Wplyw norm Porozumienia w sprawie rolnictwa na bezpieczenstwo zywnosciowe krajow czlonkowskich WTO

Размещено на http://www.allbest.ru/

Wplyw norm Porozumienia w sprawie rolnictwa na bezpieczenstwo zywnosciowe krajow czlonkowskich WTO

A. Duchnewycz

Adnotacja

W artykule zrobione teoretyczne badania efektu stosowac postanowienia Porozumienia w sprawie Rolnictwa w sprawie bezpieczenstwa zywnosciowego krajow czlonkowskich Swiatowej Organizacji Handlu i miejsce handlu mi^dzynarodowego i form regulacji w prawie mi^dzynarodowym. Autor studiowal regulacje mi^dzynarodowe, rol^ i znaczenie handlu mi^dzynarodowego dla wspolczesnych stosunkow mi^dzynarodowych, form regulacji. Powstaje nast^puj^ca sytuacja wymagaj^ca regulacji prawnej. Dlatego wspolczesna koncepcja globalnej gospodarki rynkowej realizowana przez normy WTO, kiedy produkcja jakiegokolwiek produktu w okreslonym kraju jest rozpatrywana nie z punktu widzenia jego koniecznosci na rynku krajowym, a z punktu widzenia celowosci jego produkcji wskutek mi^dzynarodowego podzialu pracy i mozliwosci konkurencyjnych, nie zapewnia calkowitego bezpieczenstwa zywnosciowego panstwa.

Slowa kluczowe: WTO, Trade, GATT / WTO, panstwa czlonkowskie WTO, dost^p do rynku.

Анотація

У статті проводиться теоретико-прикладне дослідження впливу положень Угоди про сільське господарство на продовольчу безпеку країн-учасниць СОТ, а також місце міжнародної торгівлі і форми її регулювання в міжнародному праві. Сільське господарство традиційно визнавалося винятковим сектором глобальної торговельної системи.

Сільськогосподарські товари, на відміну від послуг, є продуктами праці, фізично перетинають національні кордони, тому в системі СОТ вони виділяються окремо через свою природу і роль у розвитку міжнародної торгівлі. Ця відмінність полягає в особливостях виробничого процесу в сільському господарстві, постійний попит на продукти харчування, які забезпечують щоденні природні потреби людини, а також у важливій ролі, яку відіграє агропромисловий сектор в історії, культурі та економіці багатьох суспільств. Вступ України до СОТ сприяв виникненню проблемних аспектів щодо адаптації національного законодавства до норм і правил СОТ, конкурентоспроможності продукції сільського господарства, що обумовлює необхідність дослідження цих питань та визначення напрямків подолання проблем, що стоять перед державами членами. Таким чином, сучасна концепція глобальної ринкової економіки за стандартами СОТ, коли виробництво якого-небудь продукту в конкретній країні визначається не з точки зору його необхідності на внутрішньому ринку, а з точки зору доцільності виробництва в контексті міжнародного поділу праці та вільної конкуренції, не забезпечує повну продовольчу безпеку окремої країни.

Ключові слова: СОТ, торгівля, ГАТТ / СОТ, держави-члени СОТ, доступ до ринку.

Abstract

The article is theoretical and practical study of the effect of the Agreement on Agriculture for food security of the participating countries of the World Trade Organization, as well as a place of international trade and forms of regulation in international law. Agriculture has traditionally been regarded as exceptional or is sensitive sectors of the global trading system. Even despite the fact that agricultural products, as opposed to services, are the products of labor, which physically cross national borders in the WTO system they stand apart because of their special nature and role in international trade.

This difference lies in the peculiarities of the production process in agriculture, the constant demand for foods that provide the daily needs of human nature, as well as the important role played by the agricultural sector in history, culture and economy of many societies. Ukraine's accession to WTO contributed to the problem areas to adapt national legislation to WTO norms and rules, the competitiveness of agricultural products, hence the need to study this topic in the sector and overcome the problems facing member states. Thus, the modern concept of the global market economy by the standards of the WTO, when the production of a product in a particular country is defined not in terms of the need for the domestic market, but in terms of feasibility of production in the context of the international division of labor and free competition, does not provide full food security of a country.

Key words: WTO, trade, GATT/WTO, States-members of WTO, access to the market.

Ogolne okreslenie problemu i jego zwi^zek z naukowymi zadaniami praktycznymi. Wejscie do WTO sprzyjalo powstaniu aspektow problemowych dotycz^cych adaptacji ustawodawstw narodowych do norm i przepisow WTO, konkurencyjnosci produkcji rolnictwa, powoduj^c koniecznosc badania podj^tej problematyki i okreslenie kierunkow pokonania problemow powstalych przed panstwami czlonkowskimi WTO.

Aktualnosc badania jest uzasadniona brakiem pelnego opisu tematu - dotychczas faktycznie nie ma zadnej fundamentalnej pracy dotycz^cej wplywu norm WTO na bezpieczenstwo zywnosciowe krajow czlonkowskich tej organizacji.

Analiza ostatnich badan i publikacji, w ktorych podj^to analiz^ niniejszego zagadnienia.

Analiz^ naukow^. zagadnien polityki agrarnej i regulacji prawnej stosunkow spolecznych w zakresie rolnictwa prowadzi wielu krajowych badaczy. Wsrod nich nalezy wymienic W. Nosika [1], W. Semczyka [2], A. Statiwk^ [3], O. Pohribnego [4] i in. Prace tych autorow stanowily podstaw^ kolejnych badan w tej dziedzinie.

Celem artykulu jest ukazanie istniej^cych problemow zwi^zanych z regulacji prawn^. bezpieczenstwa zywnosciowego krajow czlonkowskich WTO, opracowanie propozycji jego doskonalenia.

Przedstawienie podstawowych tez. Wspolczesny swiat dawno juz zrezygnowal z calkowicie autonomicznego istnienia panstw i przezywa epok^ globalizacji. Wspolny zespol gospodarczy zwi^zany jest rowniez z mi^dzynarodowym podzialem pracy. Oznacza to, ze od niedawna w gospodarce swiatowej ze wzgl^du na intensyfikacj^, optymalizaj i inne czynniki rozwoju zaklada si^, iz poszczegolne kraje wyspecjalizuj^ si^ w wytwarzaniu tych produktow rolnych, ktore produkuj^ najlepiej. To zalozenie idealne. W praktyce nie kazdy kraj moze zaakceptowac calkowit^. zaleznosc od towarow importowanych; w gr^ wchodz^. tu zagadnienia bezpieczenstwa zywnosciowego. Do jego podstawowych komponentow nalez^.:

1) zdolnosc rolnictwa do funkcjonowania w systemie produkcji rozszerzonej; oznacza to, ze powinno ono byc dostatecznie rozwini^te dla zapewnienia funkcjonowania panstwa w warunkach codziennych i ekstremalnych;

2) zachowanie kontroli panstwa nad strategicznymi zasobami zywnosci;

3) zapobieganie uzaleznieniu gospodarki od importu najwazniejszych rodzajow zywnosci;

4) utrzymanie warunkow zycia ludnosci powyzej poziomu biedy;

5) zapewnienie niezb^dnej regulacji procesow gospodarczych ze strony panstwa, umozliwiaj^cej normalne funkcjonowanie gospodarki rynkowej.

Mozna tu dostrzec sprzecznosci zewn^trzne zachodz^ce mi^dzy interesami narodowymi i ponadnarodowymi - interesami transnarodowych uczestnikow handlu mi^dzynarodowego. WTO stwarza pole prawne, ktore na pierwszy rzut oka jest sprzeczne z koncepj bezpieczenstwa narodowego kraju: maksymalne otwarcie rynkow narodowych na towary importowane, ograniczenia wewn^trznego wsparcia narodowych producentow produkcji rolniczej.

Oceniaj^c podstawowe tezy Porozumienia w sprawie rolnictwa (dalej -Porozumienie) [5], mozna dojsc do wniosku, ze maj^. one na celu liberalizacji mi^dzynarodowego handlu produktami rolnymi. Mozna do nich zaliczyc zobowi^zania dotycz^ce dost^pu do rynku, wewn^trzne wsparcie producentow, przedsi^wzi^cia sanitarne i fitosanitarne, subsydia eksportowe.

W zwi^zku z powyzszym mozna przypuszczac, ze kraje gospodarczo rozwini^te (USA, UE i in.) raczej nie podwazaj^. swego bezpieczenstwa zywnosciowego poprzez przyj^cie zobowi^zan dotycz^cych liberalizacji handlu. Dlatego glown^ kategori^ krajow, dla ktorych bezpieczenstwo zywnosciowe w zwi^zku z procesami globalizacji jest jednym z glownych problemow, s^. kraje rozwijaj^ce sii i kraje najmniej rozwini^te. Zrodla zagraniczne oraz przedstawiciele organizacji mi^dzynarodowych mowi^c o bezpieczenstwie zywnosciowym i WTO uwzgl^dniaj^ tylko kraje rozwijaj^ce sii [6]. Jednak kazdy kraj, niezaleznie od stopnia jego rozwoju gospodarczego, moze spotkac sii z problemami bezpieczenstwa zywnosciowego, poza tym w ustawodawstwie wszystkich krajow przyklada sii wagi do bezpieczenstwa zywnosciowego, co znaczy, ze zaistniala koniecznosc prawnego uregulowania podobnych kwestii. Tak wi^c, jesli w dalszym ci^gu b^dzie chodzilo o zagadnienie bezpieczenstwa zywnosciowego krajow rozwijaj^cych sii, to problemy te b^d^. rowniez dotyczyc innych krajow, ale juz w innej skali.

Dlatego z pewnymi zastrzezeniami mozna mowic o niedoci^gni^ciach w Porozumieniu odnosnie podmiotow bezpieczenstwa zywnosciowego - w tych kwestiach zwraca sii uwagi tylko na panstwa rozwijaj^ce sii, co oczywiscie nie jest zgodne z rzeczywistosci^, poniewaz w Umowie okresla sii indywidualne warunki gospodarcze kazdego konkretnego kraju: «zobowi^zania w ramach programu reform powinny byc rozlozone mi^dzy czlonkow w sposob sprawiedliwy i z uwzgl^dnieniem aspektow pozahandlowych» [5].

Mowi^c o liberalizacji handlu mi^dzynarodowego nalezy uwzgl^dnic fakt, ze akty normatywno- prawne WTO zawieraj^. jednak poprawki dotycz^ce bezpieczenstwa zywnosciowego. Po pierwsze, o bezpieczenstwie zywnosciowym jest wzmianka w preambule do Porozumienia. Chodzi tu o to, ze «zobowi^zania w ramach programu reform powinny byc rozlozone mi^dzy czlonkow w sposob sprawiedliwy z uwzgl^dnieniem aspektow pozahandlowych, w tym bezpieczenstwa zywnosciowego» [5]. Teza ta ma jednak wyl^cznie deklaratywny charakter, poniewaz nie sprawuje sii realnej kontroli w zakresie deklarowanej «sprawiedliwosci».

Po drugie, artykul XI: 2 (a) GATT «Powszechna likwidacja ograniczen ilosciowych» [7] umozliwia czasowe ograniczanie eksportu poszczegolnych towarow (w tym produktow rolnych) w celu zapobiegania lub oslabiania skutkow krytycznego deficytu zywnosci lub innych towarow o waznym dla strony eksportuj^cej znaczeniu. Przy czym artykul 12 Porozumienia dodaje, ze czlonek wprowadzaj^cy takie ograniczenia powinien wlasciwie przewidziec skutki tego typu zakazu lub ograniczen dla bezpieczenstwa zywnosciowego strony importuj^cej. Oznacza to, ze w przypadku importowania przez jakikolwiek z krajow pewnych produktow, ktore nie s^. wytwarzane na jego terytorium, dzialania kraju eksportuj^cego dotycz^ce zmniejszenia dostaw tego produktu mog^. spowodowac powazne konsekwencje dla kraju importuj^cego. Problem polega na wzajemnej zaleznosci, ktora stala sii wynikiem mi^dzynarodowego podzialu pracy i globalizacji gospodarki.

Podobne ograniczenia w zaden sposob nie maj^. wplywu (przynajmniej nie wyrz^dzaj^. szkod) na bezpieczenstwo zywnosciowe kraju b^d^cego eksporterem. Problemy powstaj^. po stronie importuj^cej. Oczywiscie artykul 12: (b) Porozumienia okresla obowi^zek uprzedzenia o planowym zmniejszeniu eksportu i prowadzeniu konsultacji z importerem towaru [5]. Jednakze czlonkowie mog^. si^ porozumiec lub nie. W tej sytuacji Porozumienie rowniez nie przewiduje nalezytej ochrony prawnej kraju importuj^cego.

Po trzecie, o bezpieczenstwie zywnosciowym jest mowa w zal^czniku 2 p.3 Porozumienia, gdzie od zobowi^zan dotycz^cych zmniejszenia wsparcia wewn^trznego wyl^cza si^ dzialania panstwa zwi^zane ze stworzeniem strategicznych zapasow zywnosci [5].

Oczywiscie podobne zapasy nie s^. panaceum w razie zagrozenia bezpieczenstwa zywnosciowego, ale s^. przeznaczone wyl^cznie do krotkoterminowego wykorzystania w sytuacjach nadzwyczajnych (konflikty wojskowe, kl^ski zywiolowe itp.).

Po czwarte, jesli chodzi o zobowi^zania dotycz^ce dost^pu do rynku, na podstawie tresci artykulu 4 p.2 Porozumienia i zwi^zanego z nim zal^cznika 5 wynika, ze chociaz kraje czlonkowskie WTO zobowi^zane s^. do niewykorzystania i niewprowadzania nowych ograniczen, wymagania te nie dotycz^. towarow zywnosciowych, ktore regulowane s^. odr^bnym trybem. Tak wi^c ograniczenia importu mog^. dotyczyc nast^puj^cych towarow:

- towarow b^d^cych obiektem bezpieczenstwa zywnosciowego;

- towarow niesubsydiowanych;

- towarow, ktorych import wynosi mniej niz 3 % konsumpcji wewn^trznej w okresie podstawowym;

- produkcja ktorych jest znacznie ograniczana przez panstwo [5].

Przy jednoczesnym przestrzeganiu tych warunkow dopuszcza si^ ograniczenie importu.

Jednak dalej w zal^czniku 5 zapis jest nast^puj^cy: po wygasni^ciu okresu realizacji (ktory juz min^l) w celu przedluzenia specjalnego traktowania w stosunku tych towarow czlonek WTO powinien rozpocz^c negocjacje ze stronami zainteresowanymi. Mog^. one dojsc do porozumienia lub nie. W przypadku braku porozumienia stosowanie specjalnego traktowania zostaje zlikwidowane i zaczyna dzialac zwykle clo tak, jak dla towarow, ktorych specjalne traktowanie w okresie realizacji nie obejmuje [5].

Nalezy zaznaczyc, ze w cz^sci dotycz^cej bezpieczenstwa zywnosciowego normy Porozumienia w sprawie rolnictwa s^. przedmiotem szeregu uwag krytycznych polegaj^cych na tym, ze wszystkie kraje w rownym stopniu posiadaj^. prawo do wycofania si^ ze zobowi^zan (na przyklad, dzialania zielonej (green box) i niebieskiej (blue box) skrzynek, pewne subsydia itp.). Jednoczesnie w zaden sposob nie uwzgl^dniono szczegolowej sytuacji krajow rozwijaj^cych si^, co deklaruje si^ w ramach calego prawa WTO, a mianowicie, ze faktycznie tylko kraje rozwini^te posiadaj^. mozliwosci, w tym finansowe, wykorzystania tych norm. Natomiast kraje rozwijaj^ce si^, posiadaj^c takie prawo, po prostu nie s^ w stanie sfinansowac podobnych przedsi^wzi^c. W niektorych zrodlach wyraza si^ przekonanie o tym, ze wyl^czne prawa krajow rozwijaj^cych si^ przyznane im na mocy Porozumienia, w rzeczywistosci nie przynosz^. zadnych korzysci, poniewaz do ich realizacji niezb^dne s^. znacz^ce naklady finansowe, na ktore krajow rozwijaj^cych si^ nie stac one pozbawione rowniez mozliwosci technicznych oraz wykwalifkowanego personelu [8, c. 348].

Poza tym, ze kraje rozwijaj^ce si^ pozbawione s^. mozliwosci wsparcia narodowych dziedzin rolnictwa, rowniez wprowadzenie cel ochronnych jest problematyczne. Jest oczywiste, ze to nie eksporter oplaca cla dodatkowe (ochronne), wprowadzone przez panstwo, a zwykli nabywcy towaru importowanego, czyli obywatele. Po opodatkowaniu towaru clem dodatkowym jego cena na rynku kraju eksportera wzrasta o wysokosc tych cel. Zmniejsza to z kolei i tak skromne mozliwosci obywateli krajow rozwijaj^cych si^ zwi^zane z zaspokojeniem potrzeb zywnosciowych.

W zwi^zku z tym nalezy udzielic krajom rozwijaj^cym si^ dodatkowych ulg w kwestii realizacji norm Porozumienia, co powinno przejawiac si^ glownie w dodatkowych mozliwosciach ochrony krajowych towarow i producentow.

Mozna wi^c stwierdzic, ze tryb dyferencjalny dla krajow rozwijaj^cych si^ okreslony przez normy Porozumienia ma zwykle charakter deklaratywny.

Powszechnie uznaje si^ negatywny wplyw subsydiow, w tym eksportowych, na handel mi^dzynarodowy. W przeciwienstwie do produkcji towarow przemyslowych, subsydiowanie towarow rolnych nie zostalo usuni^te calkowicie, chociaz towary te bardzo cz^sto juz nie s^. tylko produktami rolnymi, ale zostaje poddane obrobce przemyslowej. Pozwala to w szeregu przypadkow na udzielanie subsydiow eksportowych towarom wyprodukowanym przez te branze przemyslu, dla ktorych subsydia eksportowe s^. zwykle zabronione. Kraje rozwini^te w ostatnich latach byly glownym zrodlem subsydiowanych produktow rolnych. Stosowane przez nich subsydia eksportowe maj^. bardzo negatywny wplyw zarowno na kraje rozwijaj^ce si^ b^d^ce eksporterami produktow rolnych, jak i na importerow tych produktow. W pierwszym przypadku okreslony w Porozumieniu system subsydiowania eksportowego pozostawia towary pochodz^ce z krajow rozwijaj^cych si^ daleko w tyle, jesli chodzi o konkurencyjnosc. Poza tym faktycznie niekonkurencyjne staj^ si^ towary wyprodukowane w krajach rozwijaj^cych si^, krajach b^d^cych importerami. Bezposrednim skutkiem tego jest upadek rolnictwa w krajach rozwijaj^cych si^.

Z punktu widzenia bezpieczenstwa zywnosciowego ustanowienie przez Porozumienie systemu wykorzystania eksportowych subsydiow produktow rolnych ma negatywny wplyw na rozwoj handlu mi^dzynarodowego. Tak wi^c Porozumienie stwarza takie warunki, w ktorych przy pomocy zespolu norm prawnych powstaje niepodwazalna konkurencyjnosc produktow rolnych pochodz^cych z krajow rozwini^tych przy deklaratywnej rownosci praw z krajami rozwijaj^cymi si^.

Jesli chodzi o dost^p towarow zagranicznych do rynkow krajowych panstw rozwijaj^cych si^, to Porozumienie przewiduje specjalne traktowanie w zakresie szeregu najwazniejszych produktow. Na podstawie Zal^cznika 5 p.7 nie stosuje si^ zobowi^zan dotycz^cych taryfikacji ograniczen pozataryfowych oraz wszystkich wymagan, wspominanych w atr. 4 p.2 dotycz^cych szeregu produktow maj^cych najwazniejsze znaczenie w odzywianiu si^ mieszkancow kraju czlonkowskiego WTO. Jednoczesnie produkty te rowniez powinny sprostac wymaganiom omowionym w rozdziale A p.1 zal^cznika 5. W okresie bazowym produkty te praktycznie nie byly importowane na terenie kraju rozwijaj^cego si^, nie uzyskaly rowniez zadnych subsydiow eksportowych, zakres ich produkcji jest ci^gle ograniczany przez panstwo i s^. one oznaczone «ST-Annex 5» w liscie koncesyjnej czlonka (czyli jako produkty interesuj^ce z punktu widzenia bezpieczenstwa zywnosciowego) [5]. Tak wi^c jesli chodzi o te towary, to krajom rozwijaj^cym si^ udzielono nie zwyklych ulg, jak w przypadku innych panstw, ale dopuszczono rowniez mozliwosc regulowania ich importu przez srodki pozataryfowe.

Taki system mniej wi^cej odpowiada zasadom bezpieczenstwa zywnosciowego nawet z uwzgl^dnieniem tego, ze do takiego typu towarow nie mozna zastosowac specjalnych dzialan ochronnych (SSG), poniewaz, na podstawie art. 5 p. 1 Porozumienia dzialania takie mog3 byc wprowadzane tylko w odniesieniu do towarow, ktorych import jest regulowany przez srodki taryfowe.

Niemniej jednak nie nalezy tu stosowac dzialan ochronnych, poniewaz obowi^zuj^. limity.

Chociaz Porozumienie rozpatruje bezpieczenstwo zywnosciowe jako niezb^dny aspekt pozahandlowy regulacji prawnych, w wi^kszym stopniu jest ona ukierunkowana na liberalizaj handlu produktami rolnymi, nie poswi^caj^c nalezytej uwagi kwestiom bezpieczenstwa zywnosciowego. Tak wi^c:

- w Porozumieniu nie jest przewidziany dostatecznie elastyczny system regulacji prawnych, uwzgl^dniaj^cy kwestie bezpieczenstwa zywnosciowego;

- przewiduje si^ kolejne rozpatrywanie trybu realizacji Porozumienia z uwzgl^dnieniem zagadnien bezpieczenstwa zywnosciowego, na podstawie art. 20 Porozumienia;

- Porozumienie w wi^kszym stopniu uwzgl^dnia interesy krajow rozwini^tych niz krajow rozwijaj^cych si^.

Istniej^cy system bezpieczenstwa zywnosciowego i opinie na ten temat przedstawicieli krajow rozwini^tych i krajow rozwijaj^cych si^ s^. sprzeczne. Jest oczywiste, ze kraje rozwijaj^ce si^, niew^tpliwie doswiadczaj^ znacznych trudnosci ze strony krajow rozwini^tych w zwi^zku z szeregiem mankamentow Umowy, domagaj^ si^ szeregu ust^pstw i wyj^tkow w mi^dzynarodowym handlu produktami rolnymi. Kraje rozwini^te z kolei, nie chc^c tracic zysku, id^ tylko na nieznaczny formalny kompromis i zaproponowane przez nich ulgi oznaczaj^ tylko to, ze mieszkancy krajow rozwijaj^cych si^ po prostu nie umr^ z glodu.

Wnioski i perspektywy kolejnych badan w danym kierunku. Powstaje nast^puj^ca sytuacja wymagaj^ca regulacji prawnej:

a) kraje rozwini^te uzyskuj^ce ogromny zysk w zwi^zku z niekorzystn^. sytuacja innych krajow akceptuj^ tylko niektore ulgi dla krajow rozwijaj^cych si^ w zakresie zobowi^zan w celu utrzymania mnimalnej rownowagi bezpieczenstwa zywnosciowego;

6) z drugiej strony kraje rozwijaj^ce si^ potrzebuj^ powaznej zmiany ustawodawstwa rolnego WTO, co w ostatecznym wyniku wydaje si^ sprawiedliwe w celu realizacji zadeklarowanych przez WTO priorytetow;

b) wreszcie interesy wszystkich innych krajow (ktorych nie zalicza si^ do krajow rozwijaj^cych si^) w zakresie bezpieczenstwa zywnosciowego praktycznie nie s^. rozpatrywane w prawie WTO, tym nie mniej pozostaj 3 aktualne.

Dlatego wspolczesna koncepcja globalnej gospodarki rynkowej realizowana przez normy WTO, kiedy produkcja jakiegokolwiek produktu w okreslonym kraju jest rozpatrywana nie z punktu widzenia jego koniecznosci na rynku krajowym, a z punktu widzenia celowosci jego produkcji wskutek mi^dzynarodowego podzialu pracy i mozliwosci konkurencyjnych, nie zapewnia calkowitego bezpieczenstwa zywnosciowego panstwa.

rolnictwa bezpieczenstwa zywnosciowego prawie

1. Правове регулювання зовнішньоекономічної діяльності суб'єктів агробізнесу // Аграрне право України: підручник / За ред. В.З. Янчука. - 2-ге вид., перероб. та допов. - К.: Юрінком-Інтер, 1999. - С. 583-620.

2. Проблеми права власності та господарювання у сільському господарстві: монографія / Кол. авторів. Під ред. В.І. Семчика. - К.: Ін-т держави і права ім. В.М. Корецького НАН України, 2007.

3. Актуальні проблеми правовго регулювання аграних, земельних, екологічних відносин і природокористування в Україні та країнах СНД: міжнарод. наук.-практ. конференція, м. Луцьк, 10-11 вересня 2010 р. - Луцьк: РВВ ЛНТУ, 2010. - 382 с.

4. Аграрне право України: підручник / За ред. О.О. Погрібного. - К.: Істина, 2007. - 448 с.

5. Угода про сільське господарство від 15.04.1994 р.

6. Carson C. The Uruguay Round Agreement on Agriculture. OECD / C. Carson. - Paris, 1998. - P. 141.

7. Генеральна угода з тарифів і торгівлі (HATT 1947) від 15. 04. 1994 р. // Офіційний вісник України. - 2010. - № 84. - Ст. 2989.

8. Шумилов В.М. Всемирная торговая организация: право и система / В.М. Шумилов. - М.: Проспект, 2006. - 348 с.

Размещено на Allbest.ru