewniono, iz w soboty tj. dzien szabatu nie bзd^ organizowane takze wybory [7, art. 11]. Byly to srodki ochrony, jakimi nie mogly siз cieszyc inne wyznania, (np. nie zakazywano przeprowadzania wyborow w niedzielз z uwagi, ze jest to swiзto religijne chrzescijan roznych wyznan, zdecydowanej wiзkszosci spoleczenstwa, natomiast z tej gwarancji taki zakaz implicite wynikal w odniesieniu do sobot z uwagi na szabat. Choc na marginesie trzeba przyznac, ze pojscie na wybory byloby pogwalceniem regul szabatowych, zas chrzescijanie az tak restrykcyjnie do swi?towania nie podchodz^ - niemniej jednak mechanizmy ochrony byly zroznicowane).

Co chyba najwazniejsze, fundamentalne - ustanowiono umi?dzynarodowienie ochrony przestrzegania zobowi^zan wyplywaj^cych z traktatu - postanowiono, iz wszystkie postanowienia niniejszego traktatu odnosz^ce si? do mniejszosci narodowych, religijnych lub j?zykowych s^ mi?dzynarodowym zobowi^zaniem Polski, nad ktorego przestrzeganiem czuwa Liga Narodow. Kazde panstwo - czlonek Rady Ligi moze zwracac uwag? Rady na przekroczenie lub niebezpieczenstwo przekroczenia ktoregokolwiek z tych zobowi^zan. W razie stwierdzenia naruszenia Rada moze wydac Polsce wi^z^ce instrukcje, jakie uzna za stosowne w danych okolicznosciach. Kazda zmiana traktatu mniejszosciowego musiala uzyskac zgod? wi?kszosci glosow w Radzie Ligi Narodow. Wszelkie spory odnosz^ce si? do wykladni tego traktatu, zarowno jesli chodzilo o obowi^zki negatywne, jak i pozytywne ze strony Polski, pomi?dzy Polsk^ a jakimkolwiek innym czlonkiem Ligi mialy byc oddawane pod rozstrzygni?cie Stalego Trybunalu Sprawiedliwosci Mi?dzynarodowej, ktorego decyzje byly nieodwolalne i ostateczne [7, art. 12].

Niestety mechanizm ochrony mniejszosci zostal w lonie Ligi Narodow zastosowany albo w sposob nierownoznacznie silny albo wybiorczo. Otoz nie wszystkie panstwa zostaly obj?te zobowi^zaniami traktatowymi w zakresie ochrony mniejszosci., zas wobec tych, ktore zostaly nimi obj?te, nie uczyniono tego aktami o jednakowym znaczeniu. Oprocz Polski traktaty o ochronie mniejszosci narodowych podpisaly jeszcze: Rumunia, Czechoslowacja, Krolestwo Serbow Chorwatow i Slowencow czy Grecja, zas zobowi^zania ochrony mniejszosci zawarly jes zcze cztery panstwa bylego bloku panstw centralnych: Turcja, Bulgaria, Austria i W?gry, tyle ze uczynily to w ramach traktatow pokojowych pomi?dzy kazdym z nich a panstwami sprzymierzonymi i stowarzyszonymi (Entente). Pozostale panstwa zobowi^zane do ochrony mniejszosci, zwi^zaly si? tym obowi^zkiem jedynie w formie deklaracji wobec Rady Ligi Narodow, uczynily tak: Albania, Estonia, Finlandia, Lotwa, Litwa. Traktowanie jednych panstw w sposob surowszy, innych zas lagodniej nie wydaje si? byc ani sprawiedliwe, ani poz^dane jesli chodzi o wol? przestrzegania obowi^zkow ci^z^cych na panstwach. Natomiast symbolem wspomnianej wybiorczosci systemu mniejszosciowego, wr?cz jego ulomnosci, bylo to, ze Rzesza Niemiecka, jako jedyne z panstw pokonanych nie zostala zobligowana do przyj?cia zobowi^zan traktatowych z zakresu ochrony mniejszosci [1, s. 115]. W Rzeszy Niemieckiej, nawet w jej powojennym ksztalcie, rowniez zamieszkiwaly liczne mniejszosci narodowe, jednak z jakiegos niewiadomego powodu mocarstwa sojusznicze zapomnialy lub swiadomie zignorowaly ich istnienie. W takiej sytuacji system ten zacz^l byc wykorzystywany przez Niemcy, ktore nie musialy si? troszczyc o takie sprawy na swoim terytorium, totez nie musialy obawiac si? odwetu ze strony zaskarzonych panstw zobowi^zanych, np. Polski, gdzie mniejszosc niemiecka byla liczn^ grup^ mieszkancow. Mniejszosc niemiecka stala si? dla Republiki Weimarskiej pretekstem do dezintegracji struktur panstwowych panstw zaskarzanych, cz?stokroc takze do naruszania praw suwerennych panstw - jednego z filarow ladu wersalskiego [1, s. 115]. Czlonkowie mniejszosci zyskali tez pozatraktatowe prawo skladania petycji do Rady Ligi Narodow przeciw panstwu zamieszkania, ktore rozpatrywane byly wst?pnie pod k^tem dopuszczalnosci przez przewodnicz^cego i dwoch czlonkow Rady - tzw. Komitet Trzech [6, s. 207; 1, s. 114]. Jedynym wyj^tkiem w stosunku do tego mechanizmu, byla polsko - niemiecka konwencja genewska w sprawie Gornego Sl^ska z 15 maja 1922 r. [5], ktora przyznawala Niemcom w polskiej cz?sci Gornego Sl^ska, a Polakom w niemieckiej prawo do skladania w zakresie wynikaj^cym z przepisow cz?sci III konwencji, tj. «Ochrona mniejszosci» petycji do urz?du do spraw mniejszosci, zas w przypadku nieusatysfakcjonowania z rozstrzygni?cia wydanego przez urz^d, bezposrednio do Rady Ligi Narodow [5, art. 149]. Instytucjami powolanymi do rozpatrywania skarg obywateli - czlonkow mniejszosci byly urz?dy do spraw mniejszosci w obu cz?sciach Gornego Sl^ska (polskiej i niemieckiej), Komisja Mieszana w Katowicach, organ zlozony z pi?ciu osob - po dwoch Gornosl^zakow narodowosci polskiej i niemieckiej oraz prezydenta komisji innej narodowosci [5, art. 562] i Trybunal Rozjemczy w Bytomiu, organ zlozony z trzech osob: dwoch s?dziow posiadaj^cych kwalifikacje s?dziowskie w reprezentowanym przez siebie kraju (po jednym z obu panstw) i s?dziego prezydenta innej narodowosci. Wszyscy s?dziowie trybunalu powolywani byli na trzyletni^ kadencj? z mozliwosci^ reelekcji [5, art. 563]. Prezydenci tych cial mieli bye mianowani przez Rad? Ligi Narodow dzialaj^c^ w tej sprawie na prosb? rz^dow panstw-stron. Natomiast s?dziowie rozjemczy Trybunalu Rozjemczego oraz czlonkowie Komisji Mieszanej winni bye mianowani przez rz^dy swoich panstw [5, art. 564]. System oparty na dwutorowosci ochrony dawal mieszkancom Gornego Sl^ska uprawnienia, ktorych nie posiadaly zadne inne mniejszosci w Europie [6, s. 202].

Oprocz wspomnianej cz?sci «Ochrona mniejszosci» oraz szczegolowych regulacji odnosz^cych si? do ustanowienia Trybunalu Rozjemczego i Komisji Mieszanej ich statusu prawnego, organizacji wewn?trznej, kompetencji i wlasciwosci, oraz post?powania przed tymi organami umieszczonych w cz?sci «Gornosl^ska Komisja Mieszana i Gornosl^ski Trybunal Rozjemczy», umowa ta normowala wiele innych kwestii dotycz^cych wspolzycia dwoch narodow na spornym terytorium Gornego Sl^ska. Wsrod nich byly:

- ochrona praw slusznie nabytych przed nowym podzialem spornego terytorium;

- sprawy wywlaszczeniowe;

- problemy zmiany obywatelstwa ludnosci optuj^cej za innym panstwem niz to w ktorym si? znalazla oraz skutkow takiej zmiany;

- kwestia wlasnosci mieszkan pozostalych na terenie, ktorego przynaleznose panstwowa si? zmienila;

- sprawy spoleczne: zwi^zki pracodawcow i pracownikow, ubezpieczenia spoleczne;

- sprawy gospodarcze: polityka celna, regulacja dotycz^ca kart cyrkulacyjnych, polityka finansowa na przedmiotowym terenie l^cznie z sektorem bankowym, infrastruktura (wodoci^gi, energetyka), l^cznose, koleje i inne kwestie szczegolowe [5].

Konwencja ta oceniana byla jako bardzo silny instrument ochrony mniejszosci narodowych, o czym moze swiadczyc opinia Wladyslawa Zaleskiego, ze konwencja gornosl^ska to «jedna z najbardziej interesuj^cych, a zarazem najsmielszych i najdalej id^cych prob w kierunku stworzenia miзdzynarodowego prawa mniejszosciowego i uprawnien mniejszosci w ogole» [9, s. 97].

Niestety niejednokrotnie przyznane mniejszosciom prawo zamiast sluzyc ich ochronie, sluzylo destabilizacji panstwa zamieszkania, nawet oderwania danego terytorium od takiego panstwa, czego przykladem byla dzialalnosc tzw. Sudetendeutsche w Czechoslowacji [1, s. 126], czy tez aktywnosc Deutscher Volksbund fьr Polnisch-Schlesien. Takie inspirowane z Berlina dzialania, nie tylko w czasach Adolfa Hitlera, ale rowniez wczesniej - za rz^dow kanclerza Gustava Stresemanna [1, s. 119] staly siз powodem wypowiedzenia przez Polskз „do czasu wprowadzenia w zycie ogolnego i jednolitego systemu ochrony mniejszosci narodowych” traktatu o ochronie mniejszosci 13 wrzesnia 1934 r. [1, s. 127; 3, s. 32].

Nie tylko Niemcy zostaly w sprawie mniejszosci narodowych potraktowane ulgowo, ale dotyczylo to rowniez innych panstw, np. Wloch czy Hiszpanii. Ludnosc Gornej Adygi i Istrii jesli chodzi o Wlochy, zas Katalonczycy jesli chodzi o Hiszpaniз nie posiadaly takiej ochrony jak mniejszosci w Europie Srodkowo-Wschodniej [6, s. 204].

W dosc skromnym wymiarze zajзto siз tez problemem ochrony praw ludnosci zamieszkalej na terytoriach mandatowych (terytoriach pozostaj^cych pod opiek^ mocarstw do czasu osi^gniзcia przez nie mozliwosci samodzielnego rz^dzenia sob^). Panstwa mandatariusze czyli opiekunowie tych niesamodzielnych terenow mialy obowi^zek skladania do specjalnej stalej komisji Rady Ligi raportow o dzialaniach podjзtych w tym obszarze. Mandatariusze gwarantowali rdzennym mieszkancom wolnosc religijn^ oraz zakazali „handlu broni^, niewolnikami i alkoholem” oraz deklarowali, ze «dobrobyt i rozwoj tych ludow stanowi^ swiзte poslannictwo cywilizacji» [8, art. 22].

PODSUMOWANIE

System ochrony mniejszosci narodowych pod rz^dami ladu wersalskiego to zagadnienie warte uwagi, szczegolnie na tle rozwazan dotycz^cych stale wystзpuj^cych w dwudziestoleciu miзdzywojennym konfliktow miзdzynarodowych, ktorych kulminaj byl wybuch II wojny swiatowej. Analiza tego problemu prowadzi przede wszystkim do wniosku, ze tkwi^ce u podstawy tego systemu zalozenia byly jak najbardziej sluszne. Problem tkwil na plaszczyznie praktycznej realizacji tych prawidel. Najwiзksza slabosc tkwila w nierownorzзdnym traktowaniu panstw - sygnatariuszy traktatu wersalskiego. Dzialo siз tak juz od samego pocz^tku, kiedy to mocarstwa obci^zaly poszczegolne panstwa roznymi jesli chodzi o rangз zobowi^zaniami tycz^cymi siз tegoz problemu - jedne panstwa musialy zawierac traktaty (prawo bezwzglзdnie obowi^zuj^ce), zas inne mogly poprzestac jedynie na zfozeniu stosownej deklaracji (soft law - normy o charakterze postulatywnym). Kolejn^ wad^ systemu wystзpuj^ ab initio byfo nieobjзcie tymi zobowi^zaniami gfownego winowajcy I wojny swiatowej (czyli kraju, ktory jest potencjalnym agresorem na przyszfosc) czyli Niemiec. Pozniejsze wydarzenia dowiodfy, iz Rzesza tym chзtniej wykorzystywafa regulacje obci^zaj^ce panstwa w tym zakresie, (skoro sama nie musiafa siз obawiac odwetu w postaci zarzutu zfego traktowania mniejszosci - nie byfa do tego zobowi^zana) do destabilizacji sytuacji politycznej s^siadow, a nawet usprawiedliwiania agresji. Istnienie takiego zjawiska w historii tylko utwierdza nas w przekonaniu, ze prawo miзdzynarodowe ma bardzo duzy wpfyw na losy swiata.

BIBLIOGRAFIA

1. Balcerak, W. Liga Nadziei Z dziejow Ligi Narodow. Warszawa: Wydawnictwo Neriton Instytut Historii PAN, 2010.

2. Barcik, J., Srogosz, T. Prawo miзdzynarodowe publiczne. Warszawa: Wydawnictwo C. H. Beck, 2014.

3. Kuzniar, R. Prawa czfowieka, prawo, instytucje, stosunki miзdzynarodowe. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar, 2000.

4. Maciejewski, M. Prawne aspekty pofozenia mniejszosci narodowych na Gornym Sl^sku w latach 1918-1939. CzasopismoPrawno-Historyczne. T. LXV. 2013. Z. 1.

5. Polsko-niemiecka Konwencja Gorno-Sl^ska zawarta w Genewie dnia 15-go maja 1922 r.

URL: https://www.sbc.org.pl/dlibra/show-content/publication/edition/138866?id=138866 (dostзp: 23 marca 2019).

6. Sierpowski, S. Liga Narodow w latach 1919-1926. Wrocfaw: Wydawnictwo Ossolineum, 2005.

7. Traktat miзdzy Gfownemi Mocarstwami sprzymierzonemi i stowarzyszonemi a Polsk^, podpisany w Wersalu dnia 28 czerwca 1919 r. Dz. U. 1920. Nr 110. Poz. 728.

8. Traktat pokoju miзdzy mocarstwami sprzymierzonemi i skojarzonemi i Niemcami, podpisany w Wersalu dnia 28 czerwca 1919 roku. URL: http://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/download. xsp/WDU19200350200/O/D19200200_PL.pdf (dostзp 24 marca 2019).

9. Zaleski, W. Miзdzynarodowa ochrona mniejszosci. Warszawa, 1932.

Размещено на Allbest.ru