Тыповыя рамесныя вырабы з быхава ХVІ-ХVШ стст. (па дадземых иісьмовіьх і археалагічньїх крьіміц)

Размещено на http://www.allbest.ru/

Тыповыя рамесныя вырабы з быхава ХVІ-ХVШ стст. (па дадземых иісьмовіьх і археалагічньїх крьіміц)

Р. Д. Гальїнскі

магістр гістарьічньїх навук,

аспірант

Магшёусш дзяржауны універспзт імя А. А. Куляшова

Як у любым еурапейскім горадзе XVI- XVIII стст., у Быхаве рамесная дзейнасць займала ключавое становішча сярод усіх прафесійньїх заняткау. У лік рамесных спецыяльнасцей уваходзіла не толькі вытвор- часць, але і сфера паслуг. Рамеснікі з Быхава у ХШ-ХУШ стст. працавалі з футрам, скурамі, тканінай, металам і дрэвам. Яны вьіраблялі зброю, займаліся будауніцтвам і вытворчас- цю прадуктау харчавання.

Ключавыя словы: Быхау, рамесніцтва, прафесіі, заняткі, спецьіялізацьія, металаапрацоука, шкловьггворчасць, зброй- ніцтва, будаунікі, археалогія, пісьмовья крьшіцьі, іконаграфічньїя крьшіцьі.

рамесныя вырабы быхава

Galynsky R. TYPICAL CRAFTED GOODS IN THE XVI-XVIII CENTURY BYKHOV.

As in any European city of the XVI-XVIII centuries in Bykhov handicrafts occupied a key position among all kinds of activities. Craft specialties included both production and services. Craftsmen who worked in Bykhov in the XVI- XVIII centuries worked with fur, hides, cloth, metal and wood. They made weapons, were engaged in construction activities and food production.

Keywords: Bykhov, craft, professions, occupations, specialization, metalworking, glassmaking, weapon making, builders, archeology, written sources, iconographic sources.

Уводзімьі

Жыццё феадальнага горада залежала ад гандлю, грашовага абароту і рамеснай вьітворчасці. Разглядаецца комплекс рамесных спецыяльнасцей без аналізу сацы- яльнага фактару (этнічная, канфесійная і маёмасная), але звяртаецца увага на комплекс археалагічньїх калекцый, якія можна звязаць з рамяством і вытворчас- цю. Часткова будзе разгледжана цэхавая прыналежнасць рамеснікау.

Значнасць рамесніцтва была дака- зана як навуковьімі даследаваннямі, так і пры вывучэнні археалогіі гарадоу [1, с. 86].

Рэдка выпадае вьіявіць падчас археалагічньїх раскопак рамесніцкія майстерні. Быхау не з'яуляецца вы- ключэннем. Гэта звязана з тым, што усе майстерні, у якіх выкарыстоувауся ад© Галынск Р. Д., 2019 крыты агонь (кузні, гуты, горны і інш.), імкнуліся будаваць на максімальнай адлегласці ад жылой забудовы. Сьіравіна і адходы вьітворчасці з майстэрань, у якіх апрацоувалі дрэва, тканіньї, скуру і інш., вельмі дрэнна захоуваюцца.

Асноуньїмі археалагічньмі крьшіцамі (пры адсутнасці слядоу майстэрань) выступаюць знаходкі прылад працы, пауфабрыкатау і нарыхтовак, запасау сьіравіньї, адходы вьітворчасці і брак. часткова аб наяунасці пэуных майстроу сведчыць і гатовая прадукцыя. Акрамя археалагічньїх крьшіц, значную ролю у рашэнні пытання наяунасці рамеснай вьітворчасці адыгрываюць пісьмовьія і іконаграфічньїя крьшіцьі.

Пры аглядзе масавага археалагічнага матэрыяла, якім з'яуляюцца кераміка і некаторыя артэфакты з металау, нельга з упэуненасцю пацвярджаць яго мясцовы выраб. Толькі калі гаворка ідзе пра шэ- раговыя керамічньїя і металічньїя рэчы (цвікі, нажы, прабоі), можна (з пэунай агаворкай) сведчыць пра наяунасць майстроу у горадзе.

Зыходзячы з гэтага, адной з най- дакладнейшых крьініц выступаюць пісьмовьія. Пэуныя звесткі пра рамяство дадае іканаграфія, калі яна адлюстроувае рамесніцкія будьінкі ці саміх рамеснікау за працай.

Усе згаданыя категорьгі крьшіц да- юць пэунае уяуленне пра развіццё рамя- ства у Быхаве. На падставе археалагічньїх матэрыялау, знойдзеных падчас археала- гічньх даследаванняу аутара і І.А. Марза- люка, артэфактау, апублікаваньїх у артыку- лах І.І. Сінчука [2-5], і пісьмовьх крьшіц у дачьшенні да Быхава, адназначна трэба ска- заць пра ганчарства, кавальства, гарбарства, шкловытворчасць, збройніцтва, ліцейную і ювелірную справу, тады як іконаграфія дэ- манструе вадзяны млын.

Асмоумая частка

самай распаусюджанай катэгоры- яй рамеснікау (у населеных пунктах усіх катэгорый) выступаюць ганчары, а самай масавай катэгорыяй артэфактау з'яуляецца керамічны комплекс. Хаця керамічных майстэрань падчас раско- пак не было выяулена на тэрыторын го- рада, адмауляцца ад прысутнасці гэтых рамеснікау у горадзе нельга.

Усю быхаускую кераміку можна падзяліць на дзве катэгорыі - побытавую (посуд) і дэкаратыуна-будауншую (каф- ля, дахоука, цэгла і інш.).

Побытавай керамікі знойдзена шмат. Кухонны, сталовы і тарны посуд рэпрэзентаваны знаходкамі фрагментау гаршкоу і місак, макотрау, глякоу, збаноу, патэльняу/рынак, талерак, накрывак, кубкау і чарак.

Больш за 70% вырабау выкананы на нажным ганчарным крузе і выцягну- ты з аднаго кавалка гліны (тэхналопя распаусюдзілася з канца XVI - пачат- ку XVII ст.). Каля 25% выкананы шляхам кальцавога, ці стужкавага, нале- пу на сфармаванае дно з пазнейшым падпрауленнем. Гэтая тэхналопя была характэрна для вырабау, верхняя мяжа бытавання якіх не выходзіць за канец XVI ст. Донцы у асноуным маюць сля- ды падрэзш ніткай, нажом, зрэдку пра- сочваюцца адбіткі тэкстылю і пясчанай падсыпш. Каля 5% донцау гаршкоу былі выкананы на падсыпцы з пяску ці жар- ствы і маюць на сабе выразныя сляды стужкавага налепу з далейшым загла- джваннем паверхні начыння. Тэхналопя знікае з сярэдзіны XVI ст.

Каля 15% агульнай массы чарапкоу маюць трохслойную тэкстуру на зломе (адрозніваецца па колерах), гэта свед- чыць аб дрэннай якасці абпалу. прыклад- на каля 40-45% фрагментау начынняу дымлёныя - абпал без доступу кіслароду. Прысутнічаюць вельмі рэдк1я вырабы з фарфору і так званы “каменны тавар” - тпартныя начынні і посуд (каля 1-1,5% ад агульнай колькасці знаходак). Астатнія фрагменты - парэштш чырвонаглінянага посуду.

Гаршкі прадэманстраваны разна- стайнасцю як форм (прысадзютыя пуза- тыя, круглабокія, з высоким і кароткімі шыйкамі, з рабром па плечуку і без яго, з адагнутаїмі, скругленымі і простаті венцамі), так і спосабау аздаблення (хвалістая і простая лініі, пальцавыя і паз- ногцевыя уцісканні, кропкі і карбоука) і апрацоукі (чырвонатняныя, дымлёныя, глянцаваныя і паліваныя). Сярод палівау дамінуе зялёны колер, потым ідзе чыр- воны, карычневы і жоуты. Асобна трэба адзначыць такую катэгорыю аздаблен- ня, як карбоука, - спецыфшны арнамент з маленькіх кропак і прамавугольнікау, камбінацыі якіх нагадваюць беларускі арнамент. такі арнамент наносіуся з да- памогай спецыяльнага кольца з шыпамг

У калекцыі прысутнічаюць дымлёныя і зялёнапалшаныя асобнікі макотрау, з аздабленнем хвалістымі і простаті рысками

У Быхаве бытавалі тэракотавыя, дымлёныя, зялёна- і карычнева-паліваныя талеркі і міскі.

Знойдзена тэракотавая кафля з двух- і аднапрыступковай рамкай. Варыянты арнаментацыі - “краты”, раслшны, ге- ральдычны сюжэты і партрэтная арна- ментацыя. Прысутнічае таксама і бязра- мачная (дывановая) кафля. такія вырабы былі характэрны для сярэдзшы - другой паловы XVII ст. Дывановая кафля з арна- ментам “краты” выкарыстоувалася у кан- цы XVII - пачатку XVIII ст.

Акрамя тэракотавай манахромнай кафлі, у калекцый змяшчаюцца фрагменты зялёнапалшанай кафлі з арна- ментам і без яго, белапаліванай (так зва- най “галандкі” XVIII ст.). У невялікай колькасці прысутшчаюць фрагменты кафлі з геральдычным і раслшным сюжэтамі з паліхромнай палівай (жоуты, сіні, блак1тны, зялёны і белы колеры). У большасці экзэмплярау (як тэ- ракотавых, так і палшаных) з агульнай колькасці кафлі (больш за 50%) у якасці арнаменту выкарыстоувауся раслшны сюжэт. Прысутншае карнізная, паясная і каронкавая кафля. Усе атсаныя артэ- факты выраблялюя і ужывалюя у канцы

ХУІ--ХУП стст. Зялёнапалшаная каф- ля без рамкі і арнаменту характэрна для археалагічних комплексау сярэдзшы ХУЛІ ст.

Падчас археалагічных доследау 1988-1989 гг. быу выяулены фрагмент непаліванай кафлі з дыдактычным сюжэ- там 1-й паловы ХУІІ ст. [6, с. 134].

Увесь прыведзены матэрыял мог вы- рабляцца мясцовьімі майстрамі. Да гэтай думкі падштурхоувае знаходка порыстай масы зялёнага колеру, якая падобна да вы- рабу з металічнага сплаву, які утрымлшае медзь, але не рэагуе на металашукальнік. Магчыма, гэта так званая “цындра” - пра- дукт, які атрымоуваецца пасля выплауш медзі альбо бронзы і які выкарыстоувауся у вырабе палшы для аздаблення керамічних вырабау. Гэтая знаходка дэманструе маг- чымасць як плаукі і апрацоукі каляровых металау, так і выраб палшы для побытавай і будаунічай керамікі, а значыць, і саміх керамічних вырабау.

Акрамя кафлі, знойдзены шматлікія фрагменты цэглы-пальчатш і дахоукі. Дахоука “грубая” шурпатая, ніжняя мяжа бытавання якой не выходзіць за ст., і “гладкая”, характэрная для - сярэдзшы XX стст. Падчас раско- пак І.І. Сінчука была знойдзена плоская зялёнапаліваная і непаліваная дахоука

XVII ст. з пауцыркульным наском і “кубшным” крапежным шыпам, цэгла- пальчатка з прамым! і косымі барознамі і шш. [6, с. 134].

Канкрэтнае месца размяшчэн- ня майстэрань па вырабе керамшных артэфактау археалагічна не прасочваец- ца, а пісьмовыя крыніцы не згадваюць іх. Але цэглу і кафлю маглі вырабляць як у горадзе, так і у навакольных вёсках, тады як посуд і дробную пластыку (цацкі, люльш, падсвечнш і інш.) хутчэй за усё выраблялі непасрэдна у Быхаве.

Шкляныя вырабы з археалагшных калекцый падзяляюцца на дзве катэгорый - будауншыя ! тарна-сталовы посуд. Прысутншаюць таксама кавалш аплауленага шкла, прызначэнне яшх не вызначана.

Да першай катэгорш шкляных артэфактау адносяцца фрагменты аконных шыб акруглай формы, а да другой - келш, чарш ! шклянш вялЫх ! малых памерау, шклянщы ! фрагменты бутэлек кругла- га, квадратнага ! падпрамавугольн!кавага сячэння (мал. 1). У асноуным шкло было давол! празрыстым, зялёнага, жоутага ! блак!тнага колерау. Ап!саныя археалагшныя матэрыялы датуюцца шырок!м храналаг!чным дыяпазонам - канцом XVII - першай паловай XX ст.

[2-3]. І.І. Сінчуком был знойдзены пакеты прамавугольных аконных шыб XVII- ХУШ стст. [6, с. 134].

Мал. 1 - Шкляны тарны посуд XУП-XУШ стст.

Бутлі, кварта, штоф, пляшка, бутэльк (рэканструкцыя аутара)

Сярод матэрыялау са шкла прысутнічае бутэлечны “медальён” (кляймо) з выявай герба роду Сапегау - “Ліс” (мал. 2). Гэтая знаходка ускосна пацвярджае магчымасць мясцовага вы- рабу шкляной тары. Гуты (майстэрні па выплауцы шкла і першаснай апрацоукі балотнай руды) хутчэй за усё знаходзіліся на тэрыторыі сучаснай Ліпскай грывы, закладзенай на левым беразе Дняпра у 1630-я гг., на якой магла размяшчацца Лявонауская слабада. Яе жыхары былі вызвалены ад падаткау і павіннасцей на 14 год [7, с. 81]. Згаданая грыва - пясча- ныя дзюны, якія узвышаюцца над поймай. Месца размяшчэння слабады на Ліпскай грыве можа быць звязана з наяунасцю тут неабходнай сыравшы для вырабу шкла.

З чорнага металу выкананы цвікі, падкоукі на абцас, конскія падковы, акоукі і дужкі вёдзер (?), нажы, завесы пад дзвярную клямку/кручок і фрагменты марцірньїх бомб, ядры, спражкі, ся- кера, вагавая гірка (вага у адзін фунт). Прысутнічае таксама шмат прадметау, якія дрэнна захаваліся. Яны аднесены да вырабау невядомага прызначэння.

Самай масавай знаходкай з'яуляюцца цвікі. Цвікі Х^-ХІХ стст. былі з круглай і падквадратнай ці прамавугольнай плеш- кай [8, с. 235-237]. Яшчэ выраблялі ка- стыльныя цвікі, у якіх плешка нагадвае літару “Т” і мае толькі два выступы у ад- ной плоскасці.

Наступнай масавай групай артэфактау з'яуляюцца падкоукі на абцас. У 2016 г. знойдзена больш за 25 асобнікау падковак на вельмі невялікай плош- чы, што дае падставы сцвярджаць пранаяунасць побач майстерні па вырабу ці рамонту абутку. Больш таго, 19 падковак вертыкальныя, плоскія, з падквадратным сячэннем, і усе маюць сляды інтансіунага выкарыстання.

Да жалезных вырабау XVII- XVIII стст. з раскопак І.І. Сінчука і

І.А. Марзалюка адносяцца таксама і праколкі, ці шылы, лязо брытвы, скобель, акоука лапаты, красала, ключці, будаунічая кельма. Вырабы з раскопак І.І. Сінчука бьілі металаграфічна прааналтаваны М. Гурыным [8, с. 235-237].

Сякера з'яулялася інструментам, але магчыма выкарыстоувалася і у якасці зброі. Найбольш верагодна, адносіцца да цяслярскіх. Шырокалязовая, барадапа- добная, з правушынай падтрохвугольнай формы.

Мал. 2. - Сталовы і тарны шкляны посуд XVП-XVШ стст. Шклянка, шкляніца, келіх, чарка, “пляшка” з гербам Сапегау “Ліс”, шкляніца з дэкорам “змей” (рэканструкцыя аутара)

Нажы у сячэнні маюць падоужана- трохвугольную форму, спінкі простыя, рабочая частка плауна патанчаецца да вастрыя. Дзяржанні былі як чаранко- выя, так і тронкавыя (нож устауляуся у драулянае ці рагавое дзяржанне, альбо рабіліся з абодвух бакоу накладкі, якія мацаваліся штыфтамі). Гэтая катэгорыя прылад выкарыстоувалася як у штодзён- ным жшцці, так і рэзчыкамі па дрэве і косці. Нож мог выкарыстоувацца і у якасці брытвы.

дзвярныя завесы - каваныя, пляска- тыя, канцы падвоеныя і разыходзяцца, ут- вараючы літару “Т”, ёсць з расплясканшмі кроплепадобнымі канцамі.

Дзвярныя завесы маюць стандартную трохсегментную форму. Мацаванне у выглядзе трохвугольнікау з разведзенымі і закругленымі у розныя бакі канцамі.

Наяунасць сярод артэфактау шыла, ці праколкі, сведчыць аб прысутнасці майстроу, працаваушых з тканінай аль- бо скурай (гарбары, шорнікі, сёдзельнікі, крауцы, шауцы). Скобля - інструмент плотніка, цесляра, сталяра. А лязо брыт- вы магло знаходзіцца у асартыменце сродкау асабістай гігіены не толькі за- можнага бшхаучаніна, але і у руках цшрульніка.

З пісьмовых крыніц дакладна вядо- ма пра быхаускую людвісарню, тартак і бровар, а з іконаграфічншх - вадзяны млын. Трэба адзначыць, што пры пэуным пераабсталяванні вадзяны млын мог вы- конваць функцый тартака.

Калі гаварыць пра людвісарню, то дакланая дата яе заснавання невядома. Адным з першых людвісарау быу, відаць, немец па паходжанні - кашпір Ганусау. Ён адліу у 1555 г. “вогненную гармату” (у часы Інфлянцкай (Лівонскай) вайны 1558-1582 гг. маскоускае войска вывезла яе у Маскву) [9, с. 360].

У XVII ст. тут вшраблялі дроба- выя гарматы - “шротаунщы”, гарматы калібрам ад 1 да 100 фунтау, разнастайныя марціры - “мардзеры”, шматствольныя устаноукі - “арганы” і “шмыгауніцы”. Быхауская людвісарня магла вырабляць ядры, карцечныя зарады, артылерыйск1я і ручныя гранаты. У 1697 г. быхаусшя людвісары, майстар немец Пятрок і яго памочнік Юрка, бшлі запрошаны у Магшёу, дзе адлівалі магістрату вялікую бронзавую гармату [9, с. 360].

У 1707 г. у быхаусшм цэйхгаузе захоуваліся вялікі молат, кавадла, вялікія мяхі і нарыхтаваная сыравіна для кузні [10, с. 72-73].

На нашу думку, быхауская людвісарня магла уяуляць сабой не толькі канкрэтнае збудаванне для адліукі і зборкі гармат і іншай зброі, а цэх майстроу, якія маглі працаваць і за межамі горада. У сярэдзше XVIП ст. быхауская людвісарня адлівала і перарабляла старыя гарматы. [9, с. 360]. У замкавым цэйхгаузе згадваюцца шматлікія прыстасаванш для слясарнай апрацоукі зброі і яе абслугоування (долаты, малаткі, свердлы, рыдлёук!, піл^і, сякеры, крайцары, дамкраты і інш.) [10, с. 45-75].

выраб лафетау да гармат пац- вярджае наяунасць спецыялістау па дрэваапрацоуцы - токарау і цесляроу. выраб зброі увогуле залежау ад цэлага комплексу спецыялютау.

Зброя і металічнкя даспехі, вырабле- ныя быхаускімі збройнікамі, каршсталіся попытам у Вялікім Княстве Літоускім і за яго межамі. Так, у 1675 г. маскоускі баярын А.С. Мацвееу набыу у белару- скага купца Ісаева зброю, вырабленую у Быхаве (“коп'і”, “абушкі”, “наручы” (карвашы), “місюркі”, “буздыганы” і “вінтоукі”) [8, с. 85; 9, с. 360; 11]. Акрамя кавалёу і збройнікау, у Быхаве працавалі і ювеліры. Пра вьісокі узровень майстэр- ства быхаусшх збройнікау і ювелірау сведчыць вялікая колькасць згадак пра іх у Царскай аружэйнай палаце у Маскве, куды яны былі вывезены падчас вайны Рэчы Паспалітай з Масквой 1654-1667 гг. [12, с. 320-332]. У 659-1660 гг. у Маскву з Быхава прыбылі “наводного дела мастера” Маісей Бабылёу (Бубылёу) і Арцемі Крэмнщю. Як доказ сваёй прафесійнай годнасці яны зрабілі пратазан, сякерку і наручы, аздобленыя золатам і срэбрам. Дакладна вядома, што Крэмнщш быу ювелірам, бо “по железу насекал про- тазаны ды тапарок”. А Маісей Бабылёу нават да 1680-х гг. вырабляу для цара ахоунае узбраенне, наручы і зярцала (ста- лёвыя, “красного железа”, булатныя) [12, с. 323-325] і, верагодна, мог вырабляць самі даспехі, быу збройнікам.

У 1675 г. маскоускі баярын

А.С. Мацвееу набыу “.. .копий быховских позолоченных..., .обушков быховских позолоченных., наручий быховских позолоченных с мисюрками., .бузды- ганов быховских же позолоченных., . винтовки быховские ж, позолоченные.” [7, с. 85]. Як бачым, усе вырабы мелі аз- добу золатам, што выклжае пытанне: у Быхаве в^аблялі увесь пералічаны комплекс ці яго толькі апрацоувалі ювелфы? Дакладна адказаць на гэтае пытанне не выпадае. Але, калі улічваць, што у людвісарні в^аблялі арганы з мушкетных руляу, то ручную агнястрэльную зброю маглі вырабляць на месцы. А гэта дэманструе нам наяунасць у Быхаве як мінімум кавалёу, слесарау і цесляроу. трэба адзначыць, што выраб вінтовак у разглядаемы перыяд быу вельмі склада- най справай і толькі спецыялісты найвы- шэйшых катэгорый маглі вырабляць такую агнястрэльную зброю. У цэлым такі комплекс узбраення адпавядау панцыр- ным казакам (мал. 3).

Мал. 3 - Панцырны казак (другая палова XVII ст.). Замалёука аутара з копіі страчанай карщны XIX ст. польскага прыдворнага мастака Ежы Шымановш-Сегшяноускага.

Воіна засцерагае місюрка з барміцай, кольчаты панцыр, наручы-карвашы, круглы шчыт. Узбраенне складаюць: лук, два шсталеты у олстрах, шабля і кап'ё (па памерах і спосабе хвату хутчэй за усё гэта вошчап).

Высокш боты камбатанта забяспечаны шпорамі

У Магшёу у 1682-1686 гг. былі за- прошаны быхаускгя муляры на чале з майстрам Кузбергам для будауніцтва ратуш- най вежы. Але праз некалькі месяцау вежа абвалілася [13, с. 247]. Замова муляроу (нягледзячы на факт абрушвання) дэ- манструе наяунасць высокапрафесшных спецьялістау у галіне будауніцтва. Маг- чыма, яны бьлі на забеспячэнш Сапегау, а не як тутэйшыя (вольныя) майстры.

Пра агульны комплекс рамесніцкіх спецыяльнасцей, якія існавалі у Быха- ве у ХУІ-ХУЛІ стст., можна ускосна сведчыць на падставе даследаванняу

А.П. Грыцкевша, бо канкрэтных пацвярджэнняу іх існавання мы пакуль што не маем.

Зыходзячы з аналізу А.п. Грыц- кевіча, увесь комплекс рамесніц- кіх спецыяльнасцей падзяляецца на некалькі асноуных катэгорый: 1 - апрацоука скуры, 2 - тканін, 3 - металау, 4 - дрэва і разнастайнай арганічнай сыравіны, 5 - харчовых прадуктау, 6 - транспартныя прафесіі і 7 - тыя, якія не уваходзяць у агульную класіфікацыю. У Быхаве прысутнічалі наступныя рамесніцкія спецмяльнасці: гарбары, сёдзельнікі, кажамякі, шауцы, дубатоукі (працавалі з грубай скурай і выраблялі падэшвы), хамутнікі, сле- сары, замочнікі, мечнікі, салетранікі, парахаунікі, шабельнікі, пушкары, людвісары, ювеліры, ганчары, рэзчыкі па дрэве і косці, мылавары, цесляры, муля- ры, гутнікі, печнікі, васкабойнікі, рурнікі, бондары, токары, цесляры, хлебнікі, калачнікі, мяснікі, млынары, бровары, рыбак!, паромнікі, аптэкары, цырульнікі, дактары, валмютры, канавалы, вартаунікі, наёмнікі. Наяунасць часткі з гэтых спецыяльнасцей ускосна пацвярджаец- ца археалагічнымі, іконаграфічнымі і гасьмовыЕШ крыніцамі, а частка прысутшчала у большасці гарадоу XVII ст. [14, с. 65-66].

У 1758 г. у Быхаускай чыншавай ведамасці узгадваецца увогуле толькі 22 майстры. Яны працавалі са скурай і мехам (3), тканінай (1), займаліся апрацоукай металау і вырабам зброі (5), будауніцтвам і апрацоукай драуншы (9), вырабам хар- човай прадукцыі (6) [14, с. 81, 84-85].

А.П. Грыцкеви звярнуу увагу на тое, што у прыватнауласніцкіх гарадах магло развівацца рамесніцтва з арыентацыяй на замову прадукцыц хаця асноуная увага надавалася забеспячэнню патрэб маг- нацкага двара, чыноушкау і войска [14, с. 84]. Праца пад канкрэтную замову хут- чэй за усё была выклікана тым, што фе- адалы імкнуліся забяспечыць свой горад найлепшыгш спецмялістамі пад выканан- не канкрэтных функцый, што, у сваю чар- гу, магло і не з'яуляцца штодзённай па- трэбай, а значыць, майстар мог зарабляць грошы толькі праз выкананне замоу.

У дачыненш да рамесніцкіх цэхау у Быхаве неабходна адзначыць цэх збройнікау і мяснікоу. Апошнія з'явіліся з-за падзелу мяснікоу па рэлігійнай прыналежнасці (вялікая колькась яурэяу у горадзе) [14, с. 120]. Цікава тое, што рамеснікі-яурэі часцей падпарадкоуваліся уладзе магната, а не гарадскім уладам.

Як вядома, людзям патрэбна харча- вацца і апранацца. Менавіта з-за гэтай прычыны мяшчане мелі агароды і пэуныя зямельныя надзелы за межамі горада.

Археалагічння матэрыялы, ускосна пацвярджаючыя магчымасць вядзення сельскай гаспадаркі і апрацоукі глебы быхаускімі мяшчанамі, прадэманстрава- ны толькі акоукай лапаты [5, с. 107].

Асноунай крыніцый тут з'яуляецца малюнак Л. Кууро з выявай Старога Бы- хава [15, с. 16-24]. На ім прысутнічае выява агародау, якія размяшчаліся па усходняй частцы горада, на балонні. Гэ- тае размяшчэнне агародау тлумачыцца урадлівасцю глебы, якая максімальна увільготнена пасля вясенней паводкі і насычана глеем.

Трэба адзначыць наяунасць вадзя- нога млына на рацэ Макранцы, што свед- чыць пра самазабеспячэнне горада мукой і крупамі, што, канешне, не адмауляе імпартаванне іх з інш^іх гарадоу і мястэчак.

Вадзяны млын мог перарабляцца у тартак, а магчыма, выконваць і шшыя функцьгі.

У замкавым інвентары згадваецца бровар, збудаваны на рацэ Макранцы “на доле... пад замкам” [16, арк. 2 адв.]. Згад- ваюцца пшы да “тартаку гурнэго” [16, арк. 3 адв.]

На гравюры адлюстраваны пра- цэсы рыбнай лоулі і палявання на ка- чак. Гэтыя заняткі таксама адыгрывалі пэуную ролю у забеспячэнні мяшчан прадуктамі харчавання. Больш таго, пад- час археалапчных даследаванняу 20132015 гг. былі выяулены рэштш жывёл з адбіткамі, характэрнымі для разбірання туш і здымання мяса з костак. вызна- чыць прыналежнасць астэалагічнага ма- тэрыялу да пэуных катэгорый жывёл не выпадае, акрамя адзшкавых экзэмплярау іклоу дзіка. Гэта сведчыць аб наяунасці паляушчых у Быхаве у разглядаемы перы- яд (але невядома, былі гэта прафесійныя паляушчыя ці мяшчане проста бавілі на паляванні вольны час).

Мяшчане трымат коней, аб чым сведчаць археалапчныя знаходкі конскіх падкоу і элементау аброці. Звесткі пра стайні прысутшчаюць таксама і у інвентары 1692 г. [16, арк. 2].

Інвентар маёмасщ Быхаускага кас- цёла Святога Казіміра і непарочнага за- чацця Прасвятой панны Марыі узгадвае сенажаці і маёнтш [17].

У нерухомай маёмасці касцёла меліся бровар і спіжарня [17, арк. 24 (адв)]. Будынш бровара і спіжарні хутчэй за усё знаходзіліся у фальварку Белая Гара, які цалкам належау касцёлу, бо яны неадна- разова атсаны у адным інвентары. Фаль- варак размяшчауся адразу за Магшёускай брамай, на самым ускрайку горада. У XVIII ст. гэта тэрыторыя уключалася у склад “Пауночнага” пасада.

Заключэнне

Такім чынам, мы бачым, што у Бы- хаве, як і у шэрагу гарадоу, рамесніцкая дзейнасць была дамінуючым заняткам у параунанні з сельскай гаспадаркай і промыслами Пра гэта кажуць шсьмовыя і археалагічныя крыніцы. Pамеснікі, якгя прысутнічалі у горадзе як у XVII ст., так і у ХУШ ст., а магчыма, і у XVI ст., працавалі са скурай і мехам, тканінай, займалюя апрацоукай металау і выра- бам зброц драуншы, вырабам харчовай прадукцьи, будаунщтвам і выконвалі транспартныя і іншыя сацыяльныя (цырульнікі, мяснікі, пекары, брова- ры і інш.) паслуп. Але асноуную ролю адыгрывау выраб зброі - гэта была так званая спецыялпацыя горада (выраб по- раху, адл^ка гармат і ядрау, выраб агня- стрэльнай і халоднай зброц засцерагаль- нага узбраення). Гэта усё наводзщь на думку пра рамеснщкую спецыялізацыю Быхава у вырабе зброі і рыштунку, а наяунасць іншых рамесшкау - забес- пячэнне функцыянавання мясцовай адміністрацыі, гарнізона і збройшкау.

Сп1с выкарыстаных крынщ

Заяц, Ю. А Заславль в эпоху феодализма / Ю. А. Заяц. - Минск : Наука и техника, 1995. - 207 с. : ил.

Галынж, Р. Д. Справаздача аб архе- алагиным наглядзе на аб'екце “Строительство сетей теплоснабжения к зданию прихода храма Святой Живоначальной Троицы г. Быхова” у 2013 г. (Дамова 1нстытута Псторып НАН Беларус з настаяцелем храма Святой Жываначальнай Трощы г. Быхава ад 26 снежня 2013 г.). / Р. Дз. Галынскт - Магшёу, 2014 - 55 с. (рукатс).

Галытсщ Р. Д. Эвалюцыя Заюр'еускай слабады горада Быхава / Р. Д. Галынсю // Быховские краеведческие чтения IV : сб. статей региональной научно-исследовательской конференции. - Могилев, 2015. - 80 с. : ил. - С. 63-65.

Марзалюк, I. А Справаздача аб археалапчных раскопках на тэрыторыі замка у г. Быхаве Магшёускай вобласщ у 2013 годзе / I. А. Марзалюк. - Магшёу, 2014. - 354 с. (рукатс).

Ляукова, Т. I. Быхау / Т. I. Ляукова, I. I. Сшчук // Археалогы і нумпматыка Беларус : энцыкл. / Беларус. энцыкл. ; рэдкал.: В. В. Гетау ^ шш.]. - М1нск : БелЭн, 1993. - 702 с. : ш.

Снчук, I. I. Быхау / 1.1. Сшчук // Археалопя Беларусі : энцыклапедыя : у 2 т. / рэдкал.: Т.У. Бялова (гал. рэд.) ^ шш.]. - М1нск: Беларус. энцыкл. імя П. Броуи, 2009. - Т. 1 : А-К. - 496 с. : ш. - С. 134.

Ткачоу, М. А Замю і людзі / М. А. Ткачоу // пад рэд. Г. В. Штыха- ва. - Минск : Навука і тэхнжа, 1991. - 184 с. : ш.

Гурин, М. Железные изделия из раскопок Быхова 1988-1989 гг. / М. Гурин, И. Синчук // Пстарычна-археалагины зборнж. - Вып. 22. - Мшск : 1нстытут гісторыі НАН БеларуЛ, 2006. - 262 с. : ш. - Бібліяграфія у канны артыкулау. Рэз. на англ. мове. - С. 235-237.

Ткачоу, М. А Быхауская людисарня / Вялжае княства Штоускае : энцьжла- педыя : у 2 т. / М. А. Ткачоу / рэдкал.: Г. П. Пашкоу (гал.рэд.) ^ шш.] ; маст. З. Э. Герасшови. - 2-е выд. - Минск : БелЭн, 2007. - Т. 1 : Абаленск - Ка- дэнцыя. - 688 с. : ш. - С. 360.

Сав1цкц М. Артылерыя, цэйхгауз і замак у крэпасщ Стары Быхау / М. Савщи // Гістарычны альманах. - Т. 15. - С. 45-62.

Абецедарский, Л. С. Белоруссия и Россия. Очерки русско-белорусских связей второй половины ХМ[-ХУП вв. / Л. С. Абецедарский. - Минск, 1978.

Орленко, С. П. Белорусские мастера “Наводного дела” в оружейной палате / С. П. орленко // Белорусы Москвы. XVII век / сост.: О. Д. Баженов, Т. В. Белова. - Минск : Беларус. энный. шя П. Бороуи, 2013. - 472 с. : ил. - (Энциклопедия раритетов). С. 320-332.

Трусау, А. А. Магшёуская ратуша / А. А. Трусау // Вялжае княства Ш-

тоускае : энцьжлапедыя : у 2 т. / рэдкал.: Г. П. Пашкоу (гал. рэд.) [i шш.] ; маст. З. Э. Герасшови. - 2-е выд. - Мшск : БелЭн, 2007. - Т. 2 : Кадэцк корпус - Яцкеви. - 792 с. : ш. - С. 247.

Грицкевич, А П. Частновладельческие города Белоруссии в XVI-XVIII вв. (социально-экономическое исследование истории городов) / А. П. Грицкевич. - Минск : Наука и техника, 1975. - 248 с.

Волкау, М. Панарама Старога Быхава

другой паловы XVII ст. / М. Волкау // Беларуси пстарычны часотс. -

2013. - № 5. - С. 16-24.

Vilniaus universiteto biblioteka. - Fond 4, Nr 34133 (A-1533), K. 1-4.

Нацыянальны пстарычны арх^ Беларуси - Ф. 2395. Воп. 1. Спр. 7. Арк. 23б, 24б.

Размещено на Allbest.ru