Wymiana jencow w ramach rozejmu Dywilinskiego

Размещено на http://www.allbest.ru/

Wymiana jencow w ramach rozejmu Dywilin skiego

Tomasz Bohun

Abstract

Exchange of captives within the framework of the truce of Deulino

Tomasz Bohun, “Mowi. Wieki”

Introduction. The article investigates the issue of the exchange of captives between Russia and the Polish-Lithuanian Commonwealth after the Truce of Deulino conclusion on December 1 (11), 1618. This truce marked the end of the Time of Troubles in the Moscow State and established peaceful relations between Russia and the Polish-Lithuanian Commonwealth for 14 years. The author analyzes the circumstances of the exchange of captives, and also highlights main problems arising in the course of implementing the agreements. Materials. The study uses unpublished documents of the Ambassadorial Prikaz: record lists, petitions, lists of contract records stored in the form of columns and books in the Russian State Archive of Ancient Documents in funds No. 79 “Relations with Poland” and No. 141 “Prikaz Affairs of Old Years”. Results. The Truce of Deulino provided the solution of two urgent issues: transfer of seven border cities and their uezds with subsequent delimitation of the border and exchange of captives.

Over the course of time, the first agreements were reached only partly. Admittedly, castles smoothly passed to the Polish-Lithuanian possession, but because of mutual claims the border at the Trubchevsk-Novgorod-Seversk-Bryansk and the Vitebsk-Toropets lines became the part of the Treaty of Polyanovka (1634), which put an end to the Smolensk war. There were problems with the exchange of captives as well, which occurred more than three months later. However, the only culprit here was the Polish-Lithuanian side.

Key words: the Truce of Deulino, 1618, history of Russia, the Polish-Lithuanian Commonwealth, 17^th century, exchange of captives.

Аннотация

Обмен пленными в рамках Деулинского перемирия

Томаш Бохун, журнал «Говорят столетия»

Введение. В статье исследован вопрос обмена военнопленными между Россией и Речью Посполитой после заключения Деулинского перемирия 1 (11) декабря 1618 года. Это перемирие ознаменовало окончание Смутного времени в Московском государстве и установило мирные отношения между Россией и Речью Посполитой на 14 лет. Автор провел анализ обстоятельств обмена пленными, а также выделил основные проблемы, которые возникли в ходе реализации договоренностей. Материалы. В качестве источников в исследовании использованы неопубликованные документы Посольского приказа: статейные списки, челобитные, списки договорных записей, хранящиеся в виде столбцов и книг в Российском государственном архиве древних актов в фондах N° 79 «Сношения с Польшей» и № 141 «Приказные дела старых лет». Результаты. Деулинское перемирие предусматривало решение двух текущих вопросов: передачу семи приграничных городов и их уездов с последующей делимитацией границы и обмен военнопленными.

Со временем была достигнута только часть первых договоренностей. По общему признанию, замки плавно перешли в польско-литовское владение, но из-за взаимных притязаний граница на Трубчевско-Новгородско-Северско-Брянской линии и Витебско-Торопецкой стала частью Поляновского мира (1634 г.), положившего конец Смоленской войне. Проблемы были также с обменом пленными, который произошел с опозданием более чем на три месяца. Здесь, однако, единственным виновником была польско-литовская сторона.

Ключевые слова: Деулинское перемирие, 1618 г., история России, Речь Посполитая, XVII в., обмен пленными.

Adnotacja

Rozejm dywilinski przewidywal rozwi^zanie dwoch biez^cych kwestii: przekazania Rzeczpospolitej siedmiu pogranicznych miast z powiatami wraz z pozniejsza delimitaj granicy, oraz wymiany jencow. Terminowo udalo siз zrealizowac jedynie czзsc pierwszego z ustalen. Wprawdzie grody plynnie przeszly w polsko-litewskie wladanie, jednak z powodu obustronnej obstrukcji do wytyczenia granicy na odcinkach trubczewsko-nowogrodzko-siewiersko-brianskim oraz wielisko-toropieckim doszlo dopiero w ramach wienczcego wojnз smolensk. pokoju polanowskiego. Problemy byly tez z wymiany jencow, do ktorej doszlo z ponad trzymiesiзcznym opoznieniem. Tutaj jednak jedynym winowajc. byla strona polsko-litewska.

Slowa kluczowe: Rozejm Deulinskiego, 1618, historia Rosji, Panstwo polsko-litewskie, XVII wiek, wymiana jencow.

Do konca marca 1619 roku Rosjanie rozliczyli siз z polsko-litewskimi komisarzami i przekazali im klucze miejskie w kolejnosci Nowogrodka Siewierskiego, Trubczewska, Krasnego Gorodiszcza, Siebieza, Newla, Staroduba i Poczepu [1, л. 1-66]. Mozna powiedziec, ze traktatowo w tym zakresie prawie wszystkie procedury zostaly dotrzymane. Prawie, bo w Newlu doszlo do zatargu miзdzy polsko- litewskimi komisarzami Jerzym Siwickim i Iwanem Mieszczerinowem a moskiewskimi - Maksymem Radilowem i Filatem Domaszniewym na tle procedury przekazywania miasta. Rzecz w tym, ze jeszcze przed przejзciem Newla przez stronз polsko-litewsk^ nast^pil eksodus jego mieszkancow. Do Pskowa i w jego okolice wymaszerowal nie tylko garnizon strzelcow i kozakow, uwoz^c duz^. czзsc uzbrojenia i amunicji, ale takze miejscowi duszpasterze z przybytkiem swi^tynnym, kupcy i ludnosc sluzebna. Zgodnie z traktatem rozejmowym zbrojni i duchowni musieli opuscic miasto, cywilom zas pozostawiono prawo wyboru wladcy. Tyle ze mialo to nast^pic po przekazaniu miasta Rzeczpospolitej. Ostatecznie polsko-litewscy komisarze przyjзli balamutn^ argumentaj Moskwicinow, ze Newel zasiedlali tylko strzelcy z kozakami oraz duchowienstwo, zas ludnosc sluzebna spelniala swoje powinnosci dochodz^c do miasta z okolicznych wsi. Warunkiem zakonczenia procedury przekazania Newla Rzeczpospolitej byl zwrot przez stronз moskiewsk^ wywiezionego uzbrojenia i ruchomosci cerkiewnych [1, л. 47-61]. Nigdy do tego nie doszlo.

Tak czy inaczej, owe zgola blyskawiczne przekazanie przez Rosjan miast pogranicznych mialo zasadniczy cel: unikniзcie incydentow, ktore strona polsko-litewska mogla uzyc jako pretekstu do opoznienia wymiany jencow. Ich pospiech byl w pelni zrozumialy: w polskiej niewoli przebywal ojciec cara - metropolita Filaret Nikytycz.

Wedle postanowien traktatowych do wymiany jencow mialo dojsc 25 lutego 1619 roku na rubiezy dorohobusko-wiaziemskiej [4, л. 27 об.-28 об.]. Delegacja moskiewska - wielcy poslowie, bojarzy Fiodor Szeremietiew i ksi^z^ Danilo Mezecki, oraz okolniczy Artiemiej Izmailow i diacy Iwan Bolotnikow i Matwiej Somow - wraz z pierwsz^. grup^ jencow na czele ze starost^ chmielnickim Mikolajem Strusiem, bylym komendantem garnizonu moskiewskiego, przybyla do Mozaj ska w polowie lutego [6, л. 21]. Bylo to 185-190 osob (w^tpliwosci pozostawia kwalifikacja pi^ciu osob): 35 zolnierzy- szlachcicow - m.in. rotm. Piotr Chocimirski, kpt. Szymon Charlinski oraz szkocki najemnik kpt. Aleksander Leslie - i w przewazaj^cej wi^kszosci sluzba oraz rzemieslnicy (m.in. szewcy, krawcy, rymarze, kucharze, cyrulicy i in. „zlote r^czki”), a takze trzech kapelanow-bernardynow ze sluzb^. W grupie byly rowniez kobiety (cztery wdowy i jedenascie m^zatek) oraz osmioro dzieci [6, л. 21 об.-22 об., 24 об.-25 об., 90-92]. Tyle pozostalo z pulku, ktory w 1612 roku liczyl ok. 800 zolnierzy (nie licz^c cywilow). Przy czym tak duza strata w jego liczebnosci najpewniej nie byla efektem mordow na podkomendnym Strusia po kapitulacji. Sk^din^d wiadomo, ze dworianie ksi^cia Pozarskiego nie pastwili si^ na t^ grup^. jencow. Z pewnosci^. krwawe zniwo poci^gn^ly za sob^ straty bojowe i niebojowe - katastrofalny glod na Kremlu jesieni^. 1612 roku - a takze, bye moze, gehenna niewoli.

Na pocz^tku marca wielcy poslowie przeniesli si^ do Wiazmy, zas grupa jeniecka Strusia dol^czyla do nich 17 marca [6, л. 21]. W tym czasie Moskwicini bezskutecznie probowali nawi^zae kontakt z komendantem Smolenska, starost^ mozyrskim Baltazarem Strawinskim, aby wyjasnie przyczyn^ opoznienia w wymianie: ich goncy docierali tylko do Dorohobuza, sk^d bezceremonialnie cofal ich tamtejszy wojewoda, renegat moskiewski Lawrientij Korsakow [6, л. 7-7 об., 16 об.]. Wielcy poslowie nie zasypiali gruszek w popiele: dzi^ki aktywnej dzialalnosci wywiadowczej szybko rozeznali si^ w sytuacji najwazniejszych wi^zniow i jencow w polsko-litewskiej niewoli, a wi^c metropolity Filareta, ksi^cia Wasyla Golicyna i diaka Tomily Lugowskiego oraz wojewody smolenskiego Michaila Szeina z zon^ i trzema synami. Juz w pierwszej polowie marca doszla ich informacja o smierci ksi^cia Golicyna, ktory zmarl z przyczyn naturalnych w Wilnie na przelomie stycznia i lutego 1619 roku [6, л. 27-30].

Nadzieje w zdobywaniu informacji o sytuacji Filareta wi^zali takze z Andreasem Fengerem,

Niemcem inflanckim, goncem hetmana Chodkiewicza, czasowo oddelegowanym do personelu poselskiego Strawinskiego. Jego misja do Wiazmy, w trzeciej dekadzie marca, zapowiadala si^ nader obiecuj^co. Szeremietiewowi i Mezeckiemu, dzi^ki hojnym upominkom w postaci 10 par sobolich futer - udalo si^ naklonie go do wspolpracy: wobec informacji, ze Filaret, Szein z rodzin^ oraz diak Lugowski niebawem maj^. zostae przywiezieni do Orszy, Fenger zobowi^zal si^ do udzielenia pomocy Iwanowi Korotniewowi - goncowi wielkich poslow - w dotarciu do nich, i ujrzeniu „oczu czcigodnego ojca cara”. Plan ten pokrzyzowal Korsakow, ktory gonca moskiewskiego cofn^l do Wiazmy, a Fengera ordynarnie zwymyslal i „бил по щекам неведают про что (...)” [6, л. 20-21, 110-112 об., 140 об.-141, 156].

Wobec polsko-litewskiej obstrukcji Moskwicini opoznili przetransportowanie z Moskwy drugiej grupy jencow: pozostalose pulku chor^zego mozyrskiego Jozefa Budzilly - 88 lub 96 osob - zostala przywieziona do Mozajska dopiero w kwietniu 1619 roku (do Wiazmy zostali przetransportowali dopiero 31 maja) [6, л. 286

об.]. Procz Budzilly oraz rotmistrzow Erazma Strawinskiego (brata Baltazara), Alberta Podbielskiego (Podbilskiego) i Wolynieckiego (Wlonieckiego) grupa skladala si^ z 41 szlachcicow oraz 49 pacholkow (w tym szesciu kobiet i trojga dzieci) [6, л. 286 об.-288]. Byly to niedobitki pulku, ktory w 1612 roku liczyl ok. 1500 zolnierzy (nie licz^c cywilow). Bez w^tpienia tak znaczny ubytek byl wynikiem strat bojowych i kl^ski glodu w czasie obrony Moskwy w 1612 roku, ale w przewazaj^cej mierze krwawej rozprawy, jak^. zolnierzom Budzilly i ich sluzbie pulkowej po kapitulacji zgotowali kozacy z pierwszego pospolitego ruszenia. Swoje zrobily tez ci^zkie warunki niewoli: o ile zolnierzy i sluzb^ z pulku Strusia przez caly czas przetrzymywano w zasobnej Moskwie (dowodcow na Kremlu, sluzb^ pulkow^, w tym rzemieslnikow, w gospodarstwach znaczniejszych wielmozow moskiewskich), o tyle podkomendni Budzilly zostali osadzeni w rezimie wi^ziennym w miastach na prowincji (m.in. w Niznym Nowogrodzie, Balachnie, Jaroslawlu i Jadrynie).

Taka dyslokacja obydwu grup jenieckich miala prozaiczne powody. Przetrzymywanie blisko dwustu jencow w jednym miejscu nastr^czyloby niepotrzebnych problemow logistycznych. Kluczow^ byla jednak kwestia bezpieczenstwa. Grup^ Strusia osadzono w dwoch miejscach w Wiazmie: starost^ chmielnickiego ze sluzb^ i rotmistrzami umieszczono w „верхнемъ в мен- шом остроге” tj. w celach m^skiego klasztoru Dzieci^cia Zbawiciela, znajduj^cego si^ w obr^bie dworu wojewodzkiego. Nadzor nad nimi powierzonopristawowi Siergiejowi Streszniewowi i sotnikowi strzeleckiemu Jakowowi Dukowowi oraz 75 strzelcom. Reszt^ grupy, pod opiek^ pristawa Nieustroja Kusznikowa i glowy strzeleckiego Niesmiejana Zochowa, oraz 75- osobowego oddzialu strzeleckiego, umieszczono w zenskim klasztorze Illi Proroka [3, с. 85; 6, л. 23].

Wielcy poslowie nakazali:

«.. .приказали им быти у литовских людей с великим береженьем. А вяземскому воеводе князю Семену Гагарину приказали для береженья по городу поставити сторожи частые. А для кормовые покупки приказали приставом литовских людей пущати на торг с стрелцы по человеку или по два, а болши того для покупки литовских людей пущати не велели. И того б в торгу стрелцы смотрили и берегли накрепко, чтоб литовские люди в торгу ни с кем не сходились и ни о чом не розговаривали, и сабель бы и пищалей и топоров и ножей и зелья и иного никоторого железа и никаких железных снастей литовским людем покупати не давати» [6, л. 23-23 об.].

Zapewne podobnym rezimem zostala obj^ta w Mozajsku grupa jeniecka Budzilly.

A powodow do takich srodkow ostroznosci bylo wiele. W tym czasie z Moskwy zbiegli szlachcice Jan Kaminski i Andrzej Przesiecki: przez jakis czas przetrzymywano ich w ostrym rezimie wi^ziennym, jednak gdy zglosili ch^c przejscia na sluzb^ carsk^ i „przysi^gli na krzyz” nadzor nad nimi zelzal. Skorzystali wi^c z okazji i uciekli do Dorohobuza, gdzie zlozyli obszerne zeznania, jakoby w nieludzkich warunkach przetrzymuje si^ w Moskwie grup^ kilkudziesi^ciu polskich i litewskich jencow [6, л. 335 об.-336; 7, л. 20-21].

Sprawa wygl^dala na powazn^, bo wychodzilo na to, ze Moskwicini lami^ warunki rozejmu i nie chc^ wypuscic z niewoli wszystkich jencow. Do momentu wymiany jenieckiej z tego powodu oraz rzekomej sprzedazy polsko- litewskich jencow tatarom Gosiewski czynil im zarzuty. Grozii tez zerwaniem negocjacji proceduralnych i wstrzymaniem wymiany jenieckiej. Rzecz jasna z jego strony byla to chytra zagrywka maj^ca oslabic ich pozyj negocjacyjn^. w grze - z jego punktu widzenia - o wiele wazniejszej: wzruszeniu postanowien rozejmu w sprawie - zaniedbanych przez Lwa Sapieh^ i niego - warunkow obrotu gospodarczego na rubiezy trubczewsko-nowogrodzko-siewiersko- brianskiej oraz przebiegu granicy na rubiezy wielisko-toropieckiej, gdzie od czasow Zygmunta Augusta znajdowaly si^ dobra rodowe Korwin- Gosiewskich [6, л. 437-445].

Jednak rzeczywistosc byla prozaiczna: strona moskiewska dopiero sci^gala jencow z oddalonych grodow na prowincji, w tym z Syberii, a tych, ktorych udalo si^ juz sci^gn^c do stolicy wcale nie przetrzymywano w warunkach wi^ziennych. Prawda, byly one dalekie od „sanatoryjnych”, ale administracja moskiewska starala si^ ulzyc ich niedoli, aby „nie marli z glodu i chorob”. Przyklad z brzegu: w czerwcu 1619 roku car polecil wzniesienie w moskiewskim Kitajgrodzie specjalnego budynku, w ktorym polsko-litewscy jency przemieszkiwaliby przed wyekspediowaniem do ojczyzny [7, л. 22]. Zreszt^ w zrodlach moskiewskich z lat 1617-1619 brak informacji o pastwieniu si^ nad jencami, s^ za to wzmianki o ludzkim traktowaniu ich przez moskiewskich nadzorcow, np. wyslanego z Balachny do Moskwy w pazdzierniku 1617 roku «пана опалного Ларку, что взят в Девичье монастыре, дано ему по указу от него Проко- фью Чюркину на подводу полтину; да на него же куплено шубенко да штанишка, да онучи - дано десеть алтын» [2, с. 163].

Zreszt^. po stronie polsko-litewskiej bylo nie lepiej. Straty w ludziach, ktore strona moskiewska poniosla latem 1618 roku w wyniku niszczycielskiej ekspedycji armii kozackiej Piotra Konaszewicza- Sahajdacznego byly przerazaj^ce. Zabitych, ale przede wszystkim uprowadzonych byly tysi^ce. Wprawdzie jeszcze w grudniu 1618 roku komisarze Lew Sapieha i biskup kamieniecki Adam Nowodworski zaapelowali do „pana hetmana [Konaczewicza-Sahajdacznego], panow pulkownikow, asaulow, atamanow i wszytkiego rycerstwa wojska Krola Jego Mosci zaporoskiego, rbyscie wasz mosciowie wi^znie wszytkie Moskwy, ktorescie waszmosciowie na Liwnie, na Jelcu i na inszych zamkach pobrali, tak narodu zacnego jako i proste ludzie pooddawali Moskwie, bo tez oni nasze nam oddaj^. wedlug postanowienia naszego i umowy z moskiewskiemi poslami”, jednak byl to glos wolaj^cego na puszczy [5, л. 1-2 об.] A i krol oraz panowie senatorowie swieccy, tem bardziej duchowni - z oczywistych powodow - nie mogli nic w tej sprawie wskorac. Niestety losow tych nieszcz^snikow nie znamy: zapewne cz^sc z nich powrocila do ojczyzny, jednak wi^kszosc zostala w Rzeczypospolitej obrocona w niewoln^. sil^ robocz^. Z pewnosci^ takze jakas ich cz^sc zostala wyekspediowana na targi niewolnikow na Krym i do Turcji.

Mimo wzmozonego nadzoru nad polsko- litewskimi jencami w Wiazmie i Mozajsku wladze moskiewskie zadbaly o zabezpieczenie ich pobytu. Dyrektywa z Moskwy brzmiala jednoznacznie:

«А велено из тех запасов давати на корм Струсу с товарыщи понеделно как пригож и мочно им сытим быть» [6, л. 92 об.].

Grupy zostaly zaopatrzone w prowiant przywieziony z Moskwy, ktorego dystrybucja byla w gestii wielkich poslow. Procz tego - wedlug plci i wieku - kazdemu jencowi przyslugiwalo, wedlug stawek moskiewskich, dzienne strawne, czyli pieni^dze na wyzywienie (tzw. kormowyje diengi): m^zczyznom - po altynie, kobietom - po cztery diengi, dzieciom - po trzy diengi [6, л. 34]. Z pocz^tku wszystko szlo wedlug planu, jednak opozniaj^ca si^ wymiana jeniecka i drozyzna na targach w Wiazmie i Mozajsku - ceny byly srednio wyzsze o 25 % od moskiewskich - szybko zagrozily do niewyplacalnosci^. skarbca polowego wielkich poslow [6, л. 99 об.-100 об.] Problemem byl tez deficyt produktow zywnosciowych - szczegolnie w Wiazmie. W tej sytuacji Szeremietiew i Mezecki, w porozumieniu z Moskwa, w nast^puj^cy sposob zaradzili problemowi:

«Да у старцав, которые присланы к преосвященному митрополиту Филарету Никитичю, у соловецкого старца Моисея да у чюдовского старца у Никандра велено взять литовским людем на корм сто рублев. А как то сто рублев в росход выдет, и у них велено взять литовским людем на корм другую сто рублев. Да ис тех денег велено дать Струсу к прежним к тритцати рублем в займы дватцать рублев до розмены, а на розмене у него те денги пятде- сят рублев велено взять».

To pozwolilo wydatnie podniesc jencom stawki zywieniowe [6, л. 145 об.-147].

Klopoty jednak zacz^l sprawiac Strus: z wiosn^ zacz^la mu doskwierac podagra, brakowalo mu pelnowartosciowej strawy, mi^so bez przypraw smierdzialo, a za skromne strawne nie mogl zaopatrzyc si^ w alkohol. Zwrocil si^ wi^c do wielkich poslow o udzielenie kredytu 50 rubli. Ci zas, po konsultacjach z Moskw^., wsparli go 30 rublami, a nast^pnie brakuj^cymi 20 rublami (do zwrotu w czasie wymiany jenieckiej) [6, л. 95 об.-96 об., 98, 106 об.-107, 145 об.-147], a ze stolicy przyslano obfity transport wiwendy:

«100 полоть ветчины,

15 стягов говядины соленой,

5 четвертей круп овсяных,

2 четверти круп грешневых,

3 четверика гороху,

12 четвериков муки ржаные,

3 четверти муки пшеничные,

7 пудов соли» [6, л. 92].

Dodac do tego nalezy przyslany z Moskwy specjalnie dla Strusia transport mocnych trunkow i przypraw:

«2 ведра раманей, 2 ведра ренского, 3 фунта перцу, пол фунта шафрану, 2 фунта инбирю, фунт гвоздики, голова сахару» [6, л. 164, 177 об.].

Slowem, zyc nie umierac. Rozmiar transportu wskazuje, ze byl przeznaczony dla calej jego podgrupy Strusia z klasztoru Dzieci^cia Zbawiciela. Tak czy inaczej, szczegolnie obj^tosc mocnych trunkow „z carskiej r^ki” to nie byl najlepszy pomysl.

12 maja do Wiazmy przybyl Andrzej Sulemirski, sluga Strusia, ktorego Moskwicini zwolnili z niewoli kilka miesi^cy wczesniej, aby „pilotowal” kwesti^ doprowadzenia do wymiany jenieckiej. Tak wi^c w czasie tej misji oficjalnie pelnil funkj gonca, ale tez wyslannika zony Strusia - Zofii, ktora swoj^ stanowcz^. postaw^ na sejmie odbywaj^cym si^ w Warszawie 22 stycznia - 5 marca 1619 roku w znacznym stopniu wplyn^la na krola i senatorow, aby przyspieszyli wymiany jencow [6, л. 174 об.; 9, с. 77-80]. Zreszt^. wygl^dalo na to, ze to krewnym i powinowatym jencow, a nie elitom Rzeczypospolitej, zalezalo na jak najszybszym sfinalizowaniu calej sprawy: m.in., procz

Strusiowej, Baltazarowi Strawinskiemu oraz najblizszym Budzilly, np. Janowi Kunowskiemu, zaufanemu Gosiewskiego. Dowodem na to jest przybycie Lwa Sapiehy dopiero dwa tygodnie po rozpocz^ciu obrad i podj^cie tematu rozejmu dywilinskiego - uwaga! - 3 marca, a wi^c na dwa dni przed zakonczeniem sejmu. Wtedy to krol i cz^sc senatorow zaatakowala kanclerza litewskiego nie tylko za jego machinacje podczas rokowan przed i w trakcie negocjacji rozejmowych - w listopadzie i grudniu 1618 roku wycofal z Wiazmy oddzial kozakow zaporoskich, przeznaczonych do ochrony poczty dyplomatycznej, zrywajac komunikaj z Warszawa - ale takze za niekorzystne warunki rozejmu (m.in. odeslanie praw krolewicza na „sad Bozy”) [9, c. 77-80; 8, с. 442-444; 6, л. 346-348].

W gescie dobrej woli wielcy poslowie zezwolili na osobiste spotkanie Sulemirskiego ze Strusiem i jego oficerami, jednak pod nadzorem pristawow. I nie byl to dobry pomysl. Mocno wstawiony starosta chmielnicki zazadal, aby Sulemirski mogl przenocowac u niego, a wobec sprzeciwu nadzorcow, zacz^l lajac ich „grubymi slowami”. Wielcy poslowie byli obrazeni, ale Sulemirskiemu udalo si^ cala spraw^ zalagodzic, pokr^tnie tlumacz^c, ze «Струс де и не пьян, и он человек сердитой, а как де изопьет, и он де в те поры и всего забудет, - чтоб де вам, бо- яром, для ево, Андреева, прошенья над Струсом смиловатца и поволить бы ему, Ондрею, к Струсу отписати от себя сегодни вечере, как он вытрезвеет» [6, л. 196].

Do drugiego wyskoku pijanego Strusia doszlo krotko przed wymiana jeniecka. 6 czerwca do Wiazmy przyjechal goniec Jan Kunowski, ktoremu wielcy poslowie umozliwili spotkanie z nim. Oto relacja z niego:

«И Пимин Юшков и литовской гонец Ян Куновской и подьячей и переводчик пришол на зьезжей двор и бояром сказывали что они к Струсу ходили. И как де Куновской пришол к Струсу и Струсъ де стоит в ызбе пьян, и Куновской де правил ему челобитье от послов от Олександра Гасевского и от Балтазара Стравинского. И Струсъ де ему, Куновскому, и Пимину Юшкову и приставом велел сесть, и, посидя, де Пимин Юшков говорил Струсу, что царского величества бояря дождаютца ево, Куновского, к отпуску и он бы его не задержал. И Струсъ де ево, Пимина, зашиб по щеке, а пристава Сергея Стрешнева зашиб в груди. И Куновской де, встав, от него, от Струса, пошол с ними вон, а Пимин де и Сергей учали Струсу говорить: царского величества бояре жалели тебя, Струса, и, оказуя во всем к тебе свою добродетель и любовъ и приятелство, присылают литовских гонцов с тобою видетца, и к тебе по ся места держит во всем честь и ласку. А ты, напився пьян, так дуруешъ и нас, царского величества дворян, позоришъ. Нам с тобою дратца - не честь, а кликнем с караула стрелцов и велим опозорить самово - и тебе то какая честь будеть, коли уже ты сам над собою чести держать не умеешъ! Завтра ж тебе тесноты прибудет, и вперед так напиватца и дуровать не учнешь. И Струс де учал сердитовать и порывался за саблю. И Ян Куновской сказывал те ж речи и говорил: мы де его давно и в Литве знаем - как напьетца, и он де не ведает, что с сердца делает, и яз де одва ушол, и не говорил с ним ничего».

Tym razem wojewodowie nie byli poblazliwi: sluzbie Strusia nie tylko zabroniono dokonywania zakupow na targu i w karczmie, ale opuszczania murow klasztoru, a na wszystkie zaczepki Strusiowych pacholkow strzelcom bezwzgl^dnie nakazano sila wymuszac posluch [6, л. 360-361].

Zblizala si^ wymiana jeniecka. Od polowy marca obie strony ustalily jej procedure w wyniku wizji lokalnej uzgodniono miejsce - na rowninie nad rzeczka Polanowka, rozciagajaca si^ na polnoc od traktu wiaziemsko-dorohobuskiego [6, л. 239 об.-240]. Poslom i jencom mialo asystowac po 500 zolnierzy. Do wymiany mialo dojsc 10 czerwca [6, л. 376 об.-378].

Jednak do ostatniej chwili atmosfera byla napi^ta, bo lamiac ustalenia Gosiewski probowal wymusic na Szeremietiewie zmian^ warunkow rozejmu dywilinskiego dotyczacych przebiegu granicy na rubiezy wielisko-toropieckiej oraz ulatwienia w przekraczania granicy dla kupcow polsko-litewskich i moskiewskich na rubiezy trubczewsko-nowogrodzko-siewiersko-brianskiej. Problem w tym, ze car i urzad poselski, liczac si^ z niespodziankami ze strony przebieglego Litwina, w instrukcji poselskiej nakazali Szeremietiewowi ograniczyc swoj udzial w wymianie jedynie do przej^cia i powitania Filareta Nikitycza. Podj^cie reszty jencow lezalo w gestii ksi^cia Mezeckiego i diakow. Poczatkowo Szeremietiew twardo odrzucal zadania Gosiewskiego podj^cia dodatkowych negocjacji, ze nie godzi si^ mu pertraktowac z chudorodnym urz^dnikiem. Gosiewski na to, ze on «у государя их короля человек чесной и пан равной и вашим де бояром за што с ним не съезжатца» [6, л. 373 об.], a wobec dalszych oporцw Szeremietiewa zagrozil wstrzymaniem wymiany. Udalo si^ mu tez urobic niezorientowanego w biez^cych wydarzeniach Filareta Nikitycza, ze opцzniaj^ca si^ wymiana jeniecka to wynik opieszalosci wielkich poslцw. W koncu szantaz Gosiewskiego i presja metropolity rostowskiego wobec Szeremietiewa, aby nie ryzykowal jego i syna gniewu, zrobila swoje [6, л. 437-445].

Sama procedura wymiany - przejscie grup po dwoch mostach przerzuconych przez Polanцwk^ - odbyla si^ w pцznych godzinach wieczornych [6, л. 449-452]. Grup^ moskiewsk^ stanowily 272 osoby, podzielone na dwie kategorie: wi^zniцw, czyli czlonkцw poselstwa, ktцre na czele z Filaretem Nikityczem zostalo po fiasku rokowan pod Smolenskiem jesieni^. 1610 internowane w Rzeczypospolitej, oraz jencцw, na czele z wojewod^ Michailem Szeinem, ktцry znalezli si^ w polsko-litewskiej niewoli po zdobyciu Smolenska w czerwcu 1611 roku [6, л. 400 об.- 404 об.]. W czasie wymiany strony wymienily si^ listami imiennymi jencцw, ktцrych repatriacja miala nast^pic do konca roku [6, л. 409 об.- 419 об., 425-426 об.]. Np. kilka dni po wymianie nad Polanцwk. Moskwicini zwolnili kilkudziesi^ciu zolnierzy i pacholkцw na czele z rotmistrzem Andrzejem Mlockim [6, л. 456-462].

rozejmu dywilinskiego jencow rzeczpospolit№

Список литературы