Historical and cultural monument of the nogaylin period in Mangystau

Размещено на http://www.allbest.ru/

Yessenov University

HISTORICAL AND CULTURAL MONUMENT OF THE NOGAYLIN PERIOD IN MANGYSTAU

Nurdauletova B.I.

doctor of philology, professor

Summary

architecture altynordin historical mangystau

The Altynordin period has an important role in the historical formation of the Turkic people. There are numerous architectural, folklore, toponymic monuments of the Altynordins period in the Mangystau region of Kazakhstan. One of them is a ruined mausoleum in the necropolis Karaulkumbet. The architecture of the mausoleum belong to the monuments of the 14-15 centuries. In the outer wall of the mausoleum there are inscriptions on Arabic graphics, ancient symbols and signs, drawings. There are suggestions that the real mausoleum belongs Altynordin bi Edigey.

Key words: Turkic people, Altynordin period, arabographic inscriptions, generic tamgas, Edigei, mangyt tribe

Аннотация

Нурдаулетова Б.И. филология гылътдарыныц доктори, профессорЕсенов университеті МАЦГЫСТАУДАГЫ НОГАЙЛЫ ДЭУ1Р1НЩ ТАРИХИ-МЭДЕНИ ЕСКЕРТКІШІ

TYPKi хальщтарыныц тарихи цалыптасуында Алтын Орда кезецініц мацызы зор. Казацстанныц Мацгыстау облысында Алтын Орда дэуфшен цалтан архитектуралыц, фольклорлыц, топонимикалыц ескерткіштер ете кеп. Сондай Yлкен ескерткіш - Карауылкумбет цойылымындаты кесене. Кесененіц архитектурасы 14-16 гасырлардагы ескерткіштерге жатады. Кесенеде араб графикалы жазулар, тацбалар, сызбалар бар. Кесене Алтын Орданыц биі Едігеге тиісті болуы MYMnm.

Кілт свздер: тYркі халыцтары, алтынорда кезеці, араб графикалы жазу, рулыц тацбалар, Едиге, тацгыт тайпасы

Мэселенщ цойылымы

2018 жылдыц мамыр- цараша айларында «Мацгыстау облысыныц материалдыц жэне материалдыц емес тарихи- мэдени муралары» халыцаралыц кешенді экспедициясы уйымдастырылды. Экспедицияныц бір гылыми багыты Мацгыстау облысындаты Алтын Орда кезеціне жататын ескерткіштерді зерттеуге арналды.

Алтын Орда, Ногайлы дэуiрiнiц тарихи- архитектуралыц ескерткіші ретінде Мацгыстау ауданыныц Онды аулынан оцтYCтiк шытысца карай 19,5 км кашыцтыцта орналасцан КарауылкYмбет цойылымындаты кесенеге (1-сурет) археологиялыц цазба жумысы жургізілді.

КарауылкYмбет цойылымдыты Мацгыстау мемлекеттік тарихи-мэдени цорыц цызметкерлершщ аныцтауы бойынша, XIY-XYI гасырларга тэн ескерткіш ретінде тіркелген. Койылымдыцтардыц цатарында тебеніц биіктеу тусында бYгінде жартылай бузылтан, бірак аса кeрнекі гимарат тур. Мамандардыц кeрсетуінше, гимарат Мацгыстау кумбезтамдарыныц ішіндегі сэулетгік цурылысы ерекше, ежелп тас шеберлерініц керемет колтацбасы болып табылады. 2015 жылы гимараттыц цасбеынде «...Едаге байадур бу бас би болду, байадур болду» деген араб графикасымен тацбаланган жазу бар екендш аныцталды.

Кдзацтыц тарихында батырлыгымен, билшмен даццы шыккан 4 Едіге болтан. Соныц ішінде eзініц тарихи да, эпикалыц та биографиясы жатынан Мацтыстаута жацын туртан - Нотайлыныц бт эрі батыры Едіге.

СоцFы зерттеулер мен жарияламммдарга талдау. Едіге туралы жырлардыц Ш.Уэлиханов, К^.Сэтбаев, М-Ж. Кепеев жазып алтан нусцаларында Едіге Тоцтамыстыц улы Кддфбердшщ (кейде куцнен тутан Кейцуаттыц) цорлытына шыдай алмай, кушктен еледі [1]. Татар, нотай нускаларынца да Едіге Кадірберцімен сотыста каза болацы [2; 3].

Едігеніц Токтамыстын улы Кадірберцінін колынан урыс Yстінце мерт болганцыты К.Жалайырицін шежіресінде [4, 118-119 б.] жэне сотан негізцелген баска да зерттеулерце айтылады. Академик В.М.Жирмунский це араб тарихшысы эл- Айницін церегіне CYЙеніп, Едігенін Кадірберцінін колынан каза тапканын растайды [5, 373 б]. Татар эпостанушысы Ф.Урманче нотай халкынын тарихы мен этнографиясына арналтан зерттеу енбекке CYЙеніп, Едігенін Кадірберцінін езінін емес, онын жасактарынын колынан мерт болганцытын айта келіп, Едігенін кайтыс болтан жері туралы бірі - Алтын Орда территориясында, екіншісі - Кырымца цеп керсететін екі тYрлі версиянын бар екенін айтады [6, 136 б]. Э.Сарай Кадыргали Жалаирицін «Шежірелер жинагынцагы» церек негізінце: «Едіге 63 жасында Елек суынын іргесінце Yшбертеце опат болды... Оны лэшкербасы Хажы Мухаммед оглан (сібірлік Кешім ханнын бабасы) эке-бабаларынын аруак орны Кумкент, Баба ТYкті Шашты 0зіз жанына жеткізе алмай, Ґлытауга жерлеці» [7, 67б], - цеп, Едігенін елген, жерленген жерін нактылай тYсеці.

Мэселенщ бутан дейін іііеііііміїї таппаган тустарын керсету

Ногайлынын биі - Едігенін жерленген жері туралы турлі пікірлер бар. Едіге туралы жырларда, тарихи зерттеу енбектерде Едіге Жайык езеніне куятын Елек езені жанынцаты Yшберте цеген жерце кайтыс болып, сYЙегін Кумкенттегі Баба ТYкті Шашты 0зіз эулиенщ корымына жеткізе алмаганцыктан, Ґлытауга жерлеген. Тарихи церекте це, эпикалык ацыздауда да Едігенін жерленуіне катысты ортак идея бар, ол: Едігенін ценесін бастапкы кайтыс болтан жеріне жерлемей, баска жерге алып кету жэне міндетті тYрце Баба ТYкті Шашты 0зіз эулиенін корымына жакын жерлеу. Fалым Р.Берцібаев: «Ресми жазба кужаттарда Едігенін нактылы кай жерце кайтыс болтандыты женінце сенімці тужырым кездеспейді» [1, 34 б], - дейді. Fалымнын осы пікірі це Едігенін кайтыс болтан немесе жерленген орны туралы корытынды тужырым айтута эл1 ерте екенцігін керсетеці.

Аталтан кесененін Нотай Орцасынын биі байадур Едігеге катысы болы мумкін бе?!

Макаланын максаты (зерттеудін максаты) арабографиялык, фольклорлык, топонимикалык- самурык кус?) сулбасы бейнеленген. тілдік зерттеулердіц нотижссінс суйене отырып.

Макаланын максаты - археологиялык, КарауылкYмбет койылымындаты кесененін Алтын Орда цэуірінен калган тарихи-мэцени ескерткіш екенцігін гылыми негіздеу. КарауылкYмбет койылымындаты зэулім кесененін архитектуралык жактан кай гасырга жататынцыгын нактылау, мYмкін болса, кабірце жерленген адамнын кім екенцігін аныктау максатынца кесенеге археологиялык, тарихи-деректік, зертханалык зерттеулер жургізілді. Археологиялык казба жумысына 0.Маргулан атындагы Археология институтынын Антикалык кезен жэне орта гасыр археологиясы белімінін ага тылыми кызметкері Е.Оралбай жетекшілік жасады. Кабірцен казып алынган CYЙектерге радиоуглевородты сараптау жасау, бассYЙекке антропологиялык реконструкция жасауга РFА Н.Н.Миклухо-Маклай атындагы этнология жэне антропология институтынын физикалык антропология белімінін гылыми кшзметкері Е.П.Китов басшылык жасады. Сонцай- ак зерттеу, талдау жумысына РFА Сібір белімінін тарих жэне этнография институты ага гылыми кизметкері Д.В.Поздняков, РFА Египтология зерттеу орталытынын кіші тылыми кызметкері А.О.Китова, Самар мемлекеттік элеметпк- пецагогикалык университетінін профессоры А.А.Хозлов, Казан фецералды университетінін іргелі медицина жэне биология институтынын доценті О.А.Кравцова, Солгустік Ирланциянын Бэльфаст каласынцагы Королдік университетінін тылыми кшзметкері С.В.Святко катысты.

1-сурет 2-сурет 3-сурет

4-сурет 5-сурет

6-сурет 7-сурет

КарауылкYмбеттегі араб графикалы жазуларцы оку, Мантыстауцагы ногайлы тарихы, Едіге биці н кезені туралы тарихи кужаттармен жумыс жасау, церектер жинау, Едіге бицін урпактары болып саналатын казіргі мацгыт руынын адамцарынан сынама алу жумыстарына тарихшы, ногайтанушы 0.Сарай жетекшілік етті, зерттеу жумыстарына профессор Б.Нурдэулетова, доцент Ш.Сапарбайкызы катысты.

Едіге бицін казіргі урпактарына тектік талдама жасау максатынца «Букар сапары» уйымдастырылды.

Зерттеудін негізгі материалы

Аталган кесененін кас бетінде сол жагынца: «Шаhидолла Едіге» цеген жазу (2-сурет), он жагынца шеміш танба (3-сурет) салынган. Ал сырткы кабырганын теменгі плитасында «Едіге бу байадур болду, би болду», «0бубашар...» цеген жазулар бар (4-5-суреттер). Сонцай-ак кесененін алдынты бетінін ен жогаргы жагынца бірнеше элш танбалар, отан жалтас екі кустын (бYркіт не 14 тасырдыц соцында саяси аренага шытып, Алтын Ордадан белініп, жаца Орда курган, екі жуз мыцнан астам теракты зскері бар Едігеніц куатты мемлекеті «Мацгыт журты» деп аталганы белгілі. Мацгыттар туралы Рашид ад-Динніц «Жамит ат- тауарих» атты ецбегінде жэне «Моцтолдардыц купия шежіресіндегі» деректерде келтіріледі. Баска да тайпалармен бірге моцтол халкыныц негізгі белігін кураган мацгыттар кейін ДештьКЪпшак жерінде Жошы улысыныц батыс белігін иемденген деген пікірлер айтылады. В.В.Трепавлов мацгыттар Шыцгыс империясыныц «сол канатында» болды десе [8], Энес Сарай Рашид ад-динніц ецбегіне суйеніп, мацгыттардыц Шыцгыс хан заманындагы мыцбасы КҐйылдыр шешенніц урпактары Мецке- Калжа, Мулукур-Калжаныц Иранга келіп Хулагу каганныц кызметінде болгандыгын, олай болса, мацгыттардыц XIII гасырдыц орта шенінде батыска (ДештьКыпшак жеріне) коныс аударуы басы ашык мэселе екендігін айтады [7,13 б]. Ал мацгыттардыц Алтын Орда тусында хан тагыныц тецірегіне тартылуын Орыс ханныц билігімен байланыстырады: «1358 жылы Орыс-оглан Жыр- Кутуды елтіріп кыргызга кашканда Ногай, Шыгай ордасында жан бакты. Акордага хан болганда оларды ілестіре келулі. Олардыц арасында мацгыттар да бар еді...» [7,14 б], - дейді. Зерттеуші Алтын Орда аймагында мацгыттардыц екі конысы болтан деп керсетеді: бірі - Созактагы Кумкентте, екіншісі Едш-Жайык арасы. Екі мекенніц да Едігеге катысы бар: бірі - оныц туып, ержеткен, бабалары жерленген атамекені болса, екіншісі - Орыс ханнан кашып, мацгыт агайындарын сагалап келіп, паналатан, кейін билік курган ордасы.

Зерттеу ецбектерден: «XIV г. соцына карай Жайык пен Еділдіц арасындагы тайпаларды біріктірген кауым езін мацгыттар, ал ез улысын “Мацгыт журты” атады. “Нотайлар”, “нотайлыктар”, “Ногай Ордасы” деген атаулар деректерде XVI г. бас кезінде пайда болады» [9], - деген пікірлерді кездестіреміз. Энес Сарай Ногай атауын Алтын Орданыц эскербасы Ногай есімімен байланыстырган пікірлерді дурыс деп есептейді. Турлі тарихи-жазба деректерге суйеніп: «Белгісіз Ногайдыц биік баспалдактарга ермелеп шыгуы Берке хан тусында болды (1257-1266 жж.). Демек Ногай Алтын Орда колбасы дзрежесіне дейін кетеріліп, Днепр-Дунай тарапынан жаца иеліктер алганга шейін ортацты жэне жогаргы Еділ- Жайыкты коныс еткен.

Ногайдыц елімінен кейін бул ецір мацтыттарта берілгенмен, Ногай журты аты калмаган, ешпес- елмес ел жады акыры мацгыт атауын ысырып шыгарган» [7,15 б],- дейді. Сейтіп, ездерін «мацгыт журты» деп атаган Едігеніц елін езгелер «ногайлылар» деп атап, жазба деректерге Ногай Ордасы атауымен еніп, тарихта солай айту калыптаскан болуы керек. И.Х.Калмыков, Р.Х. Керейтов, А.И.Сикалиевтердіц бірлескен ецбегінде Ногай улысыныц орнына XIV гасырда Едіге тусында Еділ мен Жайык аралытында курылган жаца этникалык топ ногай атауын кайта жацтыртты деп керсетіледі [10]. Ал мацгыт тайпасы осы бірлестікті кураган кеп тайпалардыц бірі ретінде аталады.

Едіге туралы жырлардыц булгар татарлары арасында тараган нускасында гана Едігеніц тегі мацгыт екені Токтамыстыц сезінде айтылады. Каракалпак нускасында Едігеніц тегі коцырат деп сипатталады. Казак нускаларында Едігеніц тегі Баба Тукті Шашты Эзиз эулиемен байланыстырылады. Бул - Едігедей улы бидіц тегін касиетті тукымнан шыгарып керсету максатындагы хальщ киялыныц жемісі болса керек.

Кабірден табылган CYЙектердін генетикалык жактан мацгыт тайпаларына катысы бар-жогын аныктау Yшін РФ БFМ Казан (Приволжа) федеративті университеті Іргелі биология жэне медицина институтында молекулярлык- генетикалык сараптау жYргізілді СYЙектін талдамасын салыстыру максатында взбекстан Республикасынын Некіс, Бухара, Навои аймагындагы тургындар арасынан мацгыт руыныц екілдерінен 22 сынама алынды. Бірінші CYЙектен алынган ДНК Yлгісі ер адамга тиісті екені аныкталды. Берілген Yлгі № 1а 2 гаплогруппасына сэйкеседг СYЙектен алынган профиль оныц казіргі урпактары болуы мумкін 22 ДНК Yлгілерімен салыстырылган. Нэтижесінде №5 жэне №9 Yлгілердіц ДНК мэліметтері CYЙектен алынган профильмен толыкка жуык сэйкеседг Калган ДНК Yлгілерініц езара жэне CYЙек ДНК-мен кейбір маркерлері сэйкеседц ер адам жагынан туыстык байланысы бар жэне оныц мерзімі 100-115 жылдарды камтиды.

Кесенеден казып алынган екі CYЙекке радиокарбонды талдау жYргізілді. Зерттеу Бэльфаст университетінде орындалды. Екі CYЙектіц морфологиялык жактан уксастыгы олардыц туыстык байланысыныц бар екендігін керсетеді. СYЙектіц морфологиялык курылымы, эсіресе, мурын CYЙегІHІЦ кетеріцкілігі бул CYЙек иелерініц Ортаазиялык тургындар болуы керек деген болжам айткызады. Казіргі Батыс Казакстан аймагыныц автохонды тургындарына бундай бас CYЙек бітісі тэн емес [11].

Бэльфаст каласындагы Королдік колледжінде жургізілген зерттеу бойынша CYЙектердіц калибрлі углеродты мерзімі 1220-1280 жылдарга, ягни Алтын Орда дэуфше сэйкес келеді. Зерттеуші Егор Китовтыц пікірі бойынша, CYЙек иелері Мацгыстау жеріне Алтын Орда мемлекетініц баскыншылык саясаты тусында Орта Азиядан келген болуы керек. Ер адамга арнап салынган кесене тулганыц жогары элеуметпк ортадан (аксYЙек) шыкканын танытады. Бугаи сонымен бірге CYЙектіц, бассYЙектегі тістердіц жаксы сакталгандыгы, тірі кезінде дертке ушырамагандыгы, буындарда, булшык еттер бекітілген орындарда ешкандай паталогияныц ізі байкалмауы дэлел бола алады. Зерттеуші осы кезецде Орта Азиядан дін таратушылардыц жан- жакка, соныц ішінде Мацгыстау аймагына да келуі мумкін екендігін, олардыц ете беделді болып, соган сэйкес турмысыныц да жаксы, жайлы болгавдыгын, ауыр физикалык жумыстармен айналыспагандыгын айта келіп, тарихи кужаттарга зерттеу жYргізу аркылы аталган кезецде Мацгыстауга кандай белгілі эулеттен шыккан тулгалар келіп, жерленуі мумкіндігін жан-жакты зерттеу кажеттігін атап керсетеді. Екінші CYЙек эйел адамга тэн. Зерттеу барысында оныц ер адамнан элдекайда бурын жерленгендігі жэне олардыц туыстык (мумкін анасы?) байланысыныц бар екендігі аныкталды.

Радиоуглевородты сараптау мен молекулярлык-генетикалык талдама нэтижесі CYЙек иесініц Алтын Орда дэуфвде емір CYрген тегі аксYЙек тулга екенін, генетикалык жактан мацгыт тайпасына жакындыгын аныктады. Сонымен бірге археолог мамандардыц керсетуінше, кабірдегі жерлеу рэс^ де осы кезецге сэйкес келеді.

Кабірдіц Yстіне ецделген тас плитадан постамент оныц Yстіне белтас койылган. Белтаста тацбаланган кару-жарак тYрлеріне карап оныц койылу мерзімі туралы болжам айтуга болады. С.И.Ажигали кабір басындагы койтастарда кылыш, найза, садак, согыс айбалтасы, кайшы, семке, айна, тарак т.б. суреттерініц салынуы XV-XVI гасырларга тэн, ал мылтыктыц суретін салу одан ба бергі кезецдерде YPДІске ене бастаган деп керсетеді. Карауыл^мбет кесенесіндегі белтастарда жуан кылыш жэне жіцішке сапты кылыштардыц гана салынуы оны XV-XVI гасырлардан да аргы кезецге жаткызуга болатынын керсетеді [11].

Біз жогарыда КарауылкYмбет корымындагы жумбак кесененіц алдыцгы жак мацдайшасында екі Кустыц тацбасы бейнеленгендігін айтып еттік.

8-сурет 9-сурет

Зерттеулерге CYЙенсек, кос бYркіт немесе екі басты бYркіт императорлык гербтерде бейнелетін символикалык белгі болып табылады. Сездіктерде: «Двуглавый орёл - гербовая фигура в виде орла, имеющего две головы, обращённые вправо и влево, или двух орлов, расположенных друг за другом, когда от орла, расположенного на заднем плане, видна только голова»е, - деген тусінік берілген. Сондай-ак, зерттеулерде б.з.д. XIII гасырдагы Хет патшалыгыныц астанасы Хаттуси каласыныц орнынан табылган цилндр пішінді мерде екі басты кус бейнеленгендігі айтылады (8-сурет) Зерттеушілер екі бас кустыц мемлекеттік рэміздерде бейнеленуін шумер заманымен байланыстырады [12].

Екі басты немесе екі бYркітгін («екі баш кара куш») Алтын Орда мемлекетініц символикалык танбаларымен катынасы туралы тYрлі пікірлер бар.

«В Золотой Орде двуглавый орёл встречается на монетах с конца XIII по вторую половину XIV века. Наиболее ранними считают двуглавых орлов на медных фоллариях монетного двора Сакчи (район Дуная) с изображением тамги беклярибека Ногая (1235--1300). К настоящему времени не сохранилось в подлиннике ни одного официального документа (ярлыка) с печатью Узбека, Джанибека или Азиз-шейха, но сохранилась тамга Ногая с двуглавым орлом. На сохранившихся ярлыках двуглавый орёл не обнаружен» [12] (9-сурет).

Жогарыда біздіц назарымызды аударган ендігі бір белгі шочіїїі тацба болатын.

Туркі хальщтарыньщ тайпалык, рулык танбалары, олардын этникалык, саяси-злеуметтік, танымдык манызы туралы енбектерге токталып жатпаймыз. Ногайлардын этникалык тарихын зерттеген, Ногай Ордасын кураган тайпалардын этникалык ерекшеліктеріне талдау жасаган, ногайлардын казак, каракалпак, башкурт, татар, кыргыздармен этногенетикалык байланысын зерттеген, сонын ішінде танбаларга ерекше токталган Р.Х.Керейтовтін монографиясындагы деректерге гана жугінеміз. Автор бірнеше зерттеу енбектерге талдау жасай келіп, мангыттардын ногайлар курамындагы белгілі тайпа, олардын ураны - Алаш, танбасы шеміш екендігін жазады [13, 62-65 б]. Сондай-ак, аталган енбекте ногайлы тайпаларынын рулык танбалары кесте тYрінде берілген, онда шеміш танбасынын езі бірнеше тYPде бейнеленген жэне ногайларды курайтын бірнеше тайпалардын танбасында кездеседі. Бул мзселені теренірек зерттеуді танбатанушылардын Yлесіне калдырып, біз ззірге Карауылкумбеттеп кесененін кас бетінде мангыттардын шеміш танбасы танбаланган деген пікірімізде каламыз. «Кырымнын кырык батыры» жырлар циклінін бас кайарманы - Едіге батырдын прототипі, тарихи тулга, Алтын Орданын беклер бегі Ногай Ордасынын негізін калаган Едігенін шыккан тегі туралы зерттеулерде бірде мангыт (ак мангыт) (В.В.Бартольд, В.М.Жирмунский, В.В.Трепавлов т.б.), бірде конырат (Ибн Арабшах), бірде кыпшактын кушігер тайпасынан шыккан (К.Жалайыри), бірде езбек (Деннеби) деген тYрлі пікірлер бар. Эбшгазы БаhадYPДІн «ТYрік шежіресінде» Едігенін ездерін мангыт атаган кауымнын билеушісі екендігі, бірак шыккан тегінін дYДЭмалдыFы мензеледі.

^орытымды жэне усымыс

Мангыстау тарихында огыздар мен кыпшактардан кейінгі тарихи манызы бар кезен - Алтын Орда, Ногайлы дзуірі. 16 гасырдын екінші жартысында Ногай Ордасы шш-сырткы жагдайларга байланысты 2-3 белікке ыдыраганы белгілі, олар: Yлкен Ногай улысы, Кіші ногай улысы жэне Алты ауыл улысы, Жембойлык улысы. Кіші Ногай улысы негізін калаган Жем мен Жайыктын арасын, Мангыстау мен Yстіртті мекендеген, жыр-дастандарда «он сан ногай» деген атка ие болтан журт екені айтылады. Мангыстау мен Yстірттін топоареалында Ногай, Ногайты, Ногайлы, Орак, Мамай, Карасай, Казы, Сары, Калау, КараYлек, Карашаш, Манашы, ^йкен, Оділ т.б. атаулар кездеседі. Ногайлы батырлары туралы «Кырымнын кырык батыры» жырлар циклінін де поэтикалык ареалы Мангыстау аймагы болуы тегін емес.

Казак здебиеті тарихында «ногайлы жырлары», «ногайлыктын батырлары» «Кырымнын кырык батыры» деген атаумен ерекшеленетін жырлар тізбегі керкемдік курылымы, кызыкты сюжеттерімен гана емес, осы эпосты ездерінін алтын дзуренінін поэтикалык шежіресі ретінде танып, багалайтын «ногайлык» халыктардын туп-тарихына деген сагынышын тудыруымен де багалы. Осы каhармандык жырлар тізбегі аркылы казіргі казак, ногай, татар, башкурт, каракалпак, езбек, тYрікмен халыктары ездерінін рухани тутастыгынын тYп бастауын табатыны сезсіз.

Ногайлынын батырлык жырларынын катарында «Едіге», «Нурадын», «Шора батыр», «Орак - Мамай», «Карасай - Кази» - казак ішіне кен таралган жырлар.

Казакстаннын Сыр бойы, Арал, Казалы, Актебе, Атырау, Орал, Мангыстау аймагындагы жэне Каракалпакстан, ТYркіменстандаFы казактар арасындагы жыраулык мектептер осы жырды жуйелі тYPде устаздан шзкіртке таратып, аманаттап отыруды Yрдіске айналдырган. Жырау езі айтып кана коймай, сонынан шзкірт ертіп, соган бірнеше айлар, жылдар бойы Yйреткен. Жырдын макамы, сездершн катеаз айтылуы катты кадагаланган. Осы жырлардьщ халык жYрегінен жол тапканы соншалыкты XX гасырдын 50-70 жылдарында, Едіге урпагына деген кенестік идеологиянын шідері элі алынбай турып-ак, бул жырлардын Yзінділерін жатка білмейтін казак кемде-кем едг Жатка айтып кана коймай, жыр жолдарын кагазга керкемдеп кешіріп жазып, сактап кою эрбф эулетте дагдыга айналган. Халык «Кыфымнын кырык батыры» жырларын киелі санаган. Мангыстаудын кенекез карияларынын: «Карасай, М^рын жыраулар «Кыфымнын кырык батырын» жырлаганда шілденін кYнінде кырбык кар жауып, табигат алай-тYлей болатын еді...» деген эщiмелері де белгілі [14].

Атакты жыраулар «шаршы» (публика) алдында езшщ репертуарындагы жырларды тізіп, еленмен айтып шыып, тындаушылар кайсысын каласа, соны жырлаган. Осындай жыраулык мектептердін аркасында жырдын мэтініндегі жер- су атаулары, кісі есімдері, кенерген сездер мен сез тіркестері умытылмай жеткен.

«Кырымнын кырык батыры» жырлар циклін Мангыстауда Мурын жырау жырлап бізге жетшзген. Мурынга дейін Карасай, Кашаган, Нурым, Мурат жыраулар жырласа, олардын езі жырды Абылдан Yйренген. Актебе ен^нде жырлар циклін НYрпейіс Байганин жырлаган. Ол Жаскелен жырау бастаган жыраулык мектептен Yйренген. Ал Жаскеленнін езі Бекберген жыраудан, ол элім Yкі жыраудан Yйренген. Жайык енірінде Жиембет жыраудын мектебі, Атырауда Куан, одан Ыгылман жыраулар бастаган жыраулык мектеп осы жырлар циклін жырлап тараткан.

Кызылорда облысынын Арал, Казалы аймагында Нуртуганнын жыраулык мектебі болган. Осы Нуртуган жырау «Кырымнын кырык батырына» кіретін біршама жырларды жангырта жырлаган.

«Кырымнын кырык батыры» жырлар циклше катысты зерттеу енбектерде жырдын пайда болып, алгаш жырлануын XIV гасырдагы ногайлы жырауы - Сыпыра жыраумен байланыстырып, осы жырлардын туп бастауы «Сыпыранын толгауы», «Токтамыстын елімен коштасуы», «Едюенщ сезі» сиякты толгау-сездерден пайда болды, оларды шыгарган Сыпыра жырау деген пЫрлер де айтылады. Мангыстау жыраулык дэстYрін жинап, зерттеген белгілі талым К.Сыдиыковтын енбегінде: «XIV гасырда Кыпшак еліне саяхат шеккен араб саяхатшысы Ибн Батута жазбаларындагы Жайык бойындагы Сарайшык каласында турган улык жырау, академик Элкей Маргуланнын пікірінше, осы Сыпыра болуы керек. Ол емфшщ біркатарын Мангыстауда еткізіп, кейін Сарайшыкка коныс тепкен. 0мір суру дэу^ мен мекеніне караганда, ногайлардын сол кезде Жем мен Жайык, Yстірт пен Мангыстау манында болганын ескерсек, осы улы жырау ногайлы жырларынын негізін салушылардын бірі - Сыпыра болуы эбден ыктимал» [15] - дейдг Олай болса, туп бастауы

Сыпырадан жеткен «Кырымнын кырык батыры» жырлар циклінін тутас кYЙінде батыс жыраулык мектебі екілдерінін, сонын ішінде Мангыстау жырауларынын репертуарында сакталуы занды болып табылады.

Корыта айтканда, гимараттьщ салтанаттылыгы, салыну стилі, кабір Yсті белтастар жэне олардагы танбалар (екінішке орай белтастардагы жазулар окылмады), мYPденін жаксы сакталуы, мусылманша жерлену рэсшу гимарат кабыргасында Едіге есімінін танбалануы, гимараттын кіреберіс бетінде Ногайлы мемлекетінде емір CYрген кептеген тайпаларга, сонын ішінде мангыттарга тэн шеміш танбасынын болуы, гимараттын кас бетінде ен жогаргы жагында империянын кос бYркіті бейнеленген гербінін танбалануы кабірде Алтын Орда империясынын мемлекеттік денгейдегі танымал тулгасы жерленген деген корытынды жасауга мумкіндік береді. Бул тулганын накты кім екендігі, онын кандай да бір Едіге есіміне катыстылыгы алдагы зерттеулердін еншісінде деп есептейміз.

Эдебиеттер тізімі

1. Едіге батыр. Алматы: Fылым, 1996. - 386 б.

2. Идэгэ. Казан: Татарстан китап нэшрияты, 1988. - 254 б.

3. Эдиге // Ногай давысы, 1991 ж. - № 119121. - 3-5 бб.

4. Кадыргали Жалайыр. Шежірелер жинагы, Алматы: Казакстан, 1997. - 128 б.

5. Жирмунский В.М. Тюркский героический эпос. Ленинград: Наука, 1974. - 728 б.

6. Фатых Урманче. Народный эпос «Идегей». Казань: Фэн, 1999. - 200 с.

7. Сарай Э. Ногайлы. Алматы: Арыс, 2009. - 480 б.

8. Трепавлов В.В. Ногайская Орда. М., 2002.

9. ХШ-ХУ гг. Ногай Ордасы. СолтYCтік Казакстан жэне Батыс...

10. Калмыков И.Х, Керейтов Р.Х., Сикалиев А.И.-М. Ногайцы: Историко этнографический очерк. Черкесск: Ставроп. кн. изд-во, 1988. - 230 с.

11. «Мангыстаудын материалдык жэне материалдык емес тарихи мэдени муралары» халыкаралык кешенді экспедициясынын есебі. Актау, 2018

12. Двуглавый орел и Алтын Орда

13. Керейтов Р.Х. Этническая история ногайцев. Страврополь, 1999.

14. Нурдэулетова Б. Жыраулар поэтикасындагы дуниенін концептуалдык бейнесі. Астана: Нура Астана, 2008. - 432 б.

15. Кырымнын кырык батыры. Редакциясын баскарган С. Енсегенов. Алматы: Арыс, 2005. -544 б.

Размещено на Allbest.ru