Англамоуная перадача беларускіх парэмій

The article analyzes the problem of the translation of paremias from Belarusian to English language which have been identified from the novel «King Stach's Wild Hunt» by V. Karatkevich. There are the main transmission techniques which use in the theory of translation.

The aim of our research is identification and analysis of paremias transmission techniques from the Belarusian language to English based on the novel «Dz^ae paljavanne karalja Staha» by V. Karatkevich and its English-language translation made by M. Mintz in 1989 «King Stach's Wild Hunt». The methods of research are comparative and descriptive.

Analysis of certain paremias from the novel «King Stach's Wild Hunt» by V. Karatkevich and its English-language translation shows that only a few paremias correspond to an adequate transmission because they have a common source of origin. The comparison of the Belarusian paremias and English-language translation points to the need to involve the special complex of translation technologies. The fact that the transfer from a different meaning points to the semantic mistake made by a translator, the cause of which lies in an inaccurate comparison interlingual meaning of paremias. Our research shows that interlingual equivalence of paremias is not a rare phenomenon, so translators need more carefully to determine its value and to select the interlinguistic matching. So, the question of the translation of paremias is relevant today, since such language units will be used in literary texts, as a reflection of any nation.

Key words: proverbs, semantics, translation, cross-language equivalent, cross-language analogs, tracing, quasiproverbs.

Мастацкі пераклад з'ява умоуная. Нягледзячы на тое, што многія адразу могуць даць азначэнне слову пераклад перадача з адной мовы на іншую, але гэта не зусім так, паколькі асабліва мастацкі пераклад, утрьімлівае у сабе не простую аутаматызаваную перадачу. Па-першае, гэта літаратурн! твор, які адэкватна перакладаецца на іншую мову. Па-другое, гэта сутыкненне элементау дзвюх розных культур, традиций, менталггэтау і нават узроуняу развіцця крашы, якія не толькі пранікаюць у будучы твор праз мову, але і спрыяюць адэкватнаму разуменню будучага твора. Слушным з'яуляецца меркаванне Я. Ф. Тарасава, што «галоунай прычынай непаразумення пры мжкультурных зносінах лшыцца не адрозненне моу, а адрозненне нацыянальнай свядомасці камунікатау» [13, с. 22].

У такім глабальным абмене шфармацып перакладчык адыгрывае немалаважную ролю, таму да яго ставяцца высокш патрабаванні: ён павінен валодаць не толькі шырокм ведамі пра мову і культуру, на якую вядзецца пераклад, але і яшчэ добра разбірацца у моуных і культурных асаблівасцях арыгшала. Па вызначэнш перакладчыцы А. П. Міньяр-Беларучавай, пераклад гэта «від мауленчай дзейнасці, які падвойвае кампаненты камушкацыр мэтай якога з'яуляецца перадача паведамлення у тых выпадках, калі коды, якімі карыстаюцца крынща і адрасат не супадаюць» [10, с. 5]. Прыступаючы да перакладу мастацкага твора, кожны перакладчык сутыкаецца з супярэчлівымі патрабаваннямі. З аднаго боку, яму неабходна прытрымлшацца правіл, згодна з якімі пераклад павінен быць максімальна блізкім да арыгшала. З другога боку, перакладчык вымушаны адаптаваць беларускую культуру да англійскай мовы, што, бузумоуна, паспрыяе да непазбежнай змены шдывщуальнасщ арыгшальнага тэксту, з'яулення некаторых лінгвістьічньїх неадпаведнасцей, выклшаных аб^^ту^ші адрозненнямі паміж культурамі і мовамі.

І сапрауды, мова не можа абысщся без культуры, як і культура без мовы. Адносшы да мовы як да феномена культуры адлюстроуваюцца непасрэдна праз моуны этыкет, лексшны фонд, фразеалогію і г.д. Адным са сродкау такога адлюстравання нацыянальнай культуры праз мову з'яуляюцца парэми, якія і насычваюць мастацкі твор спецыфічнымі рысамі кожнага народа. Парэми гэта асаблшыя адзінкі і знакі мовы, неабходныя элементы зносін паміж людзьмі. Гэтыя знакі перадаюць спецыфічную інфармацыю, вызначаюць тыповыя жыццёвыя і разумовыя сітуацыі або адносшы паміж тымі ці іншымі аб'ектамі. Таму щкавым з'яуляецца пытанне супастаулення і вызначэння спосабау перадачы менавіта такіх лексшных адзінак з беларускай мовы на англійскую.

Адны даследчыю тэорыі перакладу лічаць парэміі адзінкамі фразеалогіі, паколькі яны валодаюць устойлівасцю, ідыяматычнасцю і узнауляюцца у пэуных сітуацыях, як і фразеалагічныя адзінкі (А. У. Кунін, В. Л. Архангельскі, І. Яфімау і інш.), а другія (В. У. Вінаградау, І. Я. Рэцкер, М. А. Якалщвіч, М. Тэлш і інш.) не уключаюць іх у фразеалагічную групу, абгрунтоуваючы гэта тым, што парэміі «маюць структуру сказа і не з'яуляюцца семантачтімі эквівалентамі слоу» [3, с. 18]. І сапрауды, парэми не могуць быць носьбітамі лексічнага значэння, сэнс іх можа быць перададзены толькі сказам, тады як «фразеалагізмам уласціва катэгарыяльнае значэнне» [7, с. 7]. Нягледзячы на такое біпалярнае разыходжанне, лінгвіста прытрымліваюца агульных крытэрыяу, якімі павінен карыстацца перакладчык пры перадачы такіх моуных адзінак. Па-першае, гэта падбор міжмоунага эквівалента (поунага або частковага), або аналага (пры адсутнасці міжмоунага эквшалента), які будзе адпавядаць арыгшальнай парэміі па змесце, але не па форме. Выкарыстоуваючы падбор міжмоунага эквшалента, перш за усё захоуваецца вобразнасць парэміі, а вось калі падбіраецца аналаг, паустае задача выяуленне таго, што захавалася, і таго, што было страчана. Па-другое, гэта свабодны пераклад, які прымяняецца толькі у тых выпадках, калі адсутнічае эквівалент або аналаг. Пры свабодным перакладзе можа быць выкарыстаны прыём калькавання (толькі пры умове, што носьбітам іншай мовы парэмія будзе зразумелай) або атсальны / вольны пераклад, пры выкарыстанш якога, безумоуна, будзе страчана яе афарыстычнасць. І апошняе, гэта стварэнне семантычнай трансфармацыі, або «квазшарэми, г. зн. перакладчык выкарыстоувае форму моунай гульні, якая складаецца з перафразіравання зыходнай парэміі з мэтай прыстасавання яе да будучых чытачоу» [2, с. 25].

Мэта нашага даследавання вызначэнне і аналіз спосабау і прыёмау перадачы парэмш з беларускай мовы на англійскую на матэрыяле аповесці «Дзікае паляванне караля Стаха» У. Караткевіча [4] і яе англамоунага перакладу М. Мінц (1989 г.) «King Stach's Wild Hunt» [1].

З прычыны таго, што, як і многія даследчыкі, мы не уключаем парэміі у фразеалагічны склад і разглядаем іх асобна ад фразеалагізмау (яны былі аб'ектам нашага вывучэння з прычыны сваёй шматлікасці), у беларускамоунай аповесці «Дзікае паляванне караля Стаха» У. Караткевіча намі адзначана невялікая колькасць ужывання такіх выразных моуных сродкау. І увогуле аналіз перакладу вызначаных парэмій з аповесці дазваляе адзначыць прымяненне у асноуным двух спосабау адэкватнага і неадэкватнага.

Пад адэкватным спосабам перадачы разумеецца пераклад, які па усіх параметрах адпавядае арыгшальнаму тэксту і не парушае пры гэтым нормау мовы перакладу (г. зн. пераклад эквЬалентам ці аналагам, або калькай, пры умове, што яна будзе зразумелай). Так, у аповесці вызначаецца адэкватная перадача парэмш, зробленая поуньїмі жвівалентамі, якія маюць агульную крьініцу паходжання. У прыватнасци У доме павешанага не размауляюць пра шворку [4] Never speak of woe in the house whose master has been hanged [1] (дасл. Ніколі не размауляй пра гора у доме, дзе гаспадар быу павешаны), дзе парэми маюць агульную крынщу паходжання (раман «Дон Кіхот» іспанскага пісьменніка Мігеля Сервантэса дэ Сааведра) і агульны сэнс `каму-н. не гавораць у вочы пра тое, што непрыемна нагадвае пра яго недахопы, заганы і пад. ' [6, с. 515].

Альбо яшчэ: Маучау бы лепей, калі Бог розуму пазбавіу [4] Better if you'd kept quiet if God hasn't given you any sense [1] (дасл. Лепей бы ты маучау, калі Бог не дау вам ніякага сэнсу), дзе прыведзеныя парэми з'яуляюцца эквшалентным^ паколькі маюць свае вытою ад лацінскага выразу Quos Deus perdere vult, dementatprius (пер. Каго Бог хоча загубіць, таго ён перш за усё пазбауляе розуму), або параунаем яшчэ з рускім варыянтам парэми Молчи, коли Бог разума не дал `не узнают, что ты глуп' [11].

Складаным для перакладчыка з'яуляецца не толькі распазнанне парэми у мастацкім тэксце, але і аутарская трансфармацыя такой парэми, якая магла адбыцца. Напрыклад: «Ну што ж, вырашыу я, -- хоць які сказ адзін адказ» [4] «So then, I decided, as well be hanged for a sheep as for a lamb» [1] (дасл. Усё роуна, за што быць павешаным: за авечку альбо ягня). Беларускамоуная парэмш, утвораная У. Караткевічам ад агульнавядомай Сем бед адзін атвет, якая азначае `рызыкнём, а калі прыйдзецца адказваць, то за усё адразу. Гаворыцца, калі хто-н. рашыу зрабіць нешта рызыкоунае і гатоу несці адказнасць за гэта' [8, с. 475], перадаецца англамоуным аналагам, г. зн. парэми маюць тоеснае значэнне, але пабудаваныя на розных асновах [5, с. 232]. Супастауляльныя парэми паказваюць, што розныя народы аднолькава ставяцца да падобных чалавечых дзеянняу.

У аповесці адзначаецца факт выкарыстання часткі парэми, якая у беларускай мове дауно стала фразеалагічнай адзінкай чым не жартуе д 'ябал [4] `усё можа здарыцца, усякае бывае. Выказванне дапушчальнасці ці магчымасщ чаго-н. непрадбачанага, нечаканага' [8, с. 564] і перакладаецца фразеалагиным аналагам you never can tell [1], але дадзены беларускі фразеалагізм з'яуляецца часткай парэміі Чым чорт не жартуе, (калі) пакуль бог спіць [6, с. 594], якая мае англамоуны эквЬалент The devil plays all kinds of tricks while God is asleep [5, с. 286]. У адпаведнасці з слоунікам, такі варыянт перакладу гэта апісальная перадача, у якой захоуваецца яе вобразнасць, і таму мы лиым такі пераклад адэкватным. Але у англамоуным перакладзе можна было б таксама ужыць і першую частку эквЬалентнай парэміі The devil plays all kinds of tricks, як гэта было зроблена У. Караткевічам, каб максімальна наблізіць пераклад да арыгшала.

Як вядома, парэми народныя выслоу« у якіх выказваюцца не меркаванні асобных людзей, а народная ацэнка, народны розум. Яны адлюстроуваюць духоунае аблічча народа, яго імкненні да щэалау, меркаванні аб самых розных баках жмццядзейнасці чалавека. Часта у мастацкіх тэкстах самі творцы спрабуюць ствараць парэми, але для таго, каб такія адзінкі увайшлі у шырокае кола ужывання, неабходны час. Так, у аповесці «Дзікае паляванне караля Стаха» У. Караткевіча адзначаецца некалькі сказау, якія нагадваюць паводле сваёй структуры, зместу і ацэнкі парэми. Напрыклад, такая аутарская трансфармацыя, як: Нельга раскашаваць, калі іншаму дрэнна [4] такая аутарская трансфармацыя нагадвае рускамоуную парэмш Стыдно роскошествовать, когда другим есть нечего са значэннем `жыць у раскошы, багата, марнатрауна; дазваляць сабе лішняе у задавальненні сваіх патрэб' [12]. Парэмія перадаецца на англійскую мову, на нашу думку, “квазшарэмшй” We mustn't live on the fat of the land when someone else is in trouble [1] (дасл. Мы не павінньї жыць у багацці, калі хтонебудзь знаходзіцца у турбоце), паколькі у англійскай мове існує фразеалагічная адзінка eat the fat of the land `багацце, дастатак; як сыр у масле' [6, с. 264]. Фразеалагічная адзінка і паслужыла асновай для стварэння квазшарэмп у перакладзе, паколькі, ужытая у першай частцы сказа, яна дапауняецца другой часткай са злучнікам калі, утвараючы у цэлым парэмда. Такое перакладчыцкае новаутварэнне сведчыць пра дасканалае разуменне сэнсу беларускамоунай адзінкі, а таксама пра творчыя здольнасці перакладчыка.

Або яшчэ, беларускамоуная парэмія Весяліцца, як перад пагібеллю [4] адлюстроувае філасофскія адносіны да жыцця: уменне весяліцца, забыушыся аб праблемах жыцця, гатоунасць да усяго, нават да смерці. Дадзеная парэмія перакладаецца як Making merry as if death were facing them! [1] (дасл. Весяляцца, як быццам бы смерць перад імі!), якая таксама з'яуляецца перакладчыцкай “квазшарэмшй”, паколькі першая частка фразеалагічная адзінка making merry `весяліцца, піраваць' [6, с. 499] дапоуненая параунальнай часткай, што у цэлым і нагадвае парэмію. Варта адзначыць, што у англійскай мове існуе парэмія Eat, drink and be merry, for tomorrow you die [5, c. 131] (дасл. Еш, пі і весяліся, бо заутра ты памрэш), якая нагадвае рускамоуную Пить будем, гулять будем, а смерть придёт помирать будем.

Пад неадэкватным спосабам перадачы разумеюцца тыя ці іншьія недахопы у плане перакладу сэнсу арыгшала, г. зн., што такая перадача можа мець розныя недахопы, пачынаючы ад невялікіх стылютычных адхіленняу і канчаючы найбольш сур'ёзнай перакладчыцкай памылкай скажэннем сэнсу. Да такой неадэкватнай перадачы адносіцца пераклад, зроблены калькаваннем, які парушае сэнсавыя, лексшныя, лексіка-граматычныя і стылістычныя нормы мовы, на якую вядзецца пераклад. У прыватнасці, з аповесці «Дзікае паляванне караля Стаха»: Абыдзецца без марцыпанау цыганскае вяселле [4], які перакладзены наступным чынам: The gypsy wedding will get along without marzipans [1] (дасл. Цыганскае вяселле абыйдзецца без марцыпанау). Дадзеная парэмш перадаецца калькаваннем, пры гэтым адлюстроувае усю цэласнасць эмацыйна-экспрэсіунага значэння, захоувае яе стылістычную функцыю, але перакладчык не перадае яе сэнс `няма патрэбы праяуляць станоучыя адносшы да каго-н. Кажуць іранічна пра таго, хто не заслугоувае чаго-н. станоучага' [8, с. 48].

Або, Пайду Пану Богу порткі лугаваць [4] I'll have gone to wash God's portals for him [1] (дасл. Пайду мыць Божыя вароты для яго), дзе у беларускім варыянце ужыта размоунае слова порткі `тое, што і штаны' перадаецца праз лексему portals, якая па свайму гукавому афармленню як бы з'яуляецца падобнай да беларускага слова, але мае зусім іншае значэнне `парталы / вароты / дзверы'. Адсюль паустае пытанне, ці з'яуляецца такі пераклад адэкватным, ці зразумеюць носьбіты англійскай мовы, які сэнс крыецца у дадзеных сказах? Зразумела, што адказ будзе адмоуны, паколькі страчана этнакультурная шфармацыя. Калі перакладчык і вырашае зрабіць перадачу калькаваннем, то ён перш за усё павінен цалкам упэуніцца у тым, што будучым чытачам такая створаная калька будзе зрузумелай, а калі і не зусім, то перакладчык павінен дапоуніць яе пэуным тлумачэннем.

У ходзе даследавання арыгінала і тэксту перакладу адзначаецца выпадак, які мы абазначым, як псеудааналагічная перадача парэми. Гэта сказ З песні слова не вьїкінеш, напэуна, пасля узрушэння апошніх дзён выявгуся у мяне агульны заняпад нервау, але я гадзты дзве літаральна курчыуся ад жаху на сваім ложку [4], з якога выдзеленая парэмш перакладаецца як It's too late locking the stable door after the horse has bolted [1] (дасл. Занадта позна замыкаць стайню, калі каня укралі). Парэмш З песні слова не вшкінеш звычайна ужываецца як апрауданне, калі даводзіцца гаварыць і што-небудзь не зусім прыемнае і мае сэнс `прыходзіцца казаць усё, усю прауду' [8, с. 228]. А у англамоуным тэксце перакладчык выкарыстоувае англамоуную парэмію It's too late locking the stable door after the horse has bolted, якая азначае `зачьініць стайню пасля таго, як каня укралі, г.зн. прымаць меры засцярогі занадта позна' [5, с. 223]. Супастауляльныя парэміі, як можна бачыць, не маюць супадзення па семантыцы, паколькі беларуская парэміялагічная адзінка азначае факт як ісціну, а у англіскай мове сэнс выкарыстанай парэми зводзіцца да дзеяння, якое адбылося, але ж яго магло і не быць, паколькі чалавек сам павінен у сваіх дзеяннях. Такі псеудааналагшны пераклад мог бы не быць, хаця б таму, што існуюць англамоуныя аналагі да парэміі, ужытай у арыпнале: Varnished tale can't be round; The truth, the whole truth, and nothing but the truth [5, с. 98], якія чамусьці не былі скарыстаны перакладчыкам М. Мінц. Таму дадзены выпадак мы далучаем да неадэкватнай перадачы.

Як відаць, аналіз вызначаных парэмій з аповесці «Дзікае паляванне караля Стаха» У. Караткевіча і іх англамоуны пераклад, зроблены М. Мінц, дазваляе канстантаваць, што толькі некалькі парэмій адпавядаюць адэкватнай перадачы, што тлумачыцца агульнай крыніцай паходжання. Супастауленне беларускіх парэмій і іх англамоуны пераклад паказвае на неабходнасць карыстацца комплекснай перакладчыцкай тэхналогіяй. Па-першае, гэта правільнае вызначэнне сэнсу парэми, па-другое, гэта слоушкавы падбор англамоунага эквівалента або аналага. Калі перакладчык вырашае перадаць парэмію калькаваннем, то ён павінен быць абсалютна упэуненым у тым, што носьбітам англійскай мовы такі пераклад будзе зразумелым. Выяуленыя прыклады стварэння “квазшарэмш” сведчаць аб перакладчыцюх магчымасцях выхаду з цяжкага становішча, у якім можа аказацца любы перакладчык мастацкага твора. Але у той жа час вызначаны факт “псеудааналагічнай” перадачы паказвае на сэнсавыя памылкі, дапушчаныя перакладчыкам, прычына якіх крыецца у недакладным супастауленні сэнсу міжмоУных парэмій. Разгледжаны матэрыял паказвае, што міжмоуная эквівалентнасць парэмш з'ява не рэдкая, таму перакладчыкам неабходна больш дасканала вызначаць іх значэнне і падбіраць мжмоуныя адпаведнікі. Пытанне перакладу парэмш з'яуляецца актуальным і па сённяшш дзень, паколькі такія моуныя адзінкі ёсць і будуць выкарыстоувацца у мастацкіх тэкстах як адлюстраванне этнакультурнай спадчыны і гісторыі пэунага народа.

Бібліяграфічньїя спасьшкі