Стварэнне і развіцце Дзяржаунай Мытнай Службы ВКЛ у другой палове ХVIII ст.: гістарыяграфія пытання

Размещено на http://www.allbest.ru/

Стварэнне і развіццё Дзяржаўнай Мытнай Службы ВКЛ у другой палове ХVIII ст.: гістарыяграфія пытання

І.Ф. Кітурка, кандидат гістарычных навук, дацэнт, рэктар Гродзенскага дзяржаўнага ўніверсітэта імя Янкі Купалы

У артикуле пададзены аналіз распраца-ванасці праблемы стварэння і функцыянавання дзяржаўнай мытнай службы ВКЛ у другой палове XVIII ст. у беларускай, расійскай, польскай, украінскай і літоўскай гістарыяграфіях. Адзначаецца, што вывучэнне дадзенага пытання ўяўляе цікавасць не толькі для гістарычнай навукі, але і для функцыянавання мытных органаў. У выніку праведзенага гістарыяграфічнага аналізу зроблена выснова, што пытанне стварэння і функцыянавання дзяржаўнай мытнай службы ВКЛ у другой палове XVIII ст. комплексна не вывучана ні ў айчыннай, ні ў замежнай гістарыяграфіі. Выказана здагадка, што гэта сітуацыя адлюстроўвае складзеную ў расійскай, а затым у савецкай гістарыяграфіі канцэпцыю пра поўны заняпад Рэчы Паспалітай у другой палове XVIII ст., палітычную анархію ў дзяржаве і няздольнасць правячых эліт да прагрэсіўных рэформ, вынікам чаго з'явіліся падзелы Рэчы Паспалітай.

Ключавыя словы: гістарыяграфія, другая палова XVIII ст., “станіславаўская эпоха”, дзяржаўная мытная служба, мытная палітыка, ВКЛ, Рэч Паспалітая, рэпартыцыя, камора (мытня).

Establishment and development of State Customs Service in the grand duchy of lithuania in the latter half of the XVIII century: historiography of the issue

Kiturka I.

The article presents the analysis of the status of the issue of the establishment and functioning of the State Customs Service in the GDL during the second half of the XVIII century in the Belarusian, Russian, Polish, Ukrainian, and Lithuanian historiographies. It points out that the study of this issue is of considerable interest not only for historical science but also for the functioning of customs authorities. The research conducted leads to the conclusion that the issue of the establishment and functioning of the State Customs Service in the GDL in the latter half of the XVIII century has not been holistically studied either in the local or in the foreign historiography. It is suggested that this situation reflects the conception that emerged in the Russian and later in the Soviet historiography about the complete decline of the Polish-Lithuanian Commonwealth in the second halfof the XVIII century, political anarchy in the state, the inability of the ruling elite to implement progressive reorganizations, which resulted in the divisions of the Polish-Lithuanian Commonwealth. Thus, many issues related to the history of the GDL in the XVIII century including the establishment and functioning of the State Customs Service ofthe GDL in the latter half of the XVIII century were out of historical research for a long time.

Keywords: historiography, the latter half of the XVIII century, the epoch of Stanislaw, State Customs Service, customs policy, the GDL, the Polish-Lithuanian Commonwealth, repartition, komora (customs).

Уводзіны

Мытная служба сёння з'яўляецца неад'емнай часткай дзяржаўнага механізму кожнай краіны, у тым ліку і Рэспублікі Беларусь. На яе ўскладзена реалізаціям цэлага комплексу (функціям па забеспячэнні парадку і ўмоў перамяшчэння праз мытную мяжу дзяржавы тавараў і транспартных сродкаў: спагнанне мытнай ношліны. мытнае афармленне, мытны кантроль і інш. Па сутнасці, на сучасным этапе мытная служба стала адным з важных інстытутаў па ажыццяўленні дзяржаўнай эканамічнай палітыкі. Мэтамі яе з'яўляецца забеспячэнне найбольш эфектыўнага выкарыстання інструментаў мытнага кантролю і рэгулявання тавараабмену на мытнай тэрыторыі, удзел у рэалізацыі гандлёва-палітычных задач па абароне нацыянальнага рынку, стымуляванні нацыянальнай эканомікі і забеспячэнні эканамічнай бяспекі дзяржавы, што занатавана ў шэрагу нарматыўных актаў [1; 2].

У сваім развіцці мытная справа на землях Беларусі прайшла шматвяковы шлях, але мытная служба ў сучасным яе разуменні як дзяр- жаўны інстытут у сістэме выканаўчай улады краіны ўпершыню была сфарміравана ў ВКЛ толькі ў другой палове XVIII ст.

Тэрмін “дзяржаўная мытная служба ВКЛ” мы разглядаем у шырокім і вузкім сэнсах: у шырокім сэнсегэта сукупнасць мытных арганізацыйных структур рознага ўзроўню, створаных для ажыццяўлення дзяржаўнай мытнай палітыкі, і іх кадравы склад; у вузкім сэнсеадзін з відаў дзяржаўнай службы, прафесійная дзейнасць людзей на дзяржаўных мытных пасадах па забеспячэнні фіскальных і іншых паўнамоцтваў у галіне мытнай справы, у тым ліку спецыяльных функцый па барацьбе з мытнымі правапарушэннямі.

Другая палова XVIII ст., так званая “станіславаўская эпоха”, характарызавалася правядзеннем разнастайных пераўтварэнняў, якія закранулі амаль усе сферы тагачаснага жыцця: эканоміку, дзяржаўнае і мясцовае кіраванне, ваенную і судовую сістэмы, адукацыю. Менавіта ў гэты перыяд у ВКЛ адбываліся рэвалюцыйныя змены і ў функцыянаванні мыт- най службы: былі адменены ўсе прыватныя мытныя пошліны і ліквідаваны прыватныя мытні, скасавана права арэнды мыту, і ў кароткі тэрмін на ўсёй тэрыторыі краіны ўпершыню была створана дзяржаўная мытная служба. Аднак неабходна адзначыць, што гэтыя пылан- ні да сённяшняга дня не знайшлі адпаведнага асвятлення ні ў айчыннай, ні ў замежнай гістарыяграфіі. Мэтай дадзенага артыкула з'яўляецца аналіз ступені распрацаванасці вышэйзгаданай праблемы ў гістарычнай літаратуры.

Асноўная частка

Напачатку трэба заўважыць, што ў айчыннай гістарыяграфіі ў вывучэнні праблемы развіцця мытнай справы на землях ВКЛ сярод існуючых нешматлікіх прац, прысвечаных дадзенай тэматыцы, назіраецца пэўны дысбаланс. Найбольш даследаванымі з'яўляюцца пытанні развіцця мытнай сістэмы ВКЛ перыяду XIV-XVI стст., пачатак вывучэнню якіх паклаў М.В. Доўнар-Запольскі ў сваёй грунтоўнай манаграфіі “Государственное хозяйство Великого княжества Литовского при Ягеллонах” [3].

У згаданай працы М.В. Доўнар-Запольскі падрабязна прааналізаваў структуру мытнай сістэмы ВКЛ у акрэслены перыяд, вы'іначыў прычыны стварэння новых мытных пунктаў, ахарактарызаваў нрынцыны кіравання мытнымі акругамі, змест кантрактаў з арандатарамі мыт, апісаў парадак працы камор і інш. Па сутнасці, прапанаваны ім метадалагічны падыход у вывучэнні развіцця мытнай справы і зробленая высновы заклалі падмурак для далейшага даследавання гэтага пытання і не страцілі сваёй актуальнасці.

Аднак узнятая М.В. Доўнар-Запольскім тэма не атрымала працягу ў яго далейшых даследаваннях, прысвечаных сацыяльна-эканамічнай гісторыі Беларусі, сярод якіх асобна неабходна вылхчыць артыкул “Сацыяльна-эканамічная структура Літоўска-Беларускай дзяржавы ў XVI-XVIII стагоддзях” [4] і грунтоўную працу “Гісторыя Беларусі” [5], якая не была выдадзена друкам пры жытттті гісторыка.

Мытная тэматыка не стала прадметам спецыяльнага вывучэння і ў працах іншых аўтараў. Неабходна падкрэсліць, што пры дастаткова глыбокай распрацаванасці тэмы гісторыі сацыяльна-эканамічнага развіцця беларускіх зямель у эпоху феадалізму нытаніі функцыянавання мытнай сістэмы апынуліся паза ўвагай даследчыкаў. Выключэнне складаюць два артыкулы В.І. Мялешкі “Таможенные книги как исторический источник” (1959 г.) [6] і “Новые белорусские таможенные книги первой половины XVII в.” [7], у якіх толькі даецца характарыстыка гэтаму адмысловаму і вельмі інфарматыўнаму віду крыніц.

Некаторыя аспекты развіцця мытнай справы ў ВКЛ закраналіся ў артыкулах і манаграфіях айчынных гісторыкаў, прысвечаных развіццю гарадоў і гандлю, сярод якіх неабходна вылхчыць даследаванні У I. Пічэты [8], З.Ю. Капыскага [9], Ф.I Адашчыка [10], В.I. Мялешкі [11; 12], А.П. Грыцкевіча [13], В.М. Ляўко [14] і інш. Аднак у гэтых працах увага звярталася пераважна на прадметы ўнутранага і знешняга гандлю, гандлёвыя пошліны і даходы, гандлёвыя шляхі, а пытанне дзейнасці мытных органаў не разглядалася. Праблема развіцця мытнай справы і стварэння дзяржаўнай мытнай службы ў ВКЛ у другой палове XVIII ст. не знайшла свайго адлюстравання і ў шматтомным грунтоўным выданні “Гісторыя Беларускай ССР” [15].

Такая сітуацыя ў гістарыяграфіі стала яшчэ адным сведчаннем панавання ў расійскай і савецкай гістарычнай навуцы канцэпцыі аб поўным эканамічным і палітычным заняпадзе Рэчы Паспалітай у другой палове XVIII ст., унутрыпалітычнай анархіі, няздольнасці шляхты да прагрэсіўных пераўтварэнняў, натуральным вынікам чаго з'явіліся тры падзелы Рэчы Паспалітай. Тэзіс аб эканамічным заняпадзе ВКЛ у другой палове XVIII ст. паставіў пад сумненне ў айчыннай савецкай гістарыяграфіі толькі В.I. Мялешка. На падставе аналізу табліцы экспарту і імпарту тавараў з тэрыторыі ВКЛ за 1786-1791 гг, выяўле- най ім у Дзяржаўным гістарычным архіве Літвы ў Вільні, ён зрабіў выснову аб станоўчым гандлёвым сальда і росце таварнасці сельскай гаспадаркі ВКЛ у вызначаны час [12, с. 78].

Такім чынам, доўгі час XVIII ст. у айчыннай гістарыяграфіі заставалася “забытым стагоддзем” і шмат якія падзеі гэтага перыяду апынуліся па-за ўвагай даследчыкаў, у тым ліку рэформа дзяржаўнага апарату ў другой палове XVIII ст., неад'емнай часткай якой з'яўлялася стварэнне дзяржаўнай мытнай службы ВКЛ.

Напачатку 90-х гг. XX ст. з набыццём Рэспублікай Беларусь дзяржаўнага суверэнітэту і абуджэннем у грамадстве цікавасці да гіста- рычнага мінулага ўзнікла неабходнасць як у крытычным стаўленні да нлўных кан'юнктур- ных высноў, так і ў навуковай распрацоўцы не даследаваных раней пытанняў і падзей гісторыі Беларусі. Адным з такіх пытанняў была гісторыя мытнай справы, якая набыла асаблівую актуальнасць у сувязі са стварэннем дзяржаўнай мытнай службы незалежнай Беларусі. Аднак ні ў спецыяльных даследаваннях, ні ў акадэмічных выданнях гэтая тэма па-ранейшаму не знаходзіла свайго асвятлення [16; 17].

Варта падкрэсліць, што зборам матэрыялаў па гісторыі мытнай справы на беларускіх землях ў той час пачалі займацца не прафесійныя гісторыкі, а служачыя мытняў. Гэтаму садзейнічала мэтанакіраваная палітыка кіраўніцтва Дзяржаўнага мытнага камітэта Рэспублікі Беларусь па папулярызацыі гісторыі мытнай службы і захаванні яе традыцый. Першым важным крокам на гэтым шляху было за- снаванне ў 1996 г. спецыялізаванага часопіса “Таможенное дело”, у якім сталі друкавацца ў тым ліку і матэрыялы пра гістарычнае мінулае мытнай справы на землях Беларусі [18; 19].

У 2003 г. з'явіліся навукова-папулярныя працы служачых мытняў В.А. Панова па гісторыі Віцебскай мытні [20] і В.Ю. Саяпіна пра функцыянаванне Гродзенскай каморы [21], а ў 2009 г. - А.М. Суворава пра Брэсцкую мытню [22].

У 2005 г. выйшла яшчэ адна навукова-папулярная праца В.Ю. Саяпіна ў двух тамах “Таможенная служба” [23; 24], дзе ў першай кнізе быў прадстаўлены невялікі раздзел, прысвечаны мытнай службе ВКЛ у другой палове ХУІІІ ст. Трэба адзначыць, што В.Ю. Саяпіным была праведзена пэўная праца па выяўленні крыніц па гісторыі мытнай службы ВКЛ у архівах Літвы, Польшчы і Беларусі. Даследаванне мае пераважна апісальны характар, не ўтрымлівае глыбокага аналізу праблемы функцыянавання мытнай службы ВКЛ у другой палове ХУІІІ ст., не пазбаўлена факта-лагічных памылак. Так, напрыклад, В.Ю. Саяпін памылкова сцвярджаў, што ў 1765 г. мытная служба ВКЛ першапачаткова ўключала толькі тры мытныя акругі-рэпартыцыі - Літоўскую, Рускую і Беларускую [23, с. 203-205], якіх на самай справе было чатыры (яшчэ Жмудская). Канстатуючы гэты факт, аўтар спасылаўся на другі том публікацыі крыніц “Белоруссия в эпоху феодализма”, у якім прыводзіўся фрагмент архіўнага дакумента, які адпавядаў назве табліцы - “Таблица денежных сумм, поступивших с таможен, расположенных на территории Белоруссии, за 1765 г” [25, с. 353]. З прычыны таго што Жмудская рэпартыцыя не ўваходзіла ў склад беларускіх земляў, складальнікі вышэйзгаданага збору крыніц інфармацыю пра яе з архіўнага дакумента папросту не ўключылі ў табліцу.

Важнае значэнне для даследавання гісторыі мытнай справы на беларускіх землях мела таксама запатрабаванасць мытных органаў Рэспублікі Беларусь у спецыяльна падрыхтаваных высокакваліфікаваных кадрах. З пачаткам у 2000 г. у Беларускім дзяржаўным універсітэце прафесійнай падрыхтоўкі па спецыяльнасці “Мытная справа” і ўвядзеннем у навучальныя планы дысцыпліны “Гісторыя развіцця мыт- най сістэмы і мытнай службы Беларусі” ўзнікла неабходнасць у распрацоўцы вучэбных і вучэбна-метадычных дапаможнікаў, для напісання якіх былі патрэбныя больш глыбокія навуковыя даследаванні.

На факультэце міжнародних адносін БДУ пытанні мытнай службы Беларусі вывучае загадчык кафедры мытнай справы БДУ прафесар В.А. Астрога. Тэматычны дыяпазон яго навуковых даследаванняў вельмі шырокі, але і ў сферы яго навуковых інтарэсаў гісторыя мытнай службы ВКЛ, у тым ліку асаблівасці яе развіцця ў другой палове ХУІІІ ст., не стала прыярытэтнай. Заўважна, што абагульняючыя навучальныя тэксты згаданага аўтара пра гісторыю мытнай службы перыяду ВКЛ базіруюцца ў асноўным на фактах і ацэнках, ужо зробленых у гістарыяграфіі. На аснове прац папярэдніх даследчыкаў В.А. Астрога выклаў кароткі змест гісторыі мытнай службы на тэрыторыі Беларусі ў вучэбных дапаможніках па гісторыі мытнай справы і мытнага права [26; 27], у энцыклапедычным артикуле "Мытная справа” [28] і некалькіх артыкудах. прысвечаных гісторыі форменнага адзення і спецыяльнай мытнай тэрміналогіі ВКЛ.

Нягледзячы на тое што мытні адыгрывалі важную ролю ў арганізацыі замежнага, транзітнага і нават унутранага гандлю ў ВКЛ, разглядаемая тэма не знайшла шырокага асвятлення і ў двух зборніках навуковых прац, выдадзеных у апошнія гады па матэрыялах канферэнцый, прысвечаных гісторыі гандлю ў Беларусі [31; 32]. Выключэннем стаў артикул У Пашкевіча, у якім аўтар на падставе пераважна толькі аднаго віду крыніц (кніг Метрыкі ВКЛ) даў кароткую характарыстыку асноў мытнай сістэмы, якая склалася ў ВКЛ напачат- ку ХУШ ст., і прааналізаваў парушэнні куп- цамі, шляхтай, уласнікамі прыватнага мыту заканадаўства ў гэтай галіне [33].

Асобныя пытанні развіцця мытнай службы ВКЛ у другой палове ХУІІІ ст. даследаваліся аўтарам дадзенай публікацыі. У прыватнасці, была звернута ўвага на новыя падставы фарміравання з 1765 г. мытнай службы ВКЛ як арганічнага інстытута ў сістэме выканаўчай улады краіны [34], на асноўныя этапы ў функцыянаванні мытнай службы ў даследуемы час [35; 36], на ролю Скарбавай камісіі ВКЛ у працэсе рэарганізацыі мытнай службы [37], вывучалася сістэма дзяржаўнага кантролю за дзейнасцю мытнай службы ВКЛ у другой палове ХУШ ст. [38; 39], была прапанавана класіфікацыя архіўных крыніц па тэме, выяўленых у Дзяржаўным гістарычным архіве Літвы ў Вільні [40]. Аўтарам зроблена выснова, што ў другой палове ХУІІІ ст. у ВКЛ упершыню была створана сістэма мытных пастоў, якая ахоплівала ўсю тэрыторыю краіны незалежна ад формы землеўладання, а дзяржаўная мытная служба ВКЛ была заснавана на якасна новых прынцыпах, уласцівых бюракратычнаму апарату.

Такім чынам, завяршаючы агляд беларускай гістарыяграфіі па гісторыі мытнай службы ВКЛ у другой палове ХУШ ст., можна канстатаваць, што гэтае пытанне сёння вывучана недастаткова і патрабуе правядзення комплекснага даследавання. Больш за тое, нельга не пагадзіцца з думкай В.А. Астрогі, што айчынная гістарыяграфія налічвае “недапуш- чальны мізэр апублікаваных манаграфічных прац як увогуле па гісторыі мытнай справы, так і гісторыі развітщя асобных мытняў” [41].

Польская гістарыяграфія. Гістарыяграфія гісторыі мытнай службы Польскай Кароны значна больш распрацавана ў параўнанні з беларускай гістарыяграфіяй гісторыі мытнай службы ВКЛ. Украінскі даследчык У Г. Бяркоўскі, аналізуючої праблему вывучэння мытнай сістэмы Рэчы Паспалітай у польскай гістарыяграфіі канца ХІХ-ХХ стст., адзначаў, што найбольшы ўнёсак у даследаванне гэтай тэмы зроблены польскімі гісторыкамі адносна перыяду ХІІІ-ХУІ стст. [42]. Разам з тым аўтар прыйшоў да высновы, што ў сучаснай польскай гістарыяграфіі вывучэнне гісторыі мытнай сістэмы Рэчы Паспалітай не з'яўляец- ца адным з важных накірункаў [42, с. 45].

Мы падзяляем гэты пункт гледжання, паколькі праведзены намі аналіз польскай гістарычнай літаратуры ў вывучэнні пытанняў мытнай праблематыкі ў другой палове ХУІІІ ст. сведчыць пра тое, што такія тэмы закраналі даследчыкі, якія займаліся агульнымі пытаннямі развіцця эканамічнай, фінансавай сістэмы Рэчы Паспалітай і бюджэту дзяржавы ў названы перыяд. Яны не акцэнтавалі спецыяльнай увагі на праблемах функцыянавання мытнай сістэмы Рэчы Паспалітай, у тым ліку і ВКЛ, а разглядалі некаторыя пытанні дзейнасці мытняў як адзін са шматлікіх аспектаў агульнага гаспадарчага развіцця краіны.

Упершыню гэтую праблему ўскосна закрануў вядомы польскі гісторык Тадэвуш Корзан у сваім фундаментальным шматтомным даследаванні “Wewn^trzne dzieje Polski za Stanislawa Augusta (1764-1794)” (“Унутранае развіццё Нодвшчы ў часы Станіслава Аўгуста (1764-1794)”), у трох тамах якога ёсць некаторыя звесткі пра становішча мытнай справы ў ВКЛ у вызначаны час [43; 44; 45]. Вывучаючы пытанні фінансавага стану Рэчы Паспалітай у другой палове ХУШ ст., аўтар не мог абысці ўвагай функцыянаванне мытнай сістэмы, эфектыўная дзейнасць якой павінна была спрыяць павелічэнню паступленняў у дзяржаўны скарб.

Мытную службу Т. Корзан адносіў да мясцовага ўраду [44, s. 107], пазначыў колькасць і размяшчэнне каронных камор у 60-70-я гг. ХУІІІ ст., пункцірам абазначыў функцыі некаторых мытных службоўцаў, памеры аплаты за службу [44, s. 108-129]. Асобна ён падкрэсліў адсутнасць бюракратычнай традыцыі ў Польшчы ў параўнанні з іншымі краінамі, у першую чаргу з Прусіяй [44, s. 130]. Адносна разгляду аналагічных пытанняў на землях ВКЛ гісторык адзначыў, што яму не былі вядомыя пратаколы пасяджэнняў Скарбавай камісіі ВКЛ, таму ён не можа “з дакладнасцю вызначыць ні арганізацыю, ні дзейнасць скарбавага ўраду ў Літве і вымушаны чэрпаць інфармацыю з розных крыніц і эпох” [44, s. 243]. Таму звесткі, прыведзеныя Т. Корзанам пра мытную службу ВКЛ, вельмі абмежаваныя, тычацца пераважна канца 80-х - пачатку 90-х гг. ХУІІІ ст. і не пазбаўлены памылак. Так, напрыклад, Т. Кор- зан памылкова сцвярджаў, што ў 1788 г. мытная служба ВКЛ ажыццяўляла сваю дзейнасць у складзе трох скарбавых правінцый - Гродзенскай, Жмудскай і Беларускай [44, s. 245], у той час калі на самай справе мытная тэрыторыя дзяржавы ў адпаведнасці з рашэннем Скарбавай камісіі ВКЛ ад 2 сакавіка 1776 г. была падзелена на чатыры рэпартыцыі - Літоўскую, Жмудскую, Беларускую і Рускую [46, с. 34]. Галоўная выснова аўтара адносна фінансавага становішча ВКЛ у другой палове ХУІІІ ст. - нездавальняючы стан дзейнасці Скарбавай камісіі ВКЛ на працягу ўсяго часу яе існавання [44, s. 286].

Некаторыя звесткі пра мытную сістэму ВКЛ у даследуемы час утрымліваюцца ў манаграфіі іншага польскага даследчыка Рамана Рыбарскага “Skarbowosc Polski w dobie rozbiorow” (“Дзяржаўны скарб Водвшчы ў перыяд падзелаў”) [47]. Гісторык досыць падрабязна апісаў арганізацыю кароннай мытнай службы і яе развіццё ў другой палове ХУШ ст., падкрэсліў, што мытная адміністрацыя ў Польшчы перад падзеламі была адзінай сапраўды арганізаванай і разгалінаванай часткай скарбавай адміністрацыі [47, s. 51]. Заслугоўваюць увагі шэраг высноў Р. Рыбарскага. Ён класіфікаваў мытныя ношдіны. якія існавалі ў Рэчы Паспалітай, звярнуў увагу на іх невялікі памер і страты скарбу з гэтай нагоды, сцвярджаў, што пасля заключэння гандлёвых трактатаў 1775 г. Рэч Паспалітая страціла гаспадарчую незалежнасць [47, s. 56-60].

Пры гэтым аўтар адзначыў, што валодае значна меншай колькасцю інфармацыі пра адміністрацыйны мытны апарат ВКЛ. Па прызнанні самога Р. Рыбарскага, ён не выкарыстоўваў у рабоце дакументаў віленскага архіва, у прыватнасці, матэрыялаў Скарбавай камісіі ВКЛ [47, s. 3], і ў гэтым аспекце свайго даследавання ў асноўным грунтаваўся на дадзеных 1788-1790 гг., якія былі апрацаваны і выдадзены М. Бутрымовічам [47, s. 73]. Таксама ён не меў дакладнай інфармацыі пра сумы выдаткаў на каморах, таму кошт утры- мання мыттіай адміністрацыі лічыў прыблізна, па шэрагу ўскосных дадзеных [47, s. 56].

Уяўленне пра стан мытнай службы ВКЛ у другой палове XVIII ст. пашырыў польскі навуковец Ст. Касцялкоўскі ў двухтомным даследаванні “Antoni Tyzenhauz. Podskarbi Nadworny Litewski” (“Антоній Тызенгаўз. Надворны літоўскі падскарбі”) [48; 49], які ўвёў у навуковае абарачэнне маіэрыялы архіва Скарбавай камісіі ВКЛ. Аднак гісторык не ставіў задачу вывучэння арганізацыі і функцыянавання мытнай службы ВКЛ у другой палове XVIII ст., маючы іншы прадмет дасле-давання, таму інфармацыя пра некаторыя аспекты гэтага пытання, прыведзеная Ст. Касцялкоўскім, носіць апісальны характар, не паказвае дынаміку развіцця, не вылучае прычы- ны тых ці іншых зменаў і не раскрывае ўсёй сутнасці працэсу.

Глыбока не вывучаючы гэтае нытанне. аўтар зрабіў некаторыя памылковыя высновы, як, напрыклад, пра тое, што сфарміраваная падчас рэформы 1766 г. мытная структура была самай разгалінаванай і што ні да тых пор, ні пасля на тэрыторыі ВКЛ не існавала такой колькасці мытных пунктаў [49, s. 200]. Аднак дакументы фонда Скарбавай камісіі ВКЛ сведчаць пра тое, што нават большая па колькасці мытных пунктаў структура была створана ў ВКЛ яшчэ ў 1765 г. [50, с. 132-133]. Але нягледзячы на пэўныя недакладнасці, праца Ст. Касцялкоўскага мае важнае значэнне для пастаноўкі праблемы і далейшага даследавання пытанняў стварэння і развіцця дзяржаўнай мытнай службы ВКЛ у другой палове XVIII ст.

Яшчэ адзін польскі даследчык, Марыян Драздоўскі, займаючыся тэмай фінансавага становішча Рэчы Паспалітай у 1764-1793 гг., не абышоў увагай пытанне, звязанае з паступленнямі ў дзяржаўны скарб даходаў, якія выбіраліся ад мытных пошлін, у тым ліку і на тэрыторыі ВКЛ [51]. Зробленае на шырокай крыніцазнаўчай базе даследаванне ўтрымлівае шмат падрабязнай статыстычнай інфармацыі адносна тэрыторыі Польскай Кароны. Што тычыцца ВКЛ, то дадзеныя даходаў з мытняў згрупіраваны гісторыкам пераважна па два гады [51, s. 119-121]. Гэта азначае, што аўтар у асноўным карыстаўся матэрыяламі справаздач, якія рыхтаваліся на соймы, і спецыяльна не даследаваў даходы асобных мытняў і рэпартыцый. Пры гэтым у працы існуюць і пэўныя прабелы, якія тычацца пачатковых і заключных гадоў, пазначаных у храналагічных рамках даследавання. Так, адносна тэрыторыі ВКЛ адсутнічае інфармацыя пра даходы з мытняў у 1765-1766 гг. і 1792-1794 гг. На гэта таксама звярнуў увагу польскі гісторык Тамаш Цясельскі ў аглядзе польскай гістарыяграфіі па вывучэнні дзяржаўных фінансаў Рэчы Паспалітай [52 s. 54]. Да таго ж справаздачы на сойм не паказвалі цэласнай карціны мытных даходаў, паколькі з агульнай сумы, якая непасрэдна трапляла ў скарб, ужо былі вылічаны сродкі, якія прызначаліся на аплату працы мытных службоўцаў і на арганізацыю функцыянаван- ня мытных пунктаў (на паперу, на сургуч, на асвятленне і ацяпленне і інш.).

Фактычна ў польскай гістарыяграфіі ёсць толькі манаграфія Станіслава Вашкі, дзе прадметам даследавання з'яўлялася непасрэдна арганізацыя мытнай справы ў Нолвшчы XVIXVIII стст. [53]. У адпаведнасці з заяўленай на- звай праца цалкам пабудавана на матэрыялах, якія адносяцца да каронных зямель. Аўтарам прааналізаваны мытныя тарыфы, якія дзейнічалі ў Польскай Кароне, віды мытных пошлін, структура мытнай службы на польскіх землях у інстытуцыянальным і арганізацыйным сэнсах, вызначана тэхніка мытнага дагляду. Пры гэтым у працы коратка пазначана і структура пошлін у ВКЛ [53, s. 84-88].

Аднак Ст. Вашка не вылучаў другую палову XVIII ст. у развіцці мытнай службы ў асобны перыяд, не звяртаў увагі на асаблівасці яе функцыянавання ў гэты час і не закранаў у сваім даследаванні праблему арганізацыі дзяржаўнай мытнай службы ВКЛ у вывучаемы намі перыяд.

Разам з тым аўтарам зроблены шэраг высноў адносна функцыянавання мытнай сістэмы ў Рэчы Паспалітай, якія заслугоўваюць увагі і пераасэнсавання ў дачыненні да дзейнасці мытнай службы ВКЛ у другой палове XVIII ст. Так, аўтар сцвярджаў, што мытная сістэма Рэчы Пасплітай дзейнічала не як частка гаспадарчай сістэмы краіны, а ў пераважнай большасці забяспечвала інтарэсы шляхты [53, s. 185]. Гісторык падкрэсліваў, што ў гандлёвых стасунках шляхта прыносіла шкоду і каралеўскаму скарбу, і дзяржаўнаму, калі за пэўную ўзнагароду ўваходзіла ў змову з купцамі і дэкларавала тавар, які перавозіўся імі, як прызначаны для ўласных патрэб, а значыць, вызвалены ад выплаты пошліны [53, s. 186]. Ст. Вашка акрэсліў і шэраг прычын, якія, на яго думку, не спрыялі развіццю мытнай сістэмы Рэчы Паспалітай. Сярод іх аўтар называе недастатковую колькасць службоўцаў на мытных пунктах, слабасць адміністрацыйнага кантролю за дзейнасцю камор, недасканаласць мытных інструкцый. наяўнасць практыкі прадстаўлення мытных крэдытаў на каморах і інш. [53, s. 187-189].

Напачатку ХХІ ст. у польскай гістары-яграфіі пачалі з'яўляцца нрацы. якія тычыліся гісторыі мытнай справы, у тым ліку і ў ВКЛ. Так, даследчыца А. Філіпчак-Кочур, разглядаючы сістэму мытных пошлін у ВКЛ у 30-я гг. XVII ст. і іх значэнне ў папаўненні скарбу, звярнула ўвагу на даходы ад іх спагнання ў каморах ВКЛ [54]. Згодна з яе падлікамі, найбольшы абарот у той час мелі Гродзенская, Ковенская, Віленская і Полацкая каморы; да групы сярэдніх яна аднесла Магілёўскую, Смаленскую, Навагрудскую, Юрбаргскую, Мінскую і жмудскія мытні; найменшыя даходы былі ў Брэсце і Пінску [54, s. 98]. Паўночны гандлёвы напрамак і водны транспарт аўтар вылучыла ў якасці га- лоўных у ВКЛ першай трэці XVII ст.

У 2002 г. выйшаў артыкул А. Куся, прысвечаны гістарычнай эвалюцыі мытных пошлін на тэрыторыі Рэчы Паспалітай да падзелаў, а таксама працэдуры правядзення мытнага дагляду [55]. Але гэтая праца не ўводзіць у навуковае абарачэнне новых крыніц ці фактаў, пабудавана на папярэдніх дасягнен- нях польскай гістарыяграфіі, у першую чаргу на прааналізаванай вышэй працы Ст. Вашкі.

З ліку даследаванняў сучасных польскіх гісторыкаў можна вылучыць працы Пятра Мілаша Пілярчыка. Займаючыся прававымі аспектамі дзейнасці Скарбавай камісіі ВКЛ, П.М. Пілярчык прааналізаваў і некаторыя іншыя аспекты функцыяналу Скарбавай камісіі ВКЛ. Так, ён даў характарыстыку ўніверсалам і іншым дакументам адносна гандлю, якія выходзілі са скарбавай канцылярыі [56], прадставіў свой погляд на дзяржаўнае рэгуляванне пошлін [57]. Найбольш значнай яго працай з'яўляецца манаграфія, прысвечаная даследаванню функцыянавання суда Скарбавай камісіі ВКЛ [58], у якой утрымліваюцца звесткі пра судовыя справы, фігурантамі якіх нярэдка з'яўляліся сдужачыя мытняў і купцы. З аднаго боку, яны тычыліся пытанняў аднос- на канфіскату мытнымі службоўцамі прамыта, з другога, разбіралі перавышэнне мытнікамі сваіх службовых паўнамоцтваў падчас правяд- зення мытных працэдур. Манаграфія грунту- ецца на шырокай крыніцазнаўчай базе, змяшчае багаты факталагічны матэрыял.

Зыходзячы з вышэйсказанага, можна канстатаваць, што ў польскай гістарыяграфіі мытная гісторыя часоў Рэчы Паспалітай не стала самастойным накірункам, і ў тым ліку пытанне станаўлення і развіцця дзяржаўнай мытнай службы ВКЛ у другой палове XVIII ст. у ёй таксама не даследавана.

Украінская гістарыяграфія. У сучаснай Украіне даследаванні гісторыі мытнай справы набылі актуальнасць на пачатку 1990-х гг, але ў адрозненне ад беларускай гістарыяграфіі распрацоўкай гэтай тэматыкі займаліся не мытнікі, а прафесійныя гісторыкі. За апошнія 30 гадоў украінскімі навукоўцамі праведзена значная праца па вывучэнні гісторыі мытнай справы Украіны, асабліва ў перыяд XIV-XVII стст. Важнае значэнне ў гэтым мае міжнародная на- вуковая канферэнцыя “Гісторыя гандлю, падат- каў і мыту”, якая з 2010 г. штогод праводзіцца ў Акадэміі мытнай службы і фінансаў Украіны (г. Днепр) і з'яўляецца профільним навуковым форумам па даследаванні гісторыі мытні.

Аналізуючы дасягненні ўкраінскай гіста-рыяграфіі па даследаванні развіцця мытнай справы ў XIV-XVII стст., украінскі гісторык А.А. Дзячок згрупіраваў работы сваіх калег па трох напрамках: крыніцазнаўчыя працы, гістарыяграфічныя і канкрэтна-гістарычныя публікацыі, якія прысвечаны розным аспектам развіцця мытнай справы [59].

Сапраўды, вялікая праца зроблена ўкраін- скімі навукоўцамі па даследаванні крыніц, асабліва кніг Літоўскай Метрыкі. Тут неабходна згадаць працы самаго А.А. Дзячка [60; 61; 62] і Л.Ю. Жарабцовай [63; 64; 65; 66], прычым апошняя на падставе сваіх навуковых пошукаў стварыла інфармацыйна-даведачную сістэму “Мыта” з выкарыстаннем камп'ютарных тэхналогій [67].

Акрамя таго, актыўна вывучаецца гісто-рыкамі развіццё мытнай справы як на асобных украінскіх землях у XIV-XVII стст. - на Валыні (У. Бяркоўскі [68; 69]), у Падняпроўі (I. Рысіч [70]), у Запарожскай Сечы (О. Заярнюк [71], К. Гальскі [72] і інш.), так і ва ўсёй Украіне без прывязкі да канкрэтнай тэрыторыі (А.А. Дзячок [73], Л.Ю. Жарабцова [74; 75] і інш.).

Варта падкрэсліць, даследаванні развіцця мытнай сістэмы ў XIV-XVII стст. навукоўцы будуюць на матэрыяле выключна ўкраінскіх тэрыторый, якія ў гэты час уваходзілі ў склад розных дзяржаў - ВКЛ, Польскай Кароны, Расіі, а перыяд ВКЛ для ўкраінскіх тэрыторый скончыўся яшчэ падчас заключэння Люблінскай уніі 1569 г. Што тычыцца гісторыі мытнай сістэмы і мытнай службы, у прыватнасці, у другой палове XVIII ст., то гэты складаны перыяд, калі ўкраінскія землі некаторы час уваходзілі адразу ў тры дзяржаўныя ўтварэнні - Польскую Карону, Расійскую і Аўстрыйскую імперыі, і ва ўкраінскай гістарыяграфіі чакае свайго даследчыка.

Літоўская гістарыяграфія. Развіццё мытнай службы ВКЛ, у там ліку і ў другой палове XVIII ст., не стала самастойным навуковым накірункам і ў сучаснай літоўскай гістарыяграфіі. Па сутнасці, нам вядомы толькі артыкул М. Шапокі, у якім аналізуецца стан мытнай сістэмы і мытнай адміністрацыі ў ВКЛ напачатку XVIII ст. [77].

Разам з тым пры вывучэнні дадзенай тэмы нельга абысці ўвагай працы Р. Шмігельскіце-Стукене (R. Smigelskyte-Stukiene), якая займаецца праблемамі арганізацыі дзяржаўных інстытутаў і фарміравання дзяржаўнай бюракратыі новага тыпу, у тым ліку і вывучэннем некаторых аспектаў дзейнасці Скарбавай камісіі ВКЛ [77; 78, 79]. I хоць яна непасрэдна не ак- цэнтавала ўвагу на пытаннях функцыянавання мытнай службы ВКЛ, метадалагічныя падыходы і пэўныя высновы, зробленыя аўтарам адносна фарміравання дзяржаўнага бюракратычнага апарату ў ВКЛ у другой палове XVIII ст., маюць значэнне і для даследуемай тэмы.

Значны ўклад у вывучэнне гісторыі правядзення адміністрацыйнай рэформы ў ВКЛ у другой палове XVIII ст., у тым ліку зменаў у развіцці мытнай службы ў гэты час, унеслі супрацоўнікі [пстытута гісторыі Літвы. Вынікі іх даследавання былі апублікаваныя ў 2014 г у калектыўнай манаграфіі “Modernios administracijos tapsmas Lietuvoje: valstybes institucijii raida 1764-1794 metais” (“Станаўленне сучаснай адміністрацыі ў Літве: развіццё дзяржаўных інстытутаў у 17641794 гг”), адным з аўтараў якой таксама з'яўляецца Р. Шмігельскіце-Стукене [80]. У прыватнасці, яны прыйшлі да высновы, што развіццё дзяржаўнага апарату ў Рэчы Паспалітай у другой палове XVIII ст. мела агульныя тэндэнцыі з аналагічнымі працэсамі развіцця бюракратычнай сістэмы ў еўрапейскіх дзяржавах, у першую чаргу, у Францыі. Да дзяржаўных інстытутаў новага тыпу яны аднеслі Скарбавую камісію ВКЛ, Вайсковую камісію ВКЛ і Пастаянны Савет (Раду).

У якасці адметных арганізацыйных характарыстык новых дзяржаўных органаў аўтары манаграфіі адзначылі наяўнасць элементаў бюракратыі: службовай іерархіі, субардынацыі, рэгламентацыі дзейнасці. У працы таксама паказваецца, што Скарбавая камісія з'яўлялася часткай структуры адміністрацыі скарбу ВКЛ, якая ўключала таксама Скарбавую харугву, адміністрацыю мытняў ВКЛ, мясцовыя (правінцыйныя) органы кіравання фінансамі [80, р. 685].

Акрамя таго, Р. Шмігельскіце-Стукене ўскосна закранала некаторыя пытанні развіцця мытнай сістэмы ў ВКЛ у другой палове XVIII ст., даследуючы дзейнасць Міхала Клеафаса Агінскага, які, быўшы камісарам Скарба- вай камісіі ВКЛ, праводзіў інспекцыю мытняў. Аднак, ставячы задачу паказаць М.К. Агінскага ў першую чаргу як палітыка і дыпламата, эканамічным аспектам яго дзейнасці не надавалася адпаведная ўвага [81].

Расійская гістарыяграфія. Тэма гісторыі мытнай сістэмы з'яўляецца папулярнай сярод расійскіх навукоўцаў. Пачатак даследаванню гісторыі расійскай мытнай службы быў пакладзены яшчэ ў XIX - пачатку XX ст. такімі вучонымі, як Я. Асокін [82], А. Бабрынскі [83], К. Ладыжэнскі [84], I. Кулішар [85] і інш. Як падкрэсліла адна з найбольш аўтарытэтных сучасных расійскіх даследчыц гісторыі мытні В.Р. Балкавая, “за сто пяцьдзесят гадоў даследчай працы ў вывучэнні гэтага дзяржаўнага феномена былі дасягнуты значныя поспехі: напісана мноства навуковых артыкулаў, абагульняючых прац, абаронены дысертацыі” [86]. На сучасным этапе гэтаму спрыяе і спецыялізаваная навуковая канферэнцыя “Торговля, купечество и таможенное дело в России в XVI-XIX стст.”.

Пры дастаткова глыбокай вывучанасці праблемы ў расійскай гістарыяграфіі неабходна заўважыць, што аўтары не займаліся даследаваннем аналагічных працэсаў на землях ВКЛ. Разам з тым працы па гісторыі расійскай мытнай сістэмы XVIII ст. прадстаўляюць навуковы інтарэс у святле вывучэння развіцця мытнай службы ВКЛ, паколькі даюць магчымасць выявіць падабенствы і адрозненні мытных сістэм двух суседніх дзяржаў, вызначыць ступень узаемаўплываў на іх функцыянаванне. Сярод такіх даследаванняў вылучым працы доктара юрыдычных навук В.Г. Балкавой [87], якая якраз вывучае праблему мытнай службы Расійскай імперыі ў XVI-XVIII стст. (нарматыўную базу мытнай сістэмы [88], арганізацыю мытнага справаводства [89], ажыццяўленне дзяржаўнага кантролю на расійскіх мытнях [90; 91] і інш.).

мытнай служба бюракратызм гістарыяграфія

Заключэнне

Падсумоўваючы вышэйсказанае, неабходна канстатаваць той факт, што і ў айчыннай, і ў замежнай гістарычнай навуцы адсутнічаюць даследаванні, у якіх разглядаецца пытанне стварэння і функцыянавання дзяржаўнай мытнай службы ВКЛ у другой палове XVIII ст. Асвятленне асобных аспектаў гэтага пытання ў нешматлікіх працах айчынных і замежных аўтараў не дае поўнага ўяўлення пра арганізацыю мытнай сістэмы ў той час, пра ролю дзяржаўнай мытнай службы ў эканамічным і фінансавым развіцці краіны.

Разам з тым сёння даследаванне пытанняў станаўлення і развіцця ў другой палове ХУІІІ ст. дзяржаўнай мытнай службы ВКЛ, яе эвалюцыі і месца ў сістэме дзяржаўнага кіравання прадстаўляе інтарэс не толькі для гістарычнай навукі, але і для служачых мытных органаў, паколькі погляд у мінулае гісторыі мытнай службы дазваляе больш дасканала асэнсаваць і зразумець сучасныя рэаліі, спрагназаваць накірункі развіцця, зрабіць практычныя высновы. Таму дадзеная праблема патрабуе далейшага вы- вучэння.

Спіс выкарыстаных крыніц

1. Закон Республики Беларусь “О таможенном регулировании в Республике Беларусь” от 10 января 2014 г. № 129-З с измен. и доп.

2. Положение о Государственном таможенном комитете Республики Беларусь: утв. Указом Правительства Республики Беларусь от 21 апр. 2008 г.

3. Довнар-Запольский М.В. Государственное хозяйство Великого княжества Литовского при Ягеллонах / М.В. Довнар-Запольский. - Киев: Тип. Имп. св. Владимира и издательское дело Н.Т. Корчак-Новицкого, 1901. - Т. І. - VIII, 807, CXII с.

4. Доўнар-Запольскі М.В. Соцыяльна-экономічная структура Літоўска-Беларускае дзяржавы ў XVІ-XVШ сталецьцях / М.В. Доўнар-Запольскі // Зборнік гістарычна-архэолёгічны. - Менск, 1927. - № 1. - С. 1-66.

5. Доўнар-Запольскі М.В. Гісторыя Беларусі / М.В. Доўнар-Запольскі / Беларус. Энцыкл., Нац. арх. Рэсп. Беларусь; пер. з рус. Т.М. Бутэвіч, Т.М. Кароткая, Е.П. Фешчанка. - Мн.: БелЭн, 1994. - 510 с.

6. Мелешко В.И. Таможенные книги как исторический источник / В.И. Мелешко // Весці АН БССР. - Сер. грам. навук. - 1959. - № 4.

7. Мелешко В.И. Новые белорусские таможенные книги первой половины XVII в. / В. И. Мелешко // Ист. архив. - 1960. - № 4. - С. 201-203.

8. Пичета В.И. Полоцкая земля в начале XVI в. / В.И. Пичета // “400-лецьце беларускага друку (1525-1925)”. - Менск, 1926. - С. 76-113.

9. Копысский З.Ю. Экономическое развитие городов Белоруссии в XVI - первой половине XVII в. / З.Ю. Копысский. - Минск: Наука и техника, 1966. - 227 с.

10. Адащик Ф.И. Торговые связи города Витебска с Ригой в XVII-XVIII вв. / Ф.И. Адащик // Советское славяноведение: материалы IV конференции историков-славистов (Минск, 31 января - 3 февраля 1968 г.). - Мн.: Изд-во БГУ, 1969. - С. 572-580.

11. Мелешко В.И. Белорусско-польские экономические связи в XVII-XVIII вв. / В.И. Мелешко // Советское славяноведение: материалы IV конференции историков-славистов (Минск, 31 января - 3 февраля 1968 г.). - Мн.: Изд-во БГУ, 1969. - С. 482-490.

12. Мелешко В.И. К вопросу о состоянии экономики Белоруссии и Литвы в конце XVIII в. / В.И. Мелешко // Советское славяноведение. - 1969. - № 2. - С. 69-78.

13. Гринкевич АП. Частновладельческие города Белоруссии в XVI-XVIII вв. (социально-экономическое исследование истории городов) / А.П. Грицкевич. - Мн.: Наука и техника, 1975. - 248 с.

14. Левко О.Н. Торговые связи Витебска в X-XVIII вв. / под ред. Г.В. Штыхова / О.Н. Левко. - Мн.: Наука и техника, 1989. - 87 с.

15. Гісторыя Беларускай ССР: у 5 т. - Мінск: Навука і тэхніка, 1972. - Т. 1: Першабытнаабшчынны лад на тэрыторыі Беларусі. Эпоха феадалізму. - 631 с.

16. Нарысы гісторыі Беларусі: у 2 ч. / рэдкал.: М. Касцюк [і інш.]. - Мінск: Беларусь, 1994-1995. - Ч. 1. - 1994. - 527 с.

17. Гісторыя Беларусі: у 6 т. / рэдкал.: М. Касцюк (гал. рэд.) [і інш.]. - Мінск: Экаперспектыва, 2000-2008. - Т. 3: Беларусь у часы Рэчы Паспалітай (XVn-XVZn стст.) / Ю. Бохан [і інш.]. - 2004. - 344 с.

18. Шостак В.П. Из истории таможни / В.П. Шостак // Таможенный вестник. - 1996. - № 2. - С. 9-12.

19. Шостак В.П. Из истории таможни / В.П. Шостак // Таможенный вестник. - 1996. - № 3. - С. 13-18.

20. Иванов В.А. Очерки по истории таможенного дела и внешней торговли Беларуси 10-20 веков / В.А. Иванов. - Витебск, 2003. - 44 с.

21. Саяпин В.Ю. Пять веков Гродненской таможенной службы / В.Ю. Саяпин. - Гродно: Гродненская типография, 2003. - 400 с.

22. Суворов А.М. Брестская таможня. Доверено страной. 70 лет на границе / [автор концепции и текста А. М. Суворов]. - Брест: Полиграфика, 2009. - 151 с.

23. Саяпин В.Ю. Таможенная служба: в 2 кн. / В.Ю. Саяпин. - Гродно: Гродненская типография, 2005. - Кн. 1: Мыто и мытники. - 400 с.

24. Саяпин В.Ю. Таможенная служба: в 2 кн. / В.Ю. Саяпин. - Гродно: Гродненская типография, 2005. - Кн. 2: Борьба с контрабандой. - 616 с.

25. Белоруссия в эпоху феодализма. Сборник документов и материалов: в 3 т. - Минск: Изд-во АН БССР, 1959. - Т. II: С середины XVII века до XVIII века до воссоединения с Россией. - 560 с.

26. Острога В.А. История таможенного дела и таможенного права Беларуси: учеб. пособие / В.А. Острога. - Минск: БИП-С, 2005. - 192 с.

27. Острога В.А. История таможенного дела и таможенной политики Беларуси: учебное пособие / В.А. Острога. - Минск: БГУ, 2019. - 243 с.

28. Астрога В. Мытная справа / В. Астрога // Вялікае княства Літоўскае: энцыклапедыя: у 2 т. / рэд- кал.: Г.П. Пашкоў (гал. рэд.) [і інш.]. - Мінск: БелЭн, 2006. - Т. 2: Кадэцкі корпус - Яцкевіч. - С. 327-329.

29. Острога В.А. Форменная одежда должностных лиц таможенных органов Республики Беларусь. История и современность / В.А. Острога // Труды БГТУ: научный журнал / учредитель - учреждение образования Белорусский государственный технологический университет. - 2019. - № 1. - С. 75-79.

30. Острога В.А. Специальная таможенная терминология Великого княжества Литовского XVIXVIII вв. / В.А. Острога // Беларусь в современном мире: материалы VIII Международной конференции, посвященной 88-летию образования Белорусского государственного университета, 30 октября 2009 г. / редкол.: В.Г. Шадурский [и др.]. - Минск: Тесей, 2009. - С. 241-242.

31. Гісторыя гандлю ў Беларусі (ад старажыт- нага часу да канца ХХ ст.): праблемы вывучэння і перспектывы даследавання: матэр. І Міжнар. на- вукова-практ. канферэнцыі (Мінск, 14-16 лістапада 2013 г.) / Цэнтр вывучэння гісторыі гандлю ТАА «Інстытут рознічных тэхналогій “Менка”»; рэд. рада: Андрэй Кіштымаў, Захар Шыбека [і інш.]. - Мінск: Тэхналогія, 2014. - 295 с.

32. Гісторыя гандлю на тэрыторыі Беларусі: зб. навук. арт. / Нац. акад. навук Беларусі, Ін-т гісторыі; уклад. А.А. Скеп'ян; рэдкал.: А.А. Каваленя [і інш.]. - Мінск: Беларуская навука, 2016. - 503 с.

33. Пашкевіч У. Шляхі ўхілення ад выплаты мыта на тэрыторыі ВКЛ у пачатку XVIII ст. (паводле кніг Метрыкі ВКЛ) / У. Пашкевіч // Гісторыя гандлю на тэрыторыі Беларусі: зб. навук. арт. / Нац. акад. навук Беларусі, Ін-т гісторыі; уклад. А.А. Скеп'ян; рэдкал.: А.А. Каваленя [і інш.]. - Мінск: Беларуская навука, 2016. - С. 184-189.

34. Кітурка І.Ф. Рэарганізацыя мытнай службы ВКЛ як прыклад фарміравання дзяржаўнай адміністрацыйнай сістэмы ў другой палове ХVІІІ ст. / І.Ф. Кітурка // Известия Гомельского государственного университета имени Ф. Скорины. - 2014. - № 4(85). - С. 61-65.

35. Китурко И. Реформирование таможенной системы ВКЛ в 1772-1775 гг. / И. Китурко // Україна i Велике князівство Литовське в XIV-XVIII ст.: політичні, економічні, міжнаціональні та соціокуль- турні відносини в загальноєвропейському вимірі: тези доповідей. - Київ, 2015. - С. 36-38.

36. Китурко И.Ф. Государственная таможенная служба ВКЛ во второй половине XVIII в.: создание и основные этапы реорганизации / И. Ф. Китур- ко // XII Міжнародна наукова конференція “Історія торгівлі, податків та мита”: тези доповідей. - Київ, 2018. - С. 45-47.

37. Китурко И. Деятельность Скарбовой комиссии Великого Княжества Литовского по созданию таможенной службы как пример модернизации государственной системы управления во второй половине XVIII в. / И. Китурко // XVIII am/iaus studijos. - Mlnnis: Laetuvos іаіогііоа іваїііиіо lddykla, 2014. - T. I. - S. 114-127.

38. Китурко И. Таможенная люстрация 1769 г. на границе с Пруссией и Курляндией в реализации экономической политики Скарбовой комиссии ВКЛ / И. Китурко // Аїекі Stare і Nowy. - Т. 7(12). - Katowice, 2014. - S. 63-82.

39. Кітурка І. Міхал Клеафас Агінскі і яго прапановы па ўдасканаленні працы Скарбавай камісіі Вялікага Княства Літоўскага / І. Кітурка // Беларускі гістарычны часопіс. - 2015. - № 10. - С. 13-19.

40. Кітурка І. Архіў Скарбавай камісіі ВКЛ як асноўны збор крыніц па вывучэнню мытнай справы ў ВКЛ у другой палове ХVІІІ ст. / І. Кітурка // Романовские чтения-10, посвящ. 80-летию со дня основания истор. факультета: сб. статей Междунар. науч. конф. / под общ. ред. И.В. Шардыко. - Могилев: МГУ имени А.А. Кулешова, 2015. - С. 114-116.

41. Острога В.А. История белорусских таможен. К проблеме изучения / В.А. Острога // Актуальные проблемы теории и практики таможенного дела в условиях международной экономической интеграции: материалы Междунар. науч.-практ. конф., Респ. Беларусь, Минск, 20 марта 2019 г. / Белорус. гос. ун-т; редкол.: В.Г. Шадурский (отв. ред.) [и др.]. - Минск: БГУ, 2019. - С. 94-99.

42. Берковський В.Г. Митна система Речі Посполитої в польській історіографії кінця XFX- XX ст. / В. Г. Берковський // Історія торгівлі, податків та мита: зб. наук. праць. - Дніпропетровськ, 2009. - № 2(2). - С. 38-45.

43. Korzon T. Wewn^trzne dzieje Polska za Stamslawa Augusta (1764-1794) / T. Korzon. - Т. II. - Krakow-Warszawa, 1897.

44. Korzon T Wewn^trzne dzieje Polska za Stamslawa Augusta (1764-1794) / T. Korzon. - Т. IV. - Krakow-Warszawa, 1897. - 340 s.

45. Korzon T Wewntrzne dzieje Polska za Stamslawa Augusta (1764-1794 гг.) / T. Korzon. - Krakow - Warszawa, 1897. - T. V. - 299 s.

46. laetuvos Vastybes Istorij os Archyvas (LVIA) - Дзяржаўны гістарычны архіў Літвы. - LVIA. - F. 11. Скарбавая камісія ВКЛ (1509-1797 гг.). - Ар. 1. - ВіЬ. 114. Эканамічныя пратаколы ўказаў, інструкцій і распараджэнняў (1775-1778 гг.).

47. Rybarski R Skarbowosc Polska w dokae rozbtorow / R. Rybarski. - Krakow: Nakladem Polskaej Akademu I imejotiiosca, 1937. - 473 s.

48. Koscialkowski St. Anton Tyzenhauz. Pod- skarka Nadworny tews / St. Koscialkowski. - Londyn, 1970. - Т. I. - 686 s.

49. Koscialkowski St. Antom Tyzenhauz. Podskarka Nadworny Lewslcr / St. Koscialkowski. - Londyn, 1970. - Т. II. - 573 s.

50. Китурко И. Скарбовая комиссия ВКЛ и реорганизация таможенной службы в 1765-1772 гг. / И. Китурко // Гістарычна-археалагічны зборнік. - Вып. 29. - Мінск, 2014. - С. 129-139.

51. Drozdowski M. Podstawe finansowe dzialal- nosci panstwowej w Polsce 1764-1793 / M. Drozdowski. - Warszawa-Poznan: Panstwowe Wydawnictwo Naukowe, 1975. - 216 s.

52. Ciesielski T. Stan badan nad skarbowoscia polska i litewska wieku XVIII / T. Ciesielski // Studia z Dziejow Panstwa i Prawa Polskiego. - T. VIII. - Lublin-Lodz, 2003. - S. 44-59.

53. Waszko St. Celnictwo w Polsce przedrozbiorowej (cla і polityka celna, instruktarze i post^powanie celne) / St. Waszko. - Sopot-Poznan: Nakladem Wyz- szej szkoly ekonomicznej, 1960. - 237 s.

54. Pilipczak-Kocur A. Cla litewskie 1630-1634 (z dziejow skarbu Wielkiego Ksi^stwa Litewskiego za podskarbiostwa Stefana Paca) / A. Pilipczak-Kocur // Studia z Dziejow Panstwa i Prawa Polskiego. - Krakow - Lublin - Lodz, 2008. - № 11. - S. 87-100.

55. Kus A. Clo i post^powanie celne w Polsce przedrozbiorowej / A. Kus // Roczniki nauk prawnych. - 2002. - T. XII. - Zesz. 1. - S. 167-179.

56. Pilarczyk P M. Komisja Skarbu Wielkiego Ksi^stwa Litewskiego wobec zagadnien handlowych / P.M. Pilarczyk // Гісторыя гандлю на тэрыторыі Беларусі: зб. навук. арт. / Нац. акад. навук Бела- русі, Ін-т гісторыі; уклад. А.А. Скеп'ян; рэдкал.: А.А. Каваленя [і інш.]. - Мінск: Беларуская навука, 2016. -С. 189-201.

57. Pilarczyk P.M. Polityka gospodarcza jako czynnik ksztaltowania rozwi^zan prawnych. Wplyw na regulacje celne w polskiej skarbowosci od XVIII do XX wieku / P.M. Pilarczyk // Studia z Dziejow Panstwa i Prawa Polskiego. - Krakow - Lublin - Lodz, 2013. - № 16. - S.73-87.

58. Pilarczyk P M. Sdownictwo Komisji skarbu Wielkiego Ksipstwa Litewskiego w sprawach skarbowych (1765-1794) / P.M. Pilarczyk. - Poznan: Wydawnictwo Poznanskiego Towarzystwa Przyjaciol Nauk, 2018. - 479 s.

59. Дячок О.О. Історіографія і напрямки подальших досліджень митних відносин на українських землях середини XIV - середини XVII ст. / О.О. Дячок // Історія торгівлі, податків та мита: зб. наук. праць. - Дніпропетровськ, 2010. - № 2(2). - С. 24-37.

60. Дячок О.О. Історія митних відносин на українських землях середини XIV ст. -середини XVII ст. (методологічні та джерелознавчі аспекти) / О.О. Дячок // Матеріали V конгресу Міжнародної асоціації україністів. [сторін: зб. наук. статей. - Чернівці: Рута, 2003. - Ч. 1. - С. 130-134.

61. Дячок О.О. Методологічні та джерелознавчі аспекти історії митних відносин на українських землях середини XIV ст. - середини XVII ст. / О.О. Дячок // Митна політика в Україні. Iсторичні та правові аспекти проблеми: зб. наук. праць пам'яті проф. Йосипа Леонідовича Рисіча. - Дніпропетровськ: АМСУ, 2004. - С. 64-78.

62. Дячок О.О. Митні відносини на українських землях в документах Литовської метрики / О.О. Дячок // Iсторіографічні та джерелознавчі проблеми історії України: Міжпредметний простір історії ідей у вітчизняній науці: міжвід. зб. наук праць. - Дніпропетровськ: РВВ ДНУ 2004. - С. 154-170.

63. Жеребцова Л. Класифікація джерел з історії митної організації на українських землях доби Великого князівства Литовського та Речі Посполитої / Л. Жеребцова // Український історичний збірник. - К., 2004. - Вип. 7. - С. 416-433.

64. Жеребцова Л. Митної справи Великого князівства Литовського та Речі Посполитої на українських землях: методи дослідження / Л. Жеребцова // Наук. записки. - Kmb, 2004. - Т. 27: Ict. науки. - С. 22-28.

65. Жеребцова Л. Митна справа на українських землях XIV - середини XVII ст.: джерелознавчий аспект / Л. Жеребцова // Українська історична наука на сучасному етапі розвитку: 1 Міжнар. конгрес українських істориків. - Кам'янець-Подільський; Krnb; Нью-Йорк; Острог, 2005. - Т. 1. - С. 126-136.

66. Жеребцова Л.Ю. Формування митної системи на українських землях Великого князівства Литовського: джерела і методи досліджэння: автореф. дис. ... канд. іст. наук / Л.Ю. Жеребцова. - Дніпропетровськ, 2008. - 20 с.

67. Жеребцова Л.Ю. Комп'ютерні технології проектування інформаційно-довідкової системи “Мито” / Л.Ю. Жеребцова, О.Ю. Жеребцов // Iсторіографічні та джерелознавчі проблеми історії України: Міжпредметний простір історії ідей у вітчизняній науці: міжвід. зб. наук праць. - Дніпропетровськ: РВВ ДНУ, 2004. - С. 236-247.

68. Берковський В. Типологія і структура митної системи Волині в кіньці XV - першій половині XVII ст. / В. Берковський // Вісник Академії митної служби України. - 2006. - № 1. - С. 120-133.

69. Berkowski W. Wolyn w systemie celnym Wielkiego Ksistwa Litewskiego i Korony Polskiej (XVI - polowa XVII wieku) / W. Berkowski // Europa Orientalis. Studia z dziejow Europy Wshodniej i Panstw Baltyckich. - 2008. - Nr. 1. - S. 217-233.

70. Рисіч І. Торговельно-митні відносини в історії Подніпров'я / I. Рисіч // Вісник Академії митної служби України. - 2001. - № 2. - С. 89-90.

71. Заярнюк О. Митна служба в Запорозькій Січі (завдання, структура, значення) / О. Заярнюк // Вісник Академії митної служби України. - 2000. - № 2. - С. 36-37.

72. Нільський К.С. Торгівля і митна справа в Запорозькій Січі (друга половина XVI - 70-ті рр. XVIII ст.) / К.С. Гальський. - К.: Панорама, 2005. - 256 с.

73. Дячок О.О. Мережа митниць на українських землях середини XIV - середини XVII ст. / О.О. Дячок // Iсторія торгівлі, податків та мита: зб. наук. праць. - Дніпропетровськ, 2010. - № 1(1). - С. 65-89.

74. Жеребцова Л. Організація митної служби на землях Великого князівства Литовського наприкінці XV - середині XVI ст. (до 1569 р.) / Л. Жеребцова // Історія торгівлі, податків та мита: зб. наук. праць. - Дніпропетровськ, 2007. - С. 52-57.

75. Жеребцова Л. Деякі аспекти практичної роботи мітної служби на землях Великого Князівства Литовського / Л. Жеребцова // Ukraina Lithuanica.^- Київ, 2013. - T. II. - С. 209-227.

76. Sapoka M. Senj muitii administravimas Lietuvos Didziojoje Kunigaikstysteje 1710-1717 m. / M. Sapoka // Lietuvos Istorijos Metrastis. - 2019. - № 1. - P 79-100.

77. Шмігельскіце-Стукене Р. Праверка дзейнасці Скарбовай камісіі Вялікага Княства Літоўска- га ў 1792-1793 гг. / Р. Шмігельскіце-Стукене // ARCHE. - № 6(105). - 2011. - С. 231-245.

78. Smigelskyte-Stukiene R From Clientage Structure to a New Social Group: The Formation of the Group of Public Servants in the Grand Duchy of Lithuania in the Late Eighteenth Century / R.Smigelskyte-Stukiene // Social and Cultural Relations in the Grand Duchy of Lithuania. Microhistories. - Routledge, 2019. - Р 148-165.

79. Smigelskyte-Stukiene R Development of the Bureaucratic System in the Polish-Lithuanian Commonwealth: the Case of the Treasury Commission's Activities (1764-1794) / R.Smigelskyte-Stukiene // Lituanus. The Lithuanian Quarterly Journal of Arts and Sciences. - Volume 64:3. - Fall 2018. - Р 22-38.

...