А.С. Пушкін у Магілёве: вачыма афраамерыканскага пісьменніка Джона Олівера Кіленза

Размещено на http://www.allbest.ru/

Мінскі дзяржауны лшгвгстычны універсітзт

UDC: 821.111(73)-3.09(045)

А. С. ПУШКІН У МАГ1ЛЁВЕ: ВАЧЫМА АФРААМЕРЫКАНСКАГА ПІСЬМЕННІКА ДЖОНА ОЛІВЕРА КІЛЕНЗА

Ю. Стулау

г. Мінск

Першы раман афрамерыканскага пісьменніка Джона Олівера Кі- ленза «Маладая кроу» адразу прьщягнуу увагу амерыканскай і замежнай крьітьікі, а яго наступны раман «І тады мы пачулі гром» узнёс яго на вяршыню славы. Шматлікія артыкулы, рэцэнзи, інізрв'ю падкр;зслівалі та- лент маладога празаіка і яго грамадзянскую пазщыю, якая была накіравана на барацьбу супраць расізма і расавай дыскрымшацыт У Савецкім Саюзе ён адразу набыу папулярнасць. Амаль не было прац па сучаснай афрааме- рыканскай лпаратуры, якія не узгадвалі бы пра творчы шлях Кіленза, а ён адчуу неабходнасць зразумець краіну, якая дала свету вялікага «чорнага» рускага паэта - А. С. Пушкіна.

Ёсць некалькі факгау, якія сведчаць пра цікавасць Пушкіна да Беларусі. У сваім водгуку на кнігу Беларускага арцыбюкупа Георгія Коніскага славугы рускі паэг А.С. Пушкін згадау пра беларусау: «Народ, нам издревле родной». Некалькі разоу ён быу праездам у Беларусі, а ягонае карогкае знаходжанне у Магілёве па дарозе з пауднёвай ссылкі у 1824 г. знайшло сваё адлюстраванне ва успамінах Аляксандра Распо- пава, афіцэра Лубенскага гусарскага палка, які быу раскватараваны у сгараж^ітн^ім беларускім горадзе. Пляменнік Е. А. Энгельгардта, ды- рэкгара Царскасельскага ліцзя, дзе вучыуся паэт, апісвае энтузіазм, з якім маладыя афіцэры сустрэлі свайго куміра. Паводле ягоных слоу, «у захапленні, шго паміж намі вялікі паэг Пушкін, мы узялі яго на рукі і аднеслі паблізу, на маю квагэру (я жыу разам с карнегам Куцынсюм). Пушкін быу у захапленні ад нашага энгуз^ма, мы паднімалі на рукі дарагога госця, пілі за яго здароуе, у гонар і славу усяго, што ім сгворана. Пушкін быу у самом вясёлым і пагодлівьім насгроі» [3] Усе пераклады нашы (Ю. С.).. Пазней навукоуцы Беларусі і Расіі неаднойчы выкарыстоувалі нагаїкі Распопава у даследваннях сувязей паэга з беларускай зямлёй, там больш што ёсць і іншыя цікавыя падрабязнасці для даследчыкау гворчасці Пушкіна. Вядома, што беларускі шляхціч Павел Асгроускі быу прагаціпам Дуброускага са знакамігай аповесці пісьменніка, а унучка Пушкіна Нагалля, якая памёрла на Беларусі і гам і пахавана, шмаг зрабіла для жыхароу вёскі Цялуша каля Бабруйска, дзе знахо- дзіуся яе маёнгак. Паводле слоу вялікага беларускага пісьменніка Васі- ля Быкава, Пушкін «будзе жыць, пакуль будзе існаваць чалавецгва, бо ягоная вялікая, жывая душа у наш не голько жорсгкі, але і жудасны век з'ядноувае людзей пачуццямі дабра, злучае разарваную сувязь часоу і дае надзею» [цыг. па: 1, с. 3].

Імя Пушкіна добра вядома чорным амерыканцам. Ён увасабляе для іх масгацкі галенг, крэагыунасць і прагу да вольнасці. Ужо у сярэдзіне XIX сгагоддзя гворы паэга прыцягваюць увагу абатцыя- нісгау і негрыцянсюх інтэлектуалау, а у першай чвэрці ХХ сгагоддзя Пушкін зрабіуся сімвалам негрыцянскага інтелект «у той час як яго працы і біяграфія пасгупова сганавіліся часгкай афраамерыканскага лігарагурнага дыскурсу» [7, p. 248]. У гворчасці Л. Хьюза, К. Калена сусгракаюцца разнасгайныя спасылкі на паэга і яго гворы, адчуваецца моцнае уздеянне яго щэй на фарміраванне новага пакалення чорных пісьменнікау ЗША, што знайшло сваё адлюсграванне у іх разуменні найважнейшага паняцця для афраамерыканцау - самащэнтыфшацыг Для Калена рускі паэт быу «негрыцянсюм продкам» у літаратурь.

Відавочна, матэрыялы пра жыццё Пушкіна і успрыманне паэта ш яго творчасці сучаснікамі паэта зацікавілі і вядомага афрамерыкан- скаго пісьменніка Джона Олівера Кіленза, калі ён пачау працаваць над сцэнарыем біаграфічнага фільма пра Пушкіна, ролю каторага вельмі жадау сыграць знакамгты чорної акцёр Гары Белафонтэ. Яшчэ у 1978 г. канадскі пісьменнік вянгерскага пахождання Джордж Джонас, у будучым адзін са сцэнарыстау фільма С. Спілберга «Мюнхен», напісау п'есу «Пушкін», разлшваючы на артыста як выканауцу ролі вялікага рускага паэта афрыканскага паходжання. Але выстава, пастауленная другім эмігрантам - палякам Марыёнам Андре (Чарнецкім) у таронт- скім «Тэатры плюс», не прыцягнула ані увагі Белафонтэ, ані публікі. Замест акцёр прапанавау Кілензу напісаць іншы снднарый, тым больш што абодва імкнуліся развянчаць расістскі міф пра другараднасць чорных амерыканцау. Кіленз настойвау, што «калектыуны афрааме- рыканскі лгтаратурны праект павінен праслауляць афраамерыканскі народ і садзейнічаць супраціуленню прыгнечанасці, і што гэтае мас- тацкае выказванне павінна быць напісана на афраамерыканскай мове» [4, p. 239]. Сам пісьменнік належау да плыні «чорнай эстэтыцы», якая была вельмі папулярнай сярод афраамерыканскай мастацкай інтзлі- генциі у перыяд т. з. «чорнай рэвалюцш» 1960-1970-х гадоу. Прак- тычна такі ж намер быу і у Белафонтэ. Ён «планавау рабіць фільми, якія паказвалі бы чорных с такімі самым надзеямі, праблемамі, кахан- нем, як і у інших людзей. .. .Ён планавау, каб ягоныя чорныя былі тым людзьмі, якія зрабілі унёсак у развіццё навукі, кіравання і мастацтва» [5, р. 161]. На жаль, праект не аживдявіуся, але дзесяць гадоу жыцця, якія Кіленз правёу, вывучаючы лёс вялікага русскага паэта і яго літаратурную спадчыну, далі свой плён. Так з'явіуся раман «Вялікі чорны рускі», надрукаваны ужо пасля смерці пісьменніка у 1989 г. намаганнямі яго жонкі і зяця.

Зразумела, чаму Кіленза привабіла фігура Пушкіна. Згодна з яго разуменнем місіі мастака, гэта быу палгтычна ангажаваны роман, у цэнтры якога знаходзіцца праблема самаідэнтыфікаціі паэта. Для чалавека іншай культуры праца над біяграфіяй рускага генія вымагала глыбокага аналізу фактау яго жыцця і творчасці, руплівага знаёмства з дакументамі, паездак у мясціни, звязаныя з акалічнасцямі яго дзейнасці. Кіленз прыязджае у Савецкі Саюз, прымае удзел у пушкін- скіх урачыстасцях у Маскве, Ленінградзе, Пскове і Міхайлаускім, выву- чае даследванні творчасці паэта, аналізує пераклады творау Пушкіна на англійскую мову. Раман набыу форму біяграфічнага рамана, дзе галоу- ным для пісьменніка, які працуе у гэтым жанры, з'яуляецца, на думку Г. В. Казанцавай, «мадэль жыцця пстарычный асобы, дзеля увасаб- лення якой найбольш важнай ёсць гісторыя не знешняга, а унутранага (духоунага) жыцця» [2]. У такім рамане спалучаюцца рэальныя падзеі і вымысел, які, аднак, успрымаецца як верагодны, бо абапіраецца на факт, і дапамагае стварыць мастацкі вобраз гістарьічнага персанажа.

Раман пачынаецца з апошняга дня у жмцці паэта, калі перад трагічнай дуэллю Пушкін узгадвае усё сваё жыццё, дзе было шмат пакут і мала шчаслшых імгненняу. Ён іншы не только па свайму паходжанню і выгляду, але і па унутранняму светаадчуванню, і у гэтым і яго боль, і яго крыж.

Беларусі прысвечана шостая глава кнігі, дзе гутарка ідзе пра знаходжанне Пушкіна у горадзе Маплёве. Яго назва звязана з легендай пра народнага асілка Машэку, над магілай якога быу насыпаны вялікі курган - Магіла Льва - і якому прысвечана знакамітая паэма вялікага беларускага песняра Янкі Купалы. Аналіз тэкста рамана паказвае, што Кіленз быу знаёмы з успамінамі Распопава, што знаходзіць пацвяр- джэнне у дэталях апісання гэтага этзода, хаця і не заусёды дакладных. Напрыклад, Распопау называе сябе Аляксандрам Энгельгардтам (гэта прозвішча яго дзядзькі), князь Абаленскі становіцца Абелінскім, а Магі- лёу апытуся «сярод бясконцага зялёнага стэпу» [6, p. 204] (на самой справе горад размешчаны на пойменай тэрасе Дняпра). Але у асноуным пісьменнік прытрымлшаецца фактау, удзяляе увагу маршруту паэта, які пасля пауднёвай ссылкі быу вымушаны ехаць пад надзор паліцш у свой радавы маёнтак у Міхайлаускім. Так ён апынууся у беларускім горадзе, дзе мусіу спынщца на начлег.

Згодна з успамінамі Распопава, ён быу першым чалавекам, які пазнау Пушкіна і паклікау калег сустрэцца з паэтам. Пад час гэтай сустрэчы Аляксандр Сяргеевіч, узрушаны захапленнем маладых лю- дзей, якія нават хацелі выкупаць яго у ванне з шампанскім, прачытау ім свой верш «Вясёлы пір», але ад ванны адмовіуся, згадаушы пра яе пад час другой сустрэчы з Распопавым у Міхайлаускім у 1825 г. [3]. Тут Кіленз практычна паутарае сцэну, апісаную маладым гусарам, але мяняе націск. Для Рапопава найважнейшым было перадаць абаянне паэта, сілу уздзеяння яго творау на маладое пакаленне, для якога ён быу песняром вольнасці. Кіленз імнецца зрабіць Пушкіна рэвалюцыянерам, які заклікае да звяржэння самауладства. Гэта адпавядае яго разуменню місіі мастака. Трэба улічваць, что, як і іншьія радыкальныя афраамеры- канскія дзеячы культуры, якія адстойвалі прынцыпы «чорнай эстэты- цы», ён лшыу, што мастацтва чорных амерыканцау павінна кіравацца щэяй «Чорнае - гэта прыгожа» і служыць паштычным мэтам барацьбы з расавай дыскрымінаціяй. Паэзш Пушкіна караніцца у народнай культуры, і піша ён на роднай мове, а не па-французску - мове рускай арыстакратыр что для Кіленза вельмі паказальна. Таму вобраз Пушкіна у чорнага пісьменніка нават у сцэне у Магілёве адрозніваецца ад традыцыйнага уяулення аб паэце, якое склалася у літаратурнай гісто- рыі. Ён падкрэслшае рэвалюцыйны імпзт і радыкалізм генія пры дапамозе умела падабраных вершау. Дух Пушкіна свабодны і не ведае граніц, і таму яго паэзш аднолькава дарага і маладому афіцэру, і сту- дэнту, і юнай дзяучыне, і простаму мужыку.

Малюючої сцэну спаткання паэта з Распопавым, Кіленз прыводзіць дэталі, ужо вядомыя з успамінау. У перакладзе ён нават выкарыстоувае словы, якія прысуттчаюць у тэксце Распопава, адзначаныя курсівам:

Натуральна, письменник замяняе першую асобу на трэцюю, бо амаль весь тэкст ідзе ад імя апавядальніка, які апісвае жыццё паэта. Таксама ён апускае маленькія падрабязнасці (імя дырэктара ліцзя, месца спаткання Пушкіна з афівдрамі - пошта, мяняе слова «проворный» на «кадэт, які піша цудоуныя вершы»), але гэта ні у якім разе не уздзейнічае на танальнасць урыука. пісьменнік килленз паэт пушкін

Что да другой часткі гэтай сцэны, то тут пісьменнік дае прастор сваёй фантазіі. Ён адштурхоуваецца ад Распопава, але дадае іншыя акцэнты і усільвае эфект уздзеяння паэта на моладзь, якая жадае дэмакратычных перамен у краіне. Афіцэры пілі за здароуе паэта і бьілі так узрушаны, як быццам ім быу аказаны гонар піць з Яго Вялікасцю - самім царом усея Русі. Кіленз нагадвае этзод з ваннай з шампанскім, але заканчвае яго не дэкламацыяй верша паэта, як у Распопава, а яго палымянай прамовай з заклікам да рэвалюцыт Ён нават пачынае прамову словам «Таварышы», якое у гэтым сэнсе у XIX-м стагоддзі не выкарыстоувалася і набыло яго толькі пасля кастрычніка 1917 г., і патрабуе, каб моладзь рыхтавала народную рэвалюцыю, а не дварцовы пераварот, бо галоунай мэтай патрыётау Расіі павінна быть вызваленне усіх прыгнечаных - «таджыкау, фінау, калмыкау, татар, узбекау, казакоу, яурэяу, але асабліва мужыка і так званага вялікароса. Уздымайце кожнага рускага на рэвалюцыю. Нават чаркесау. Усё у вашых руках!» [6, р. 203].

Гэты эп1зод за некалькімі падрабязнасцямі - плён фантазіі Кіленза, але «Вялікі чорны рускі» - не навуковая біяграфія паэта, дзе важна дакладнасць, апора на факты. Жанр мастацкай біяграфіі дазваляе аутару стварыць атмасферу спаткання, дзякуючы чаму ён пазбег шюстрацыйнасщ, якая, на вялікі жаль, прысуттчае у рамане. У выпадку з магшёускай сцэнай фантазія пісьменніка здаецца абгрунтаванай. Пушкінскі верш «Вясёлы пір» выглядау бы не зусім натуральным і нават банальным у тэксце бшлетрызаванай біяграфіі, а прамова Пушкіна перад моладдзю дазваляла адчуць паралелі са знакамлым вершам «Помнік»- паэтычным запаветам вялікага рускага паэта, дзе ён сцвярджае:

«Вядомы буду я на усёй Русі вялікай,

І імя маё кожної назаве язык,

І горды унук славян, і фін, і сёння дзікі Тунгуз, і стэпау друг калмык.

За гэта доуга буду любы я народу,

Што лірай лепшыя надзеі абуджау,

Што у мой суровы век праславіу я свабоду І міласць да няшчасных звау».

(Пераклад М. Танка)

Свабода - вось ключавое слова для Пушкіна, як і для Кіленза. Паказваючы, што для самаадзнакі паэта было вельмі важна яго эттчнае паходжанне, Кіленз імкнецца пацвердзіць, што толькі у многанацыя- нальнасці і эттчнай разнастайнасці свабодных людзей крыецца вялікая будучыня Расіі.

Па дарозе з Маплёва паэт, гледзячы на шырою прастор беларускай зямлі, пытаецца уявіць сябе сваю будучыню, якая не можа быць аддзелена ад лёса роднай краіны, дзе усе людзі павінті быць роунымк А для гэтага трэба змагацца не пакладаючы рук. Свабода не прьіходзіць сама. На першым месцы для пісьменніка, які заусёды падкрэслшае ідэялагічную накіраванасць мастацтва, - прапагандысцю пафас, і таму Пушкін Кіленза - не проста рускі паэт. Ён адчувае сябе народным паэтам, ад якога патрабуецца выказаць думкі і надзеі рускага народа у формах, вынжаючых з самых крынщ народнага мастацтва. «Яго любіла моладзь Расіі. Ён адчуу макрэчу у вачах. Усё ж моладзь - гэта будучыня Расіі і адзіная надзея, што у Расіі ёсць будучыня. І перамены« [6, р. 203].

Маштаб асобы рускага паэта вятзны. Перад афраамерыканвдм Кілензам стаялі цяжкія задачы. Чалавеку з крашы, дзе ніколі не было радавой арыстакраціі, было няпроста пранікнуть у дух расійскага грамадства першай трэщ ХІХ стагоддзя. З другога боку, ён на гене- тычным узроуні ведау, што такое рабства - аналогія прыгоннага права у Расіі. Гэтым можна растлумачыць асаблівую увагу, якую пісьменнік надае людзям з нізоу, рускаму мужыку. Дзякуючы сувязям з простимі людзьмі, паэзія Пушкіна набывае свабодалюбны характар і незвычайную гл^ібіню. Кіленз час ад часу вольна інтзрпрдтуе факты пушкінскай біяграфіі, выкарыстоувае не заусёды лепшыя варіяніи перакладау, за кошт чаго губляецца музыкальнасць і незвычайная празрыстасць вершау Пушкіна. Тым не меньш, пры дапамозе спалучэння фактычнага і вымыс- ленага, публщыстычнага і лірічнага Кіленз стварае яскравы і прывабны вобраз гістарычнай асобы - вялікага рускага паэта.

Дзякуючы кнізе, англамоуны чытач знаёміцца з чалавекам, які стварыу сучасную рускую літаратуру і літаратурную мову і стау сімва- лам прагі да свабоды. І асобны раздел у апавяданні пра станауленне паэта належыць яго кароткаму, але вельмі важнаму досведу знаходжання у летнім Маплёве, дзе ён убачыу сваё прызначэнне.

Літаратура

1. Букчин С. Пушкинобесие / С. Букчин // Народная воля. - 12 чэрвеня 2015. - С. 3.

2. Gilyard K. John Oliver Killens : a life of Black literary activist / K. Gi- lyard. - Athens, GA : University of Georgia Press, 2010. - 418 p.

3. Fogelson G. Harry Belafonte: Singer & Actor / G. Fogelson. - Los Angeles : Holloway House Books, 1991. - 222 p.

4. Killens J. O. Great Black Russian: A Novel on the Life and Times of Alexander Pushkin / J. O. Killens. - Detroit: Wayne State University Press, 1989. - 391 p.

5. Lounsbery A. «Bound by Blood to the Race»: Pushkin in African American Context / A. Lounsbery // Under the sky of my Africa : Alexander Pushkin and blackness / [ed. by Catharine Theimer Nepomnyashchy, Nicole Svobodny, and Ludmila A. Trigos[. - Evanston, IL : Northwestern University Press, 2006. - P. 248-278.

Аннотация

Статья посвящена роману «Великий черный русский» выдающегося афроамериканского писателя Джона Оливера Килленза (1916-1987), в котором он обращается к фигуре великого русского поэта А. С. Пушкина, который стал символом творческого начала и мастерства людей с африканской кровью для миллионов афроамериканцев. Дается объяснение интереса писателя к личности Пушкина. Особая глава в романе описывает пребывание поэта в белорусском городе Могилеве, где его с энтузиазмом приветствуют толпы молодых офицеров, студентов и простых людей. В статье показывается, что при работе над биографическим романом Килленз знакомится с различными материалами о жизни Пушкина, однако его радикальные взгляды, проистекавшие из идей движения «черной эстетики», определили его понимание поэзии русского поэта.

Ключевые слова: А. С. Пушкин, Дж. О. Килленз, афроамериканская литература, биографический роман, самоидентификация.

Stulov Yuri. A S. Pushkin in Mogilev from the Perspective of African American Writer John Oliver Kittens.

The paper deals with the novel «The Great Black Russian» by the outstanding African American writer John Oliver Killens (1916-1987), in which he addresses the figure of the great Russian poet Alexander Pushkin who has become a symbol of the ingenuity and creativity of people of African descent for millions of African Americans. The writer's interest in Pushkin is commented upon. A special chapter in the novel is devoted to Pushkin's visit to the Belarusian city of Mogilev where he is enthusiastically welcomed by young officers, students, and common people. The paper shows that in writing the biographical novel Killens was well aware of different materials related to Pushkin's life; however, his radical views that were influenced by the ideas of the Black Aesthetics movement determined his reading into the Russian poet's poetry.

Key words: A. S. Pushkin, J. O. Killens, African American literature, biographical novel, self-identification.

Стаття присвячена роману «Великий чорний росіянин» видатного афроаме- риканського письменника Джона Олівера Кілленза (1916-1987), у якому письменник звертається до постаті великого російського поета О. С. Пушкіна, котрий став символом творчого начала й майстерності людей з африканською кров'ю для мільйонів афроамериканців. Пояснюється інтерес письменника до особистості Пушкіна. Окремий розділ роману описує перебування поета у білоруському м. Могильов, де його натхненно вітає юрба молодих офіцерів, студентів і простих людей. У статті показано, що в роботі над біографічним романом Кілленз знайомиться з різними матеріаліми про життя Пушкіна, проте його радикальні погляди, пов'язані з ідеями «чорної естетики», визначили його розуміння поезії російського поета.

Ключові слова: О. С. Пушкін, Дж. О. Кілленз, афроамериканська література, біографічний роман, самоідентифікація.

Размещено на Allbest.ru