Кєне туркі жазба ескерткіштеріндегі жауынгерлік концептісі

Размещено на http://www.allbest.ru/

Кєне туркі жазба ескерткіштеріндегі жауынгерлік концептісі

Оразбай С.Т.

Казацстан Республикасыньщ Тщгыш Президенті - Елбасы атындагы Ґлттыц цорганыс университетініц 3 курс докторанты, Казахстан

Аннотация

ВОИНСКИЙ КОНЦЕПТ В ДРЕВНЕТЮРКСКИХ ПИСЬМЕННЫХ ПАМЯТНИКАХ

Оразбай С.Т.

Докторант 3 курса Национального Университета обороны имени Первого Президента Республики Казахстан - Елбасы, Казахстан.

В статье описываются понятие о единицах концепта воина героя. Слово Батыр берет свое начало с эпохи, присвоенной полководцу племени Гунн как воинское звание, говорится о том, что действующий до сих пор военный термин нашел отражение в текстах древнетюркских письменных памятников. Через концепт воина можно получить доступ к информации о религии, образе жизни, языке, культуре, мировоззрении древнетюркских народов.

Ключевые слова: герой, мужчина, воин, концепт, памятник, полководец, военный термин.

Abstract

MILITARY CONCEPT IN ANCIENT TURKEY WRITTEN MONUMENTS

Orazbai S.T.

Doctoral candidate of the 3 course of the National University of Defense named after the First President of the Republic of Kazakhstan - Elbasy, Kazakhstan.

He article updates the concept of units of the concept of a warrior-hero. The word Batyr originates from the era assigned to the commander of the Hun tribe as a military rank, it is said that the military term still in force was reflected in the texts of ancient Turkic written monuments. Through the concept of a warrior, you can get access to information about religion, lifestyle, language, culture, worldview of the ancient Turkic peoples.

Key words: hero, man, warrior, concept, monument, commander, military term.

Андатпа

Макалада жауынгер концептісінін бірліктері батыр, ер сездері туралы айтылады. Батыр сезі гун тайпасынын колбасшысына эскери атак ретінде берілген дзуірден бастау алып, осы ^нге дейін колданыста колданып журген эскери терминнін кене тYркі жазба ескерткіштерінін мэтіндерінде керініс тапканы туралы айтылады. Жауынгер концептісі аркылы кене тYркі хальщтарыньщ діні, турмыс-салты, тілі, мэдениетц дуниетанымы туралы ацпараттарга кол жеткізуге болатынын айцындайды.

Кілт свздер: батыр, ер, жауынгер, концепт, ескерткіш, цолбасшы, эскери термин.

Тілдегі концептілер улттыц, оныц мэдениетше, гылымына, тарихына, дініне тікелей тэуелдг Ол уакыт пен кецістікте езгеріп отырады. Концепт адамга берілген мэлшеттердщ концептуалдану Yдерісінде жаца магынага ие болу аркылы пайда болады. Концепт термині «угым, тYCІнік» терминдерімен бірдей магынада колданылады. Адамга тэн концептіден бір улттыц концептілер керінеді. Осы салада зерттеп журген галымдардыц кептеген ецбектері бар. Енді осы концепт туралы зерттеуші галымдарына тоцтала кетейік. кєне туркі жазба жауынгерлік

А. Исламныц пайымдауынша: «концепт» дегеніміз, ол біздіц пайымдауымызша, адам санасында турган орта, дін, мэдениет, жалпы айтцанда дуние таным негізінде белгілі бір урпацтан - урпакка езгеріссіз беріліп отыратын кундылыц. Сейтіп, олар «концептілер аймагын» курайды» [1, 2 б.].

С. Жиреновтыц пайымдауынша: «концепт - ойлау мен таным жэне мэдени процестердіц жиынтыгы бола келіп, адам ойындагы галам бейнесініц езіндік белгілерініц ассоциациялануыныц нэтижесі. Концепт - тш мен таным бірлестігі аркылы дYниені жан-жакты тануга, сонымен катар улттык-танымдык мэдениетті зерделеп угынуга ыцпал ететін, адам санасында жинацталган аялык білімніц шогыры тілдік-танымдык бфлт> [2, 8 б.].

«Концепт белгш бф идея мен сан алуан кYрделі уFым-тYCІніктердіц, сипаттамалардыц, бейнелі атаулардыц жиынтыгы болып табылатын тілдік модельдерден куралады» [2, 23 б.].

Конценгілерді егжей-тегжейлі карастыру аркылы белгілі бір халыктыц улттык болмысын, тіршілігін, эдет-гурпын терец туануге, діні мен мэдениетін, танымын аныктауга мYмкіндік береді. Концепт когнитивп лингвистиканыц адамга тэн когнитивт1 Yрдістері мен курылымдарыныц зерттеу максаты болып табылады. Осы ецбекгі зерттеудіц езектшп болып табылатын «жауынгерлт> концептісі кене тури жазба ескерткіштері мэтіндеріндегі батыр, колбасшы бейнесін айкындайтын тілдік бфлжтер аркылы аныкталады.

Жауынгер концептісі кене туркшердщ жазба ескерткіштері мэтіндерінде кещнен керініс тапкан.

Олар: Орхон-Енисей жэне Талас жазба ескерткіштері. Багарлардын мэртебеа осы кене тYркілердін жазба ескерткіштерінен бастау алтан. Осы жазба ескерткіштері мэтіндеріндегі жауьінгерлік концепті барлык жаксы касиеттерді бойына камтыган. Жауынгер, ол ен алдымен батыр. Халыктын арманы мен кажеттілігінен тутан типтік образбен катар эпостык жауынгер бейнесі. Жауынгер сезінін синонимдері батыр, ер. Ал, батыр сезін антропологиялык жатынан карастыратын болсак, бірінші рет «батыр» ататына ие болтан 209 жылы Fун империясынын эскери колбасшысы Медемен байланысты. Fундар казак халкынын тегін куратан негізгі алып империя болып саналады. Рим империясы мен ^ытайларды ойсырата женіп, ездерінін эскери принципінде эскери экімшілік баскаруын курып, узак кашыктыкка тез жететін атты эскерді жетілдірген Меде ежетті кайсарлытымен урпакка Yлгі ретінде тарих сахнасынан ойып турып орын алып, батыр деген атакка тэн каситеттерді дамыткан.

Батыр, жауынгер сезі кене тYркі тілінде «баhадыр» деген сезді білдіреді. С. Кляшторный батыр терминінін этимологиясын кене тYркі тайпаларынан шыкккан деп есептейді. Б. Беляев «богатырь» деген орыс сезінін кене тYркі тілді тайпаларынын бірі тіліндегі «bagatur» сезімен байланысты екенін айтады.

Кене тYркі жазба ескерткіштеріндегі жауынгерлік концептінін ен ірі бірлігі ер 'ер, батыр'.

Батыр «1. Ел камы Yшін жауымен айкасып женіп шыккан ержурек адам. 2. Батыл, еткір. 3. Сез арасында біреуді мадактау мэнінде жумсалатын кошемет сез». [3, 115 б.].

alp, er - айбынды, жаужурек, батыр. Мысалы «КYлтегін мэтінінде» ^лтегіннін ер атантанын, ятни батыр ататын алтаны туралы айтылады: Umaj teg ogum qatyn quutyija inim Kul-tigin er at boldy. «Ґмай текті анам катыннын кутына (батына) інім КYлтегін ер атанды.» (КТ. I. 31) [4, 188 б.].

Батыр - ол кене тYркілердін дара болмысын, эскери дамуын керсете отырып, казіргі танда улттык идеямызды калыптастыруда жэне жас урпатымызды ерлікке тэрбиелеуде ете манызды рел аткаруда. Батыр ете карапайым адами мумкіндіктерінен аса кYPделіге езінін кYшімен жеткен адам. Онын киындыктарды женіп шытуы, элеуметтік жэне мемлекеттік-саяси жатдайларта араласуы, сотыс жорыктартарда женіп шытып, шайкастарда керсеткен ерлігі мен адамгершілік касиеттерді бойына жинатан жауынгер. Батыр сол дэуфдеп эскери іс пен эскери экімшілік жYЙені калыптастыртан тулта.

Батыр сезінін каhарман модусы кене тYркі жазба ескерткіштерінде дулыта, сауыт киген, кару-жарак асынтан, астында тулпары бар жауынгер бейнесімен керініс тапкан. Кене тYркі жазба ескерткіштерінін эпостык, эпитафиялык жыфлардаты жауынгер концептісі фреймдік курылымы адам бойындаты айбынды, кайсарлы, ежетті, мыкты, батыл, кайарлы, кYшті, ерлік касиеттерімен жэне ел кортаны сиякты танымдык элементтерден турады. Жазба ескертк1штерде кару- жарактары мен киімдері, астындаты тулпары, шайкастардаты жекпе-жеккке шытуы, туыстары, ерте есеюі сиякты танымдык элементтердін тілдегі керша «жауынгерлж» концептінін тілдік бірліктерін курайды.

Жауынгер «1. Кдтардаты эскер, шерж, сарбаз. 2. Ауысп. Батыл, кайсар, ержурек». [3, 283 б.].

Жауынгер - ел кортаны, елше тфек бола алатын, элсізге кортан, жетш-жесфге камкор болатын адам. Жауынгер елді жаудан куткаруды, ата-баба есиетін булжытпай орындайтын адам. Кене тYркілердін жазба ескерткіштеріндегі жауынгер бейнесі ел бфлт мен тутан жерін кортау бірінші орынта койтан батыр образынын жиынтыты. Жауынгердін максаты мен татдыры халык татдырымен уштасып жатады. Мысалы, kisre tegri jarylqazu quutym bar ьcьn ьlьgьm bar ьcьn olteci bodunuy tir igitdim. Jalag bodunuy tonlyy, cyyaj bodunyy baj qyltym. Az bodunyy ьkьs qyltym. Yyyr elligde [yyyr qayanlyyda jig qyltym. Tort bulugdaqy] bodunuy quup baz qyltym, jayysyz qyltym. Quup maga kьrti. Isig kьcig birьr bunca torьg qazyanyp inim Kьl- tigin ozi anca kergek boldy. Qanym qayan ucduqda inim Kьl-tigin jit[i jasda qaldy. On jasda] «кейін Тэн^ жарылкап, кутым бар Yшін, нэабш бар Yшін елімші халыкты тфшттш. Жаланаш халыкты тонды, кедей халыкты бай кылдым. Аз халыкты кеп кылдым. Ытыр [болтан] елджту ытыр [болтан] катандыкты ип кылдым. Терт тараптаты халыкты батындьфып, бейбіт кылдым» (КТ. I. 29, 30) [4, 188 б.]. Осы жыр жолдарынан ел камын ойлатан, еліне камкор болтан эскери колбасшынын, жауынгердін, батырдын бейнесін кереміз.

Эр дэуфлерде жауынгер сезі тyрленіп, жасарып отыртан. Алташкы ТYрік каганаты кезінде езінін жауынгерлерін bori/6epi, екінші Турж каганаты кезінде алдынты шепте журетш жауынгерлерді туйгът, Біріккен ТYрік каганаты кезінде жауынгерлерін цырги деп ататан.

ТYркі халкынын камы Yшін тунде уйыктаматан, кYндіз отырматан, жорыктарда жещске жетіп, тyркі халкын киіндірген, тойдыртан, санын кебейткен, «басы бардын басын игізген, тізесі бардын тізесін букпрген» тэнірі сынды катандардын ерлік ютерше арналган жыр жолдары жазба ескертшштерде мынадай керініс тапкан: Qyyrq artuqy jeti joly sьlemis jigirmi sьgьs sьgьsmis. Tegri jarylqaduq ьcьn illigig elsiretmis. Qayanlyyyy qayansyratmys. Jayyy baz qylmys. Tizligig sokьrmis, baslyyyy jьkьntьrmis. Qanym qayan anca ilig torьg qazyanyp uca barmys. Qagym qayanqa baslaju baz qayanyy balbal tikmis. Ol torьde ьze ecim qayan olurty. Ecim qayan olurypan tьrьk bodunyy jice itdi, igitti. Cyyajyy [baj qyldy, azyy ьkьs qyldy]. «кырык жеті жолы [жорыкка] аттанды. Жиырма сотыс сотысты. Тэнірі жарылкатаны Yшін елдікті елсіретпеді, катандыкты катансыратпады. Жауын баз кылды. Тізеліні букпрдк бастыны жYгіндірді. Экем катан анша ел, тер орнатып уша барды. Экем-катанта бас етіп баз-катаннын балбалы койылды. Ол терге

Агам каган отырды. Агам каган отырып TYpiK халкын кайта керкейтп, ип erri. Кедейдi бай кылды, азды кеп кылды» (КТ. I. 15, 16) [4, 187 б.].

Kisi oylynda ьze ecьm apam bumyn qayan Istemi qayan olurmys. Olurupan tьrьk bodunyg, ilin tцrьsin tuta birmis, iti birmis. Tцrt bulug qoup jayy ermis. Sь sьlepen. Tцrt bulugdaqy bodunyy [quup almys quup baz qylmys]. Baslyyyy jьkьndьrmis. Tizligig [sцkьrtimis. Ilgerь qadyrqan jysqa tegi, kerь] Temir qapyyqa tegi qoondurmys. Ekin ara idi oqsyz kццk tьrьk [iti] anca olurur ermis. Bilige qayan ermis, alp qayan ermis. Bujruqy [jeme] bilige ermis erinc. Alp er¬mis erinc. Begleri jeme, boduny [jeme tьz ermis. Any] ьcьn ilig anca tutmys erinc. Ilig tutup tцrь [g itmis. Цzi anca kergek bolmys. «Адам баласы устше ата-бабам Бумын каган, Істeмi каган [такка] отырды. [Такка] отырып тYpiк халкын, eлiн (мeмлeкeтiн), тepiн орнатты, калышасгарды. Терт тараптагылар карсы жау болды. Кол аттандырып, терт тараптагы халыкты багындырды. Багындырып бeйбiт кылды. Басы барды жупндфду тiзeлiнi бYктipдi. Ілгepi Кадырхан-жынысына дeйiн, Кepi-ТeмipкакпаFа дешн иeлeнiп, конытандырды. [Кeзiндe] ею аралыкта иeлiксiз журген кек тYpiктep осылай отырар eдi. Бiлiктi кагандар болтан, айбынды кагандар болтан. Буйрыктары (колбасшылары) да бiлiктi болтан, айбынды болган. Бeктepi де, халкы да тузу болган екен. Содан елдж курып, тутка болды. Ел болып, терш орнатты. Сeйтiп eздepi кергек болды» (БК. I. 3, 4) [4, 256 б.].

Батырлар саяси окигаларга араласып, ел камын ойлаган, ез дэрежеа бар адам. Батырлар тарихи кезендерде epлiк пен eлдiк идеясын басты максат eтiп, улттын улт репнде калыптасып, мeмлeкeттi сактап калуга аянбай енбек сiнipгeн тулгалар. Осыдан батырлар институты калыптаскан. Батырлар институтынын калыптасуына кене туpкiлepдiн кeшпeлi eмip салты, жаулармен согысу, коргану кeзiндe жасаган epлiктepi аркау болды. Сондыктанда батырлар институтынын басты кызмеп мен максаты - елдк мeмлeкeттi, туган eлкeнi сырткы жаулардан коргау.

Батырлардын eзiнe тэн элеуметпк нормалары, езш- eзi устау ережелеру eзiнiн идеологиясы, eзiнiн ерекше емф-салты, eзiнiн эскери этикасы, eздepiнe ган тэн эдeттepi, дэстуpлepi, кeшпeлi когам топтары арасында езара карым-катынастары болган. Батырладын эскери кэсiбi мура репнде урпактан урпакка бepiлiп отыратын болган. Батыр отбасында туган ер бала мвдетп турде батыр болган. Кдзактар осындай дэстуpлi жалгастыкты «шынжьфлы тукым» деп атаган. Батыр деген атты жайдан жай бере салмаган, алгашкы жауынгepлiк epлiгiнeн кeйiн гана батыр аты бepiлгeн. Батырлардын балалары он уш он бес жастан бастап жауынгepлiк жорыкка атанган. Батырдын eзiнe арналган каруы болган. Батырдын жауынгepлiк кару-жарактары атадан балага мирас болып калып отырган. Батырдын каруымен ант кабылдаган, неше туpлi pэсiмдep жасаган. Кене тури жазба eскepткiштepiндe эскери колбасшы, жауынгер каган тукымынан epбiп отырган.

Кене TYpK жазба ескерткіштерде жауынгер ерте есейеді де жаумен шайкасуга ерте жастан шыгады. Er at boldy/ер атанды деген сауыт- сайманды сайлап кипзш, езіне арнаган атка мшпзш, жол-жаралгысын жасап сарбаз катарына косу магынаны білдіреді. Кене тYркі жазба ескерткіштері мэтінінде жасеспірім шагында жьфткыш бгр анды елтіреді немесе эскери жорыктарга аттанады. Мысалы, [...(13 см-деп эріп ешкен)] [Kь]ьli-Cor jeti jasyqa jigren olьrti. Toquz jasyqa azyylyy toquz olьrti. Qarluq jayyt[t]uqda tezde sьqьsdьkde «[...] «КYллі-чор жеті жасында жирен елтірді, тогыз жасында азулы доныз /кабан/ елтірді. Карлук жауык-канда, Тезде согысканда [...]» (КЧ. II. 18) [4, 343 б.].

Кене тYркі жазба ескертшштерде жауынгердін келбеп мен кайтпас кайсарлыгы. Олардын киген киімінен, асынган каруынан білуге болады. Мысалы, Yш айрыкты бас ктмда аксYЙектер, ягни ел билеушiлер, бектеру батырлары, тархандары киетiн болган. Олар когамды калыптастырып, елдiн кауiпсiздiгiн камтамасыз етiп отырган. Жауынгер конценгiсiн толыктайтын батырлыкка тэн тулгалылыгы, мыктылыгы, ежеттшп суреттелген жыр жолдары кептеп кездеседг Мысалы, [...(23 см- дегi эрш ешкен) sьske tusu bola[j]yn tedi. Ьlьgi anca ermis erinc. Jayyqa jalaqus oplaju tegip, uplu kirip ozi qyysya kergek boldy. «Согыска демеу болайын дедi. Тагдыры шыгар. Жауга жаланаш атойлап шауып, омыраулап кiрiп, кергек болды /кайтыс болды/» (КЧ. II. 23) [4, 343 б.].

Ortce qyzyp kelti. Sьqьsdimiz. Bizinte eki ucy, syqarca artuq erti. Teqri jarylqaduq ьcьn ьkьs tejin qooryqmadymyz, sьqьsdimiz. Tardus sad ara udy jajdymyz. Qayanyn tutdymyz. Jabyusyn sadyn anda olьrti. Elig ecir tutdymyz. Ol oq otьn bodunyyn2 saju yyt[t]y. Ol sabyy esidip on-oq begleri boduny uqup «вртше кызып келдi. Согыстык. Бпден екi канаты жартылай артык едг Тэнiрi жарылкаганы Yшiн кеп деп корыкпадык, согыстык. Тардуш шады екеумгз жендiк. ^аганын туткындадык. Ябгуын, шадын анда елтiрдiк. Елдiк тагын туттык. Кауштенш шошынган Он-иелiк халкын жинап алдык. Ол сездi естiп Он-иелж бектерi, халкын тYCІнiп» (Туй. I. 40¬42) [4, 318 б.].

Кдзак халкы Yшiн кару тек урыс куралы гана емес. Кару - батырдын жанды серiгi юпеттес. Жалан кылышты кеуделерiне айкастыра кушактасып, серт де берген. Батырдын кару- жарагы кагбага карайтын киiз YW^ он - ер жагында керегеде iлулi турган. Батырдан руксат алмай ешкiмнiн де кол тигiзуге кукылары болмаган.

Жауынгер концептiсiн карастырганда жауынгердщ астындагы тулпары сырткы атрибуттарынын б^ болып зерттеледi. Тулпар жауынгердщ досы, серiгi, шайкаста жаулармен бiрге шайкасатын сарбазы. Орхон-Енисей жэне Талас жазба ескерткiштерiнде жауынгер бейнесi Yнемi жуйрж сэйгYлiгiмен керiнедi. Каруланган жауынгер - салт атты сарбаз, ту устаушы, мерген, аншы жэне ел билеушг Каhарман дэуiрде тастын бетінде танбаланып жазылтан кешпел мемлекетгік курылымдардын, тайпалык одактардын, тайпалар мен рулардын кесемдері, сонымен бфге эскербасылары, батырлары, олардын шынайы жэне жалпылама бейнелері тарих сахнасына шыккан кезде колында туы бар, корамсакка салынтан жебесі, садагы жэне найзасы бар салт атты жауынгер сол дэуфдщ эмблемасына айналган.

«Ту устаган салт атты жауынгердін бейнесі - батырлар заманынын ен танымал эмблемасы, сонымен катар атты эскердщ пайда болуына байланысты калыптаскан кешпенділер элемі «мэдени кодынын» айрыкша элемента» [5, 1 б.]. Ґлы даланы мекен еткен тYркі тайпаларын жылкы тYлігінсіз елестету мумшн емес. ТYркілер элемінде тарихтан белгілі атты эскердін релі ете жогары болган. Кдзфп тэуелаз Казакстан сол дэуірде терткYл дуниеш дYрліктірген, салт атты эскери еркениетшен салтанат курган айбынды кешпелі хальщтьщ урпаты. Атты эскер косындар аркылы жауынгерлік элеуетін арттырып, куатты мемлекеттер курды. Тарих сахнасына тулпар мшш, ту устап кетерілген тYркілер жылкы малын айрыкша кастерлеп, жиын-тойларда сэн- салтанатпен пайдалантан. «ТYбіміз - турю, тулшшз - жылкы», «Ат - туржгщ канаты» - дейтін тэмсш сол заманда айтылып, осы кунге дейін колданыстан тYCпеген.

«Жылкыны колга Yйрету аркылы біздін бабаларымыз ез дэуфщде адам айткысыз Yстемдікке ие болды. Ал жаhандык аукымда алсак, шаруашылык пен эскери саладаты тендесгз революцията жол ашты. Жылкынын колга Yйретілуі атка міну мэдениетінін де непзш калады. Бес каруын асынган салт атты сарбаз айбарлы кешпендшер империялы тарих сахнасына шыккан дэуфдщ символына айналды.» [5, 1 б.]. Бес каруын асынган салт атты сарбаз айбарлы кешпендшер империясынын тарих сахнасына шыкты. Ат Yстіндегі жауынгердщ езіне лайык киімі, ер- турманы, сауыт-сайманы болды. Атка міну мэдениел пайда болды. Жылкыны колга Yйрету дамудын шешуші козгаушы кYшінін бфше айналды. Негізі Ботай конысында Еуразия аборигендерінін культурогенездік негізі каланганы, жер белнде бірінші болып жылкыны Кдзакстан жерінде колга Yйретілгені Ботай конысында жургшлген археологиялык зерттеу аркылы дэлелденш отыр. Атка мінген адам жерден кетер^ен, жан-жагына жогарыдан карай алатын, уакытты жылдамдата алатын адам. Адамнын атка конуымен занды тYPде жана дэуф - аттылы келік коммуникациясынын дэу^ басталды. Бул адамзат тарихына бгздщ бабаларымыз коскан ен басты Yлесі болды. Казак халкы жылкыны ен алдымен ел коргаган ердін жан серігі, досы деп ардактаган. Кене тYркілерді, ягни кешпенділерді «аттылар эулеті» деп те атайды. Себебі, Ґлы даланын кешпенді халыктарынын тыныс-тіршілігі, емф- салты, эдет-гурпы, салт-санасы, салтанаты, мэдениеті жылкы тултмен тыгыз байланысты болтан.

Кене туркілердщ тYCІнігінде жылкы - тектілік пен батьфльщтьщ, достык пен адалдыктын, сулульщ пен аскактыктын, бостандык пен

егемендіктін символы. Ежелден бері ата-бабамыз кене туркілер, казіргі жас урпактары казак халкы еркіндікті ансатан тзуелсіздік рухын жылкыдан алган. Сондыктан да казак халкынын елтанбасында жылкы бейнесі бейнеленген.

Жылкы туралы зерттеуші Липец Р.С. былай дейді: «В эпосе разных тюрко-монгольских наро-дов явно осознаются неразрывного связь между всадником и его боевым конем, значение для воина незаменимого, умного, преданного и такого пре¬красного животного.» [6, 1 б.].

Осы енбекке корытынды жасасак, жауынгер концептісі кудіретті куш, тартыс, динамикалык козталыста, арпалысты шайкас, эскери жорык секілді модельдерден туратын курылымда танылды. Кене тYркі халыктары адамзат элемшн ескерткіштер тірегі деп жауынгердк батырды таныды. Жауынгердін эскери жорыктарта толы жеке адамнын емірі мемлекеттін, котамнын емірімен етене тутастыкта курастырылды. Сондыктан да тарихты жауынгердщ емірімен салыстыра отырып тYCІнді. Сол аркылы езі тарихи болмыстын мэн-магынасын биік денгейге кетерді. Кене туркілер жауынгерге тэн касиеттерді багалап, ол касиеттерді бэршен де жогары коя білді.

Шартты белгілеулер мен кыскартулар

БК. Білге катан мэтіні

КТ. Алтегін мэтіні

Туй. Туй-укук мэлш

КЧ. КYYлі чор

ПайдаланылFан эдебиеттер:

1. Ислам А. «0мір» концептісінін тілдегі керінісіне лингвомэдени сараптама [Мэлн] А. Ислам. - Кр. ҐГА-нын хабарлары. Тіл, эдебиет мериясы. 2003. № № 4. -2 б.

2. Жиренов С.М. ХУ-ХІХ т.т. акын-жыраулар поэзиясындагы «0мір0лім» концептісінін танымдык табитаты [Мэлн] : филол. Гыл. Канд. Гылыми дис. ...автореф.: 10.02.02 / С.М. Жиренов. -Алматы, 2007. -30 б.

3. Казак тілінін тусіндірме сездігі. -Алматы: «Дайк-Пресс». 2008. -968 б.

4. Жолдасбеков М., Сарткожаулы К. Орхон ескерткіштерінін толык Атласы. -Астана: КYлтегін, 2005. -360 б.

5. Назарбаев Н.Э. «Ґлы даланын жеті кыры». Егемен Казакстан. 2018 ж. 21 караша. № 223.

6. Липец Р.С. Образы батыра и его коня в тюрко-монгольском эпосе. -Москва. 1984. -124 с.

7. Назарбаев Н.Э. Тарих толкынында. - Алматы: Атамура. 1999. -296 б.

8. Гумилев Л.Н. «Кене туркілер». -Алматы: Білім, 1994. -502 б.

9. Ґлы дала мемлекеттері. -Алматы: «Адамар» баспасы, 2006. -216 б.

10. Аманжолов К., Тасболатов А. «Казакстаннын эскери тарихы»: оку куралы. - Алматы: Білім, 2008. -320 б., суретті.

11. Ахметжанов К.С. Жараган темір кигендер (батырлардын кару-жарагы, эскери енері, салт- дэст.рлері). -Алматы: «Дэуф», 1996. -256 б.

12. Сарткожаулы К. Орхон муралары. - Алматы: Абзал-Ай, 2012. -120 б.

13. Сарткожаулы К. «Орхон муралары» 1 кітап. Тарихи-танымдык этнографиялык эдебиет. - Астана, 2003. -392 б.

14. Сарткожаулы К. Байыргы тYрік жазуыньщ генезисі. -Алматы: Арыс, 2007. -304 б.

15. Сарткожаулы К. Таста калган тагылым. - Алматы: «Казак тілі», 2017. -376.

16. Кытай жылнамаларындагы казак тарихынын деректері 1-кітап. -Алматы, 2006. -204

Размещено на Allbest.ru