Дыялектныя тэксты як крьініца па вывучэнні стану і дьнамікі развіцця моуных з’яу у гаворках цэнтральнай дыялектнай зоны беларускай мовы

Размещено на http://www.allbest.ru/

Дыялектныя тэксты як крьініца па вывучэнні стану і дьнамікі развіцця моуных з'яу у гаворках цэнтральнай дыялектнай зоны беларускай мовы

КУРЦОВА Вераніка Мікалаеуна

Псторыя беларускай дыялекталагинай навукі склалася так, што тэкстаграфія як адзін з яе напрамкау даследаванняу пачала ішзнсіуна развівацца у другой палове 20-га ст. Даследчыю беларускіх гаворак першай паловы 20-га не пакінулі у спадчыну не толькі спецыяльных хрэстаматыйных выданняу дыялектных тэкстау, але і проста раздзелау тэкстау у дыялекталагічных зборніках. Аднак на тое бьілі важкія навуковыя падставы. Першае у нацыянальнай дыялекталоги выданне гаворкавых тэкстау на аснове запісау, зробленых экспедыцыйным шляхам, было непасрэдна звязана са зборам матэрыялау для “Дыялекталапчнага атласа беларускай мовы” (ДАБМ). Зборнік тэкстау [1], выдадзены у сярэдзше мінулага стагоддзя, быу дадаткам да комплексу прац па дыялекталогіі, падрыхтаваных у той перыяд [2]. Запісы, пададзеныя у публікацыі, былі зроблены у некаторых, так бы мовіць, прэзентатыуных населеных пунктах, даследаваных па праграме ДАБМ на усёй тэрыторыі Беларусі. Яны уяулялі сабой невялікія па аб'ёме тэксты, у якіх адлюстроуваліся найбольш выразныя асаблівасці мясцовых гаворак. На сёння гэта адзіная і галоуная тэкстаграфічная крыніца, у якой адлюстравана беларуская дыялектная мова у яе стане у 40-я гады ХХ ст. Дадзенае выданне, хоць і недастатковае для ажыццяулення разгорнутага апісання сучаснага стану гаворак беларускай мовы у параунанні з 40-мі гадамі мінулага стагоддзя, аднак статус важнай шфармацыйнай крынщы да матэрыялау ДАБМ яно не страцілі. Грунтоунай базай лшгвютычнай інфармацыі для ажыццяулення даследаванняу па вывучэнш стану гаворак беларускай мовы і устанауленні дынамш іх развіцця у ХХ ст. з'яуляюцца найперш спецыяльныя, хрэстаматыйныя выданш тэкстау [3], а таксама ютотныя па аб'ёме дадаткі да некоторых слоунікау [4] ці асобныя раздзелы тэкстау у дыялекталагшных зборніках [5]. Наяуныя тэксты - гэта не толькі адметны духоуны набытак беларускага народа, у якіх гісторыя апісваецца і ацэньваецца самімі удзельнікамі розных падзей, у першую чаргу гэта той неузнауляльны скарб, які ніколі ужо нельга будзе паутарыць. І тым ён надзвычай каштоуны. Для нацыянальнага мовазнауства назапашаныя тэксты - гэта перадусім грунтоуны падмурак для апісання характару развіцця моуных працэсау у беларускай мове, якая, за неістотньїм часавым выключэннем, у нацыянальны перыяд не была пануючым сродкам моуных зносін. Асаблівая каштоунасць дыялектных тэкстау абумоуліваецца і тым, што манаграфічнае даследаванне гаворак кожнага раёна Беларусі у форме іх традыцыйнага рознаузроуневага апісання было зроблена часткова, хоць у пасляваенны перыяд перад беларускімі дыялектолагамі стаяла задача “прадоужыць манаграфічнае апісанне беларускіх гаворак... у... кірунку на пауночны усход”. У выніку такога вывучэння з'явіуся б “папярочны зрэз усіх трох асноуных дыялектных паясоу: палескага, цэнтральнага і пауночна-усходняга”. Неабходнасць спалучэння лінгвагеаграфічнага вывучэння, якое у пасляваенныя гады стала прыярытэтным у беларускім мовазнаустве, з манаграфічным дыктавалася той акалічнасцю, што манаграфічнае парэгіённае апісанне “дае магчымасць больш глыбока і усебакова даследаваць тую ці іншую гаворку і здабыць каштоуныя навуковыя даныя, неабходныя для вывучэння мясцовых дыялектау” [6, 223]. Падобная устаноука на спалучэнне розных метадау даследавання лінгвістычнай прасторы сведчыла, што фіксацыя дыялектных асаблівасцей толькі на аснове дыферэнцыяльнага падыходу, якім з'яуляецца, у прыватнасці, лінгвагеаграфічны, недастатковая для атрымання паунавартаснага сінхроннага апісання асобнага моунага ідыёма. Такая шфармацыя выглядае асабліва недастатковай пры вырашэнні лінгвістычных задач у дыяхрашчным, ці гісторыка-генетычным, аспекце. Для штэрпрэтацын любых моуных асаблівасцей важна мець факталагічную базу, угрунтаваную на вышках комплекснага, метадычна разнастайнага вывучэння дыялектнай мовы. Аднак задуманы план перспектыунага дыялекталагшнага даследавання беларускамоунага ландшафту аказауся незрэалізаваным.

Практычна значная частка беларускамоунай прасторы так і не была ахоплена традыцыйным дыялекталагічным апісаннем гаворак. У ХХІ ст. беларускае мовазнауства па выніках працы у галіне апісальнай дыялекталогіі прыйшло з набыткамі сярэдзіны мінулага стагоддзя: ніводнага спецыяльнага комплекснага даследавання па сінхронньїм вывучэнні дыялектау беларускай мовы ці іх мясцовых гаворак у другой палове 20-га стагоддзя не было праведзена. Аднак менавіта у гэты час, пачынаючы з 60-ых гадоу мінулага стагоддзя, у пачатку новага з'явіліся спецыяльныя зборнікі дыялекталагічных тэкстау Яны, як факталагічнага база матэрыялау, кампенсуюць недахоп апісальных дыялекталагічных даследаванняу Акрамя таго, каштоунасць тэкставых запісау яшчэ і у тым, што змест многіх традыцыйных дыялекталагічных прац быу накіраваны на тое, каб прадэманстраваць дыялектныя адрозненні ад літаратурнай мовы, інакш кажучы, досыць часта даследаванні ажмццяуляліся на аснове дыферэнцыяльнага метаду або з выкарыстаннем яго элементау. Усё гэта не давала цэласнага сютэмнага апісання дыялектнага ідыёма.

Тэкст, зразумела, не з'яуяецца поуным эквівалентам жывой гаворкі, ён у большай ці меншай ступені карэлюецца з ёй, аднак наяуныя тэкставыя запісы, якія зроблены спецыялістамі, адлюстроуваюць сінхронны стан моунай сістэмы у яе рэальным выглядзе з адлюстраваннем самых розных мауленчых сродкау. Пагэтаму дзякуючы тэкстам, можна звярнуць увагу і на такія моуныя факты, на якіх дыялектолагі не засяроджвалі сваёй увагі найперш з-за наяунасці агульных папярэдніх звестак пра моуную сістэму. Так, прынамср сталася у беларускай дыялекталогіі. Дзякуючы спецыяльнаму навуковаму праекту, мэтай якога з'яулялася даследаванне мовы і наогул духоунай культуры у раёнах, што пацярпелі ад аварыі на Чарнобыльскай АЭС (экспедыцыі супрацоунікау аддзела дыялекталогн і лінгвагеаграфіі тагачаснага 1нстытута мовазнауства у чарнобыльскі рэгіён праводзіліся на працягу 1991-1993 гадоу), пры аналізе тэкстау было выяулена наступнае. Мовазнауцы устанавілі, што аканне, характэрнае для гаворак Мазыршчыны, мае своеасаблівы характар. Спецыфічнасць акання у “рыхласці”. Падобная “рыхласць” праяуляецца у тым, што “ёсць пазщып ці выпадкі, дзе /а/ на месцы /о/ вымауляецца выразна. Але досыць часта на месцы ненаціскнога /о/ вымауляецца “сярдцні” ці “прамежкавы” гук паміж /а/ і /о/, у адных выпадках ён бліжэй да /а/, у другіх - да /о/” [7, 41]. Падобны характар рэалізацыі /а/ мае месца і у становішчьі пасля мяккіх зычных.

Прыкладам такога ж, “непрадбачанага” выяулення моуных асаблівасцей з'явілася фіксацыя рэшткавых слядоу окання ва ускрашных віцебскіх гаворках пауночна-усходняга дыялекту беларускай мовы. Наяунасць [о] у гэтым рэпёне абумоуліваецца не уздзеяннем экстралінгвістычнай штуацыи, а выступала этнагенетычнай асаблівасцю, якая характарызавала фанетычны лад мясцовых гаворак. К канцу 20-га стагоддзя гэта рыса захавалася як знікаючая з' ява марфалагізаванага тыпу на вельмі абмежаванай тэрыторыи [8].

Не менш важным для нацыянальнай беларускай дыялекталогіі было і выяуленне асаблівасцей занаціскнога вакалізму ва ускраіннай пауднёва-усходняй частцы сярэдніх гаворак беларускай мовы. Даследаванне гэтай тэрыторыи у форме дыялекталагічных экспедыцый праводзілася на пачатку 21-га стагоддзя супрацоунікамі аддзела дыялекталогіі і лінгвагеаграфіі у рамках рэалізацыі навукова-даследчага праекта “Мова сучаснай беларускай вёскі” пры фінансавай падтрымцы Беларускага рэспублшанскага фонда фундаментальных даследаванняу Асобныя вынікі яго, як корпус звязных тэкстау, змешчаны у дыялекталагічных зборніках [9], вынікі тэарэтычнага асэнсавання тэкставых запісау былі агучаны на Міжнароднай навуковай канферэнцыі “Фанетычная праграма слова у функцыянальна-стылістычным і эксперыментальным аспектах: сучасны стан і перспектывы” (г. Мінск, 20-21 лістапада 2012 г.) у дакладзе “Сучаснае дыялектнае мауленне: занаціскное аканне ва ускрашных сярэднебеларускіх гаворках” (В.М. Курцова). Аутарам зауважалася, што папярэдне зробленая на падставе матэрыялау ДАБМ выснова аб характары ненаціскнога вакалізму, згодна з якой, па-першае, “існуе значная адпаведнасць паміж вакалізмам першага складу перад націскам і вакалізмам астатніх ненащскных складоу (акрамя канцавога адкрытага)”, і, па-другое, “найбольш выразна неадрозненне галосных няверхняга пад'ёму праяуляецца у гаворках з паслядоуных дысшшятыуным яканнем і супадзеннем іх у [и] у астатніх ненаціскных складах” [10, 168-169], вымагае, як паказваюць тэксты, некаторых удакладненняу і дапауненняу Так, ускраінныя гаворкі Гомельшчыны, якія уваходзяць у склад гаворак цэнтральнай зоны, належаць да тыпу гаворак, што характарызуюцца адсутнасцю паралелізму паміж рознымі тыпамі акання. Гэта азначае, што сютэма вакалізму першага пераднаціскнога складу пасля цвёрдых і мяккіх зычных адрозніваюцца. Як вядома у дыялекталогіі, калі існуе адрозненне паміж характарам вакалізму пасля цвёрдых і мяккіх зычных, гэта сігналізуе, што фанетычная залежнасць галоснага першага пераднаціскнога складу ад націскньїх галосных парушана. Тут перасталі дзейнічаць жывыя тэндэнцыі. У даследаваных гаворках у паслянаціскных складах, акрамя тыповага ужывання гука [і], было засведчана вымауленне [а]: та'коя 'тонінячкая, 'боляй, ¹ коняй, на'тыры ж'менячкі, луг бі' ляяускі, бі' ляяуцы, с ¹ тауляй, ¹ выбяру, 'Танячку і' Дунячку і інш. [БД 2014]. На характар рэалтцын [а] у адзначаным становшчы і якасць яго гучання на сучасным беларуска-украінска-рускім памежжы указвалася таксама у папярэдніх дыялекталагічных працах [11, 33-35 і інш.], адзначана гэта з'ява на прасторы пашырэння ускрашных сярдцнебеларускіх гаворак на розных па змесце картах ДАБМ [ДАБМ, к. 15-16 і інш.]. Але на аналізе дадзенай асаблівасці з пазщый тыпау вакалізму, якія уласщвы гэтай групе гаворак, а таксама згодна з выяуленнем залежнасці якасці ненаціскнога галоснага ад характару наступнага зычнага, інакш кажучы, з пазіцый сінтагматыкі, увага звычайна не спынялася. Між тым падобныя звесткі актуальныя не толькі для сінхроннага апісання мовы, яны надзвычай каштоуныя для вывучэння змен у структуры мовы, для высвятлення дынамікі развіцця моунай сістэмы. З улікам таго, што гаворкі дадзенай групы уваходзяць у склад сярдцнебеларускіх, апісанне падобных фактау, нават на узроуні выяулення фанетычнага і фанематычнага інвентару, надзвычай запатрабавана у беларускай лшгвютыцы. Важнасць іх абумоуліваецца як статусам сярдцнебеларускіх гаворак у псторыи нацыянальнага моваі норматворчага працэсу, так і гісторыяй іх складвання.

Сярэднебеларускія гаворкі, якія пасам працягнуліся праз усю тэрыторыі Беларусі з захаду на усход, у мовазнаучай літаратуры па дыялекталогіі характарызуюцца як цэнтральныя. Лінгвістьічньї змест паняцця цэнтральныя гаворкі звычайна атаясамліваецца з гаворкамі, якія ляглі у аснову фарміравання літаратурнай мовы. Пачынаючы з 20-ых гадоу ХХ ст. гаворкі наваколля Мінска таксама былі уцягнуты у актыуны нацыянальны моватворчы працэс і сталі асновай развіцця і втпрацоукі нормау сучаснай беларускай мовы [12, 278]. Выснова пра статус дадзенай групы гаворак як базы па выпрацоуцы літаратурных нормау была невыпадковай. Гаворкі цэнтральнай часткі тэрыторып Беларусі вядомы беларускі дыялектолаг Н.Т. Вайтовіч, а таксама і некаторыя іншыя моваведы у 50-60-я гады лічшлі асобным дыялектам беларускай мовы [13, 30-31]. Прауда, падобнае вылучэнне гаворак дадзенай тэрыторыі і наданне ім статусу асобнага дыялекта у гісторыі беларускага мовазнауства ужо мела месца раней. Класіфікацыйны ранг - асобны дыялект у складзе дыялектных утварэнняу беларускай мовы - быу нададзены мінскім, цэнтральным гаворкам, Янкам Станкевічам [14, 8]. На моуную адрознасць цэнтральных, сярэдніх у складзе масіву беларускіх гаворак, указвау у сваёй наватарскай працы “ Спроба лінгвістычнае геаграфіі Беларусі” заснавальнік лінгвістычнай геаграфіі Беларусі П.А. Бузук. Гаворкі гэтага абшару Беларусі ён вызначау як гаворкі “пераходнай групы”. Такая іх характарыстыка абумоулівалася папулярнай на той час у мовазнаустве тэорыі бесперапшннасці структурна-тэрытарыяльных адносін паміж гаворкамі. Паводле гэтай тэорыі моуныя асаблівасці гаворак маюць нібыта адвольны характар прасторавага размяшчэння гаворак. Прасторавай праекцыяй падобнага размяшчэнне гаворкавых рыс выступае напластаванне асаблівасцей адна на адну. У вышку чаго гаворкі, якія займаюць сярдцзіннае становішча паміж адрознымі дыялектнымі утварэнням^ выступаюць сведчаннем пераходу асаблівасцей моунага абшару аднаго тыпу у іншы тып асаблівасцей.

На прапанаваны П.А. Бузуком статус сярэднебеларускіх гаворак як “пераходных” па-іншаму паглядзелі беларускія дтялектолагі у другой палове 20-га ст. Паводле іх ацэнкі, якая адлюстравана у выданні “Лінгвістычная геаграфія і групоука беларускіх гаворак” [ЛГ, к. 75, 78], цэнтральныя гаворкі - гэта група гаворак, якая займае прамежкавае становішча паміж двума асноунымі дыялектамі беларускай мовы - пауцнёва-заходнш і паяночна-ясходнім. Па комплексе мояных асаблівасцей гэтыя гаворкі належаць да гаворак інтэграванага нівеліраванага тыпу. Сваё інтэграванае моянае аблічча яны атрымалі я выніку `^заемнага зблжэння” асаблівасцей розных дыялектных частак двух дыялектау Падобнае зблжэнне адбывалася шляхам “узаемнай замены суадносных асаблівасцей, ператварэннем розных дыялектных асаблівасцей у агульныя, або кантамінацьіяй іх, сумяшчэннем ва яжыванні я абедзвюх дыялектных формах” і іншымі спосабамі. Улічваючы яказаны тып фарміравання комплексу вылучальных рыс сярдцнебеларускіх гаворак, яны я наступным атрымалі вызначэнне `“шждыялектнай”, а таксама “наддыялектнай” агульнасці гаворак [15, 509].

Такім чынам, у які б час даследчыю беларускай дыялектнай мовы не займаліся вывучэннем сярэдніх (цэнтральных) гаворак, заясёды вылучалі іх мояную адметнасць у параянанні з іншымі занальнымі угварэннямк

Адметнасць культурна-гістарычнага станаялення і развіцця сярэдшх (цэнтральных) гаворак з боку фарміравання корпусу іх рознаструктурных занальных асаблівасцей выяяляецца я іх канвергентным спосабе складвання. Гэта значыць, фарміраванне іх лінгвістычнага аблічча адбывалася за кошт унутраных мояных рэсурсау як вынік актыянага янутрытэрытарыяльнага язаемадзеяння. Усе іншыя занальныя ятварэнні беларускай мовы складваліся гістарычна за кошт узаемадзення з той ці іншай суседнімі мовамі ці іх гаворкамі, свае адметныя мояныя рысы яны набывалі за кошт адштурховання ад уласных этнагенетычных асаблівасцей, інакш кажучы, яны характарызаваліся дывергентным спосабам развіцця.

Якраз мояная адметнасць гэтай тэрыторыі, канцэнтрацыя на ёй так бы мовіць уласна беларускіх асаблівасцей вылучыла цэнтральныя па размяшчэнні гаворкі я якасці язорна беларускіх. Арыентацыя я моватворчым працэсе на гаворкі наваколля Мінска з улікам здабыткая і моватворчых дасягненняя паяночна-заходніх гаворак дасягненняя на чале з Вільняй у пачатку станаялення новай беларускай літаратурнай мовы была неабходнай для выразнага адрознення і вылучэння беларускай мовы ад суседніх рускай і якраінскай. Бо пры арыентацыі на гаворкі паяднёва-заходняй часткі як асновы нацыянальнага моватворчага развіцця шло б заканамернае зблжэнне беларускай мовы з украінскай, пры скіраванасці на пауночна-усходнія гаворкі сведчыла б пра збліжэнне з рускай мовай, пры апоры на пауночна-заходнія гаворкі была накіравана на скарыстанне вышкау кантактавання беларускай мовы з польскай, а таксама літоускай і латышскай. Таму выбар гаворак сярэдняй, цэнтральнай часткі беларускамоунага абшару як асновы беларускай літаратурнай мовы быу цалкам угрунтаваны, бо базавауся на разуменні характару развіцця спецыфікі і асаблівасцей нацыянальнай моватворчасці. Сярод даследчыкау, хто арыентавау на сярэднебеларускія гаворкі як зыходныя для унармавання беларускай літаратурнай мовы і развіцця нацыянальнага моватворчага працэсу стаяу Аляксандр Ельскі [16, 120-121].

Моуныя асаблівасці, якія складаюць агульны комплекс вылучальных асаблівасцей гаворак сярэдняй (цэнтральнай) зоны неаднолькавыя як па паходжанні, так і па пашырэнш. Адрознівальныя рысы гаворак гэтага моунага структурна-тэрытарыяльнага утварэння згодна з характарам іх распаусюджання падзяляюцца на два асноуныя віды. Сярод вылучальных асаблівасцей, якія характарызуюць гаворкі на усёй тэрыторьп іх пашырэння, - гэта у сістэме гукавога ладу недысшшятыунае моцнае аканне і цвёрдае р, у галіне марфалогіі: формы назоунага склону адзіночнага ліку прыметшкау мужчынскага роду на -ьі(і): спакойны, новы, широкі, дауні; шырокае ужыванне канчаткау -ау (-яу) у форме роднага склону множнага ліку назоунікау жаночага роду: хатау, песняу і інш. [17, 199]. Пералшаныя, найперш гукавыя агульназанальныя асаблівасці, улшваючы іх характар распаусюджання, не маглі узнікнуць, на думку даследчыкау, як з'явы кантамшацыйнага тыпу, дзякуючы міждыялектнаму узаемадзеянню гаворак. Гэтыя асаблівасці маюць пазадыялектныя вытокі. Іх паходжанне тлумачаць як субстратныя культурна-гістарычныя з'явы балцкай, ляшскай, а магчыма, і іншай прыроды [17, 259-270; 15, 512-513].

Другі від адметных, лакальных па пашырэнш асаблівасцей, характерных для гаворак сярэдняй (цэнтральнай) зоны, - гэта канчатак -мы у творным склоне множнага ліку лексікаграматычнай групы слоу іменнага і займенікавага скланення тыпу руками, двомы, жоутымы і да т.п. Пашыраны падобны тып канчатка таксама у цэнтральных беларускіх гаворках, але на іх пауднёва-усходнш беразе [ДАБМ, к. 104]. І зараз формы тыпу руками, з імьі, тромы, як выуяулена на аснове аналізу тэкстау, шырока ужываюцца у гаворках Чачэрскага, Кармянскага і іншьіх раёнау Гомельскай вобласці. У сучасных бабруйскіх гаворках у параунанні з папярэдняй фжсацыяй падобная асаблівасць ужо не адзначаецца. Што сведчыць пра звужэнне арэала яе пашырэння. Такой жа адметнай па паходжанні і тэрыторып лакалізацыі моунай з'явай выступае рэалізацыя націскнога галоснага [а] замест [о] у форме роднага склону адзіночнага ліку мужчынскага і ніякага роду прыналежных займеннікау: мой, твой, свой, той, ён - май'га, твай'га, свай ¹ га, та'га, я ¹ га. На тэрыторып сярдцнебеларускіх гаворак дадзеная асаблівасць лакалізуецца на іх заходнім беразе (раён Мядзела і блшэйшае наваколле у напрамку на пауночны захад). Адносна яе паходжання даследчыкі выказваюць рознае меркаванне, аднак схільныя найперш разглядаць яе як рысу, што узнікла пад уплывам літоускай мовы і звязана з характарам колькасных адносін галосных у балцкіх і славянскіх гаворках [17, 269]. У любым выпадку сведчаннем таго, што такія словаформы маюць сваю спецыфіку у вымауленш - доугае па працягласці гучанне галоснага гука, - і гэта адметнасць выразна адчуваецца пры аудыёпраслухоуванш тэкстау на электронных носьбітах, адмауляць немагчыма. З улікам таго, што сёння у беларускай дыялекталогіі назапашаны новыя навуковыя матэрыялы, як гукавыя фрагменты, так і адпаведныя ім тэксты, дадзенай асаблівасці можна даць досыць угрунтаваную характарыстыку шляхам праграмнай апрацоукі гукавых сегментау. А тэксты, як крынща для правядзення супастаульных даследаванняу праз параунанне ранейшых і цяперашніх звестак, даюць магчымасць прасачыць ступень яе захаванасці у сучасных сярэднебеларускіх гаворках.

Надзвычай важнае значэнне маюць дыялектныя тэксты для характарыстыю такой вельмі выразнай і яркай фанетычнай рысы сярэднебеларускіх гаворак, як вымауленне галоснага [о] пад націскам у становішчы перад [у]: проуда,Роубічьі, троука, зоутра, доу, казоу, узёу і да т.п. Сярод гукавых асаблівасцей другога віду з'ява лабіялізацыі вылучаецца тым, што пашырана на значнай частцы сярдцнебеларускіх гаворак. Як сведчаць матэрыялы ДАБМ, перагаласоука а > о, ці інакш лабіялізацыя галоснага [о], на час збірання матэрыялау для атласа займала досыць вялікі абшар у самым цэнтры Беларусі, на Міншчьіне, асобны арэал адзначауся у гаворках цэнтральнай часткі Грод - зеншчыны. Пачуць вымауленне троука або форму узёу можна было ад Маладзечна да Пухавіч, Асіповіч і Слуцка [ДАБМ, к. 28, 36]. Але у напрамку на поудзень з'ява затухала. Крайнім пауднёвым пунктам выяулення замены а > о былі в.в. Малыя Ауцюкі (н. п. 886 на картах) і Навінкі (н. п. 882) Калінкавіцкага раёна Гомельскай вобласці. У межах тэрыторып Мшшчыны, у яе пауднёвым напрамку, звужэнне націскнога [а] у гук [о] даследчыю зафіксавалі у Старадарожскім раёне.

На дадзены момант фактычна з усёй тэрыторып, за выключэннем Рэчыцкага раёна, на прасторы якіх дауней фіксавалася лабіялізацыя галоснага [а], былі зроблены новыя дыктафонныя запісы. Наяунасць расшыфраваных тэкстау дазваляе вызначыць, наколькі гэта асаблівасць захавалася у сучаснай фанетычнай сютэме сярэднебеларускіх гаворак. Такі параунаучы аналіз падаецца тым больш цікавым, бо у каментарыях да карт ДАБМ былі зроблены заувагі дыялектолагау наконт функцыянальнага статусу пераутварэння а > о. Прапанаваныя каментарыі сведчаць, што у 40-я гады 20-га ст. з'ява лабіялізацыі [а] у становшчы перад [у] характарызалася наступным.

Гаворкі пауднёвай лакалізацьіі. У гаворках Рэчыцкага раёна (н. п. 902) пры характарыстыцы ужывальнасщ лабіялізаванага [а] робіцца заувага: “ска ¹ зоу, у'з 'оу, доу, заб' роу - такое вымауленне сустракаецца рэдка і характэрна для прадстаунікоу старэйшага пакалення” [ДАБМ, каментарыі, 365]. Аналіз тфармацып з н. п. 918 дазваляе канстатаваць, што лабшлтацыя [а] тут фактычна спынілася. З усёй колькасці зафіксаваных лексічных адзінак - “паг' ноу, дау, ка'зау, клау, спау, папы ¹ тау, шкада'вау, пры'н'ау, у'з'ау, нас'таун'ик, 'лаука, п'рауда, пас'тау” [ДАБМ, каментарып, 365] - толькі у адной зафіксавана [оу]. У суседнім населеным пункце гэтага ж раёна (н. п. 913) назіралася паралельнае ужыванне слоу як з наяунасцю націскнога [а] у вызначаных пазщыйных умовах, так і з наяунасцю [о]: “паг'ноу, паз 'ноу, доу, ка' зоу, клоу, п 'и' соу, споу, попу' тоу, шкада' воу, пры'н 'оу, уз'оу, ' зоутра, нас'таун'ик, 'лаука, п'рауда, пас'тау. У моладзі і школьнікау паралельна сустракаюцца [а] і [о]”.

Адносна тэрыторьп Мазыршчыны у каментарыях да карт заувагі не падаваліся. Аднак А. А. Крывщкр які у 1958 г. разам Н. Т. Вайтовіч і Л. Ф. Шаталавай абследавау в. Малыя Ауцюкі (н. п. 886), у сваім артыкуле, прысвечаным характарыстыцы гукавога ладу мясцовай гаворкі, адзначау: “Характэрнай асаблівасцю гаворкі у галіне націскных галосных з'яуляецца лабіялізацыя гука а у становшчы перад паугалосным у: заб'роу, ла'моу, ка'поу, пас'лоу, адда'воу, шкада'воу, пра'доу, нас'тоунік, п'роуда і г.д.” [18, 99]. Пра асаблівасці сацыяльнага размеркавання дадзенай з'явы сярод тутэйшых жыхароу не указвалася, што сведчыла пра яе тыповасць у гукавой сютэме.

Ускраінньш пауднёвыя гаворкі Мшшчыны. Старадарожскі раён. Згодна з шфармацыяй, змешчанай да карт ДАБМ, у гэтай групе гаворак (н. п. 530, 533, 534, 814) мела месца тэндэнцыя да рэалізацыі галоснага [ а]. Паказчыкам напрамку развіцця фанетычнага працэсу з'яуляуся характар вымаулення гука у н. п. 814, наконт апошняга падаецца заувага: “пра' да^оу, паз'на^оу, ка'за^оу, папы'та^оу - тут нешта сярэдняе паміж [а] і [о]; нас'таун 'ик, 'лаука, 'заутра, п¹'рауда” [ДАБМ, каментарыі, 365].

Наваколле Мінска. У ДАБМ адносна населеных пунктау у напрамку на Ракау (н. п. 464 і інш.), на Заслауе (н. п. 463 і інш.), на Пухавиы (н. п. 484, 492 і інш.) і Чэрвень (н. п. 510 і інш.) ад Мінска робяцца затсы наступнага зместу: “[оу] сустракаецца рэдка, часта ужываецца [ау]” (н. п. 463), “часта сустракаецца а: ка'за^оу” (н. п. 464), “пераход этымалагічнага “а” перад [у] пад націскам адзначан толькі у прыведзеных словах (назы' вауся, ' лаука, ' заутра, ка' зоу, п' роуда, т' роука), прычым адначасова адна і тая ж асоба можа сказаць: п'рауда і п'роуда” (н. п. 465) [ДАБМ, каментарыи, 364]. Фактычна адзінай часткай тэрыторыі у наваколлі Мінска, дзе перагаласоука а > о захоувала устойлівасць у рэалтацыр калі прымаць да ведама заувагі каментатарау, з'яуляуся Пухавіцкі раён (н. п. 484), бо менавіта тут у вымауленш адзначалася “часцей - [оу]” [ДАБМ, каментарыі, 365].

У напрамку на захад ад Мінска у бок Маладзечна, Вілейкі (н. п. 186, 189, 205, 218 і інш.) або у бок Лагойска (н. п. 216, 220 і інш.) характар рэалтацый [а] у становшчы перад [у] меу некаторую адрознасць. Даследчьікі зауважалі: “лабіялізавае [а] у мове старэйшага пакалення - звычайная з'ява, фанетычная заканамернасць” (н. п. 186); але і у гэтым рэпёне “старэйшыя гавораць доу, а маладыя - дау” (н. п. 216) [ДАБМ, каментарьі,. Інакш кажучы, сацыяльная размеркаванасць ва ужыванш формау дау або доу выступала паказчыкам напрамку развіцця дадзенай асаблівасці у сярэднебеларускіх гаворках.

Гаворкі Гродзеншчыны. Ужыванне лабіялізаванага [а] у спалучэнні [оу] у мясцовых гаворках прынцыпова не адрознівалася ад тых асаблівасцей фунцыянавання [о] у адпаведнасці з этымалапчным [а], што мелі месца у вышэйадзначаных рэгіёнах. Так, на тэрыторып Шчучынскага раёна формы з [оу] “вымауляе старэйшае пакаленне” (н. п. 354); у Лідскім раёне “у прадстаунікоу традыцыйнай гаворкі сустракаецца пагноу” [ДАБМ, каментарып, 363], у шшых ілюстрацыях, пададзеных аутарамі для каментавання карты, адзначаецца рэалтацыя толькі [а] (н. п. 400). Увогуле аналіз каментарыяу з рэпёна Гродзеншчыны паказвае, што асаблівае ужыванне тут характэрна для Слонімскага раёна (н. п. 417). У гэтым раёне у мясцовай гаворцы у становішчы перад [у] зафіксавана вымауленне толькі [в], іншыя варыянты рэалізацыі гукау не падаюцца: “пагнау, пазнау, дау, казау, клау, спау, папытау, шкадавау, прын 'ау, уз 'ау, настаун 'ик, лаука, прауда, уз 'ау, заутра, даунас 'ц '” [ДАБМ, каментарыи,. Такі запіс з'яуляецца, відавочна, паказчыкам або затухання з'явы лабіялізацыі [а] або, магчыма, сведчыць пра дыфтанпчнае вымаулення гука у дадзенай пазщыи. Для іншых раёнау Гродзеншчыны - Дзятлаускага, Навагрудскага і інш. - характэрна паралельнае выкарыстанне слоу як са спалучэннем [ау], так і [оу] (н. п. 407, 408), або маюць месца выпадю лексікалізацыі з'явы (н. п. 405) ці рэдкага вымаулення дзеяслоуных словаформау тыпу доу (н. п. 404).

Такім чынам, калі браць пад увагу каментарыі да карты № 28 ДАБМ, то выяуляецца наступная адметнасць. У сярэдзше мінулага стагоддзя з'ява лабіялізацыі [а] перад губна-губным зычным [у] у асноуным, за выключэннем асобных н. п. у розных рэпёнах яе распаусюджання (н. п. 886 - в. Малыя Ауцюкі на Мазыршчыне; н. п. 484 - в. Гарэлец на Пухаушчыне; н. п. 186 - в. Хоухлава на Маладзечыншчыне і некаторыя інш.) не існавала як выразная і адзіная асаблівасць сярэднебеларускіх гаворак. У тагачаснай фанетычнай сістэме мелі месца дзве адметныя акалічнасці. Па-першае, пры выразным вымауленш галоснага гука [о] у становішчьі перад наступным [у] звычайна фіксавалася сацыяльна дыферэнцыяванае ужыванне слоу з [оу] або [ау], прыярытэтным выкарыстаннем лексічншх сродкау з [ау] вылучалася гаворка тагачаснага маладога пакалення. Па-другое, вшнікі унутранага развіцця моунай сютэмы адлюстроуваліся у наяунасці лабіялізаванага адцення пры рэалтацын гука [а] або, наадварот, лабіялізаваны [о] меу падабенства пры гучанні з галосным [а]. Падобнае вымауленне гукау, г. зн. з захаваннем лабшлпацыйнага адцення, было выяулена пераважна у гаворках пауднёвага кірунку у адносінах да Мінска (тэрыторыя Пухавіцкага і Старадарожскага раёнау), якраз тых з іх, што захоувалі у сваёй фанетычнай структуры асобныя элементы окання.

Наяунасць дастатковага корпусу тэкстау з тэрыторын фіксацыі [оу] у сярэднебеларусюх гаворках дазваляе прасачыць, у якой ступені з'ява лабіялізацші [а] у становішчш перад [у] прадстаулена у сучасным гукавым ладзе мясцовых гаворак. З тэкстаграфиных крыніц устаноулена наступнае.

Наваколле Мінска у розных напрамках ад яго, за выключэннем пауднёвага:

мы, то п 'роуда; п'роуда, ¹ дзеці усе паш 'лі у толк; ¹ гэта тут ' шчоуе і ві' дук; доу я 'му; і 'маркі ш доу ня'мецкія; я ' ны з'разу 'Коунус і інш. [Хрэстаматыя 2009, 25-50];

у 'зубы доу, раска'зоу, назы'воус 'а, броу ' етага чала'в 'ека, п'роуда, п'роуду йа гава'ру, адз 'ін ла'моу, з'воус 'а, пай'шоу і наб'роу [Хрэстаматыя 1990, 78, 79, 83, 85, 91, 131].

Пауднёвы напрамак ад Мінска (Пухавіцкі, Старадарожскі раёны).

У виданні [Хрэстаматыя 2009] засведчана толькі адзінкавая фіксація:

ма' ркі ш доу ня' мецкія [Хрэстаматыя 2009, 25-50], у кнізе [Хрэстаматыя 1990, 110-117] лексічншя адзінкі з наяунасцю [ау] не выяулены.

Тэрыторыя крайняй пауднёвай лакалізацші з'явы лабіялізацті галоснага [а] у становішчш перад [у] - в. Малыя Ауцюкі (н. п. 886), в. Навінкі (н. п. 882).

Для запісу тэкстая з мэтай аналізу стану сучаснага маялення я гэтым рэпёне я канцы 2014 г. супрацоянікамі аддзела дыялекталогй і лінгвагеаграфіі была праведзена дыялекталагічная экспедыцыя і зроблены дыктафонныя запісы гаворкі мясцовых насельнікая у пералічаных і суседніх вёсках (в. Вялікія Аяцюкі). Знаёмства з гаворкай, аналіз часткова расшыфраваных тэкстая паказая, што вымаяленне галоснага [о] у адпаведнасці з зыходным [а] у становішчы перад [я] выступае тут як характэрная рыса мясцовай гаворкі. У гаворцы в. Малыя Аяцюкі рэалтацыя [оя] фіксуецца найбольш часта і паслядо^а, у іншых вёсках, акрамя [оУ], засведчаны таксама варыянты рэалтацьп [а] з адценнем [о] або яго прыгукам. Пакуль што зробленыя запісы поянасцю не расшыфраваны, таму ілюстрацыі тут не прыводзяцца.

Гаворкі Гродзеншчыны. Як дэманструюць матэрыялы навуковай працы “Дыялектная мова Гродзеншчыны: хрэстаматыя”, словы з ная^асцю лабіялізаванага галоснага [а] засведчаны я тэкстах, зашсаных у Шчучынскш, Мастояскім, Дзятлаяскім, Лідскім раёнах, у Навагрудскім раёне такія прыклады адзшкавыя. Якраз у пералічаных раёнах функцыянаванне [оя] таксама фіксавалася я ДАБМ. Ілюстрацыі з [оя] не выяялены я запісах са Слонімскага і Смаргонскага раёна^ хоць звесткі пра наяянасць гэтай з'явы я мясцовых гаворках адлюстрояваліся на картах ДАБМ, таксама даваліся заявагі я каментарыях да іх. Думаецца, што нявыяяленасць слоя тыпу доу, проуда я Слонімскім раёне (формы з [в], а таксама з [оУ] на гэтай тэрыторыі не адзначаюцца і я [Хрэстаматыя 2009]) не выпадковая. Гэта абумояліваецца або цяжкасцю ва яспрыманні і фанетычнай ацэнцы галоснага [в], або дадзеная з'ява сапрауцы страчана. Магчыма, праблема абумояліваецца і тэхнічнымі складанасцямі.

Вось што выяялена я тэкстах з гаворак Гродзеншчыны.

Ваякавыскі р-н: вучы'цельку узёу, а ся'роуна броу; Шчучынскі р-н: я узёу, як доу, у 'хаці квата'рантау дзяр'жоу, за' чоу піць, я'го праг' налі, на'нёушыся бы 'лі; Маст^сю р-н: доу ка'торы-то, кап ён я'е не дас'тоу, ка'зоу, каб я'на 'вышла, больш ніХто ні броу; Дзятлаяскі р-н: п'роуда, 'бацька гроу на с'крыпку, пап'роудзі, ка'зоу, што 'перат кан'цом сь'вету 'гэто; Лідскі р-н: ' толькі ска'зоу, прыб'роу 'вотку, брат ска'зоу, Юзік устоу ад ста'ла, у'зоутра каб бы' ла га'това; Навагрудскі р-н: мой ста'ры ка Хрэстаматыя па беларускай дыялекталоги. Мн. 1962. зоу [Хрэстаматыя 2007].

1ншыя крыніцы.

Навагрудскі р-н: п'рыданае ка'рову доу ¹ бацько [Хрэстаматыя 2009]; Іуеускі р-н: а я ¹ дажэ і ні заду¹ моувалася [БД 2014].

Такім чынам, аналіз самых розных тэкставых выданняу дазваляе зрабіць наступную выснову: лексічныя адзінкі тыпу проуда, доу у гаворках цэнтральнай зоны беларускай мовы выяулены па сутнасці на усёй тэрыторьн фіксацыі з'явы лабіялізацыі галоснага [а] у становшчы перад губна-губным [у]. Тым самым гэта асаблівасць на працягу як мінімум 60-ці гадоу заставалася яркай рысай сярэднебеларускіх гаворак. Аднак у сучаснай дыялектнай гаворцы дадзеная з'ява, як і у мінулым, характарызуе вымауленне састарэлых вяскоуцау Акрамя таго, словы тыпу слоу проуда, доу суіснуюць з больш шырока ужывальнымі іх адпаведнікамі прауда, дау.

Наяунасць перагаласоукі а > о натэрыторын гаворакзмоцным недысмлятыунай аканнем, якімі якраз і з'яуляюцца сярэднія (цэнтральныя) гаворкі беларускай мовы, заусёды прыцягвала увагу даследчыкау Першым сярод навукоуцау хто звярнуу увагу на ужыванне у мауленні галоснага [о] замест этымалапчнага [а], быу Я.Ф. Карскі. Акадэмік Я.Ф. Карскі устанавіу адносную мяжу пашырэння гэтай з'явы, зауважыушы: “Што да геаграфічнага распаусюджання гэтай з'явы, то, калі нанесці на карту пералианыя пункты, яна акажацца у пауднёва-заходняй частцы беларускай мовы, калі правесці лінію ад г. Вілейкі да Мінска, а ад гэтага апошняга да Свіслачы Ваукавыскага уезда і адсюль праз м. Масты да Вілейкі” [19, 100]. Месца лакалпацын перагаласоукі а > о, устаноуленае лінгвістам, у асноуных сваіх абрысах, за выключэннем пауднёвага рэгіёна Беларусі і гаворак на тэрыторын сучаснага Рагачоускага раёна, у наступным супала з шфармацыяй ДАБМ. Пераход а > о у становішчы перад [у] мовавед характарызавау як мясцовую рэгшнальную інавацыю [19, 99]. Стваральнікі ДАБМ не падтрымалі меркавання Я.Ф. Карскага наконт паходжання гэтай з'явы. Згодна з іх штэрпрэтацыяй захаванне націскнога галоснага [о] перад наступным зычным [у] абумоулена уплывам літоускай мовы і з'яуляецца даунім вынікам кантактавання беларускіх і літоускіх гаворак. Падставай для такой высновы выступае якасць вымаулення галоснага [о] перад [у]. У становішчьі перад губным зычным [у] галосны [о] вымауляецца як доугі галосны. Дадатковым аргументам на карысць балцкага уплыву выступае тое, што падобнае вымауленне і сёння характэрна для значнай часткі гаворак літоускай мовы. Больш за тое, якраз у літоускай літаратурнай мове ужыванне доугага галоснага [о] мае статус нормы, у латышскай літаратурнай мове у аналагічнай пазіцыі на месцы старога о доугага выступае а доугае, у славянскіх мовах яму адпавядае галосны а. Як відавочна, да наяунасці галоснага [о] у становішчм перад наступным [у] у сярэднебеларускіх гаворках спрычышуся “балцкі фактар”. Але галоунай умовай пстарычнай “жывучасщ” дадзенай з'явы і захаванасці яе у гаворках, з'яуляюцца, як мяркуецца, уласнабеларускія фанетычныя асаблівасці. Устойлівасць у рэалізацыі галоснага [о] у адпаведнасці з [а] у шшых тыпах беларускіх гаворак і літаратурнай мове абумоулена ступенню губнасці суседняга зычнага [у], яго высокай білабіяльнасцю. Да слова сказаць, за кошт высокай білабіяльнасці губных зычных у розных тыпах гаворак беларускай мовы адбываецца лабіялізацмя іншых галосных.

Такім чынам, дзякуючы у першую чаргу фанемнай падтрымцы суседняга білабіяльнага зычнага [у] галосны [о] як вынік лабіялізацмі [а] на працягу 20-га ст. выступау і яшчэ сёння выступае як яркая, адрознівальная рыса сярэднебеларускіх гаворак, што належаць да гаворак з моцным аканнем. Без наяунага корпусу дыялектных тэкстау выявіць асаблівасці функцыянавання гэтай з'явы і шэрагу іншых, а таксама прасачыць дынаміку іх развіцця было б немагчыма. ¹ Дыялекталаачны атлас беларускай мовы. Карты. Мн. 1963; Дыялекталагмны атлас беларускай мовы. Уступныя артыкулы, даведачныя матэрыялы і каменгарыі да карт. Мн. 1963; Нарысы па беларускай дыялекталоги. Мн. 1964; Лштастычная геаграфія і групоука беларускіх гаворак. Мн. 1968; Лштастычная геаграфія і групоука беларускіх гаворак. Мн. 1969. Мяцельская Е.С., Камароускі Я.М. Беларуская дыялекталогы. Хрэстаматыя. Мн. 1979; Вусная беларуская мова: хрэстаматыя. Мн. 1990; Дыялектная мова Гродзеншчыны: хрэстаматыя. Гродна. 2007; Хрэстаматыя па беларускай дыялекталоги. Цэнтральная зона. Мн. 2009. Тураускі слоунік: у 5 т. Т. 1. Мн. 1982; Braslawszczyzna. Раші^с і wspolczesnosc. Том І. ffistoria regionu. Charakterystyka socjolingwistyczna. Swrndectwo шieszkanс6w. Warszawa. 2011.

Літаратура

1. Скарбы народнай мовы. Мн. 2005; Народныя скарбы. Мн. 2008; Беларуская д^іялекгалогія. Матэрыялы і даследаванні. Вып. 1. Мн. 2010; Беларуская дьіялекталогія. Матэрыялы і даследаванні. Вып. 2. Мн. 2012; Беларуская дыялекталопя. Матэрыялы і даследаванні. Вып. 3. Мн. 2014 і інш.

2. КрапіваК. Збор творау У 6 т. Т 6. Пераклады, артыкулы, выступленш, штэрвы'ю, тсьмы, дадатак. Мн. 2004.

3. Гавораць чарнобыльцы (з мясцовых гаворак чарнобыльскай зоны у Беларусі). Мн. 1994.

4. Курцова В.М. Оканне у полацка-віцебскіх гаворках пауночнаусходняга дыялекту беларускай мовы // Беларуская лінгвістка. Вып. 68. Мн. 2012; яна ж. Оканне у полацка-віцебскіх гаворках пауночна-усходняга дыялекту беларускай мовы // Беларуская лінгвістка. Вып. 69. Мн. 2012.

5. Курцова В.М. Навуковы каментарый да тэкстау з Ганцавіцкага раёна // Беларуская дыялекталопя. Матэрыялы і даследаванні. Вып. 1. Мн. 2010; яна ж. Навуковы каментарый да тэкстау з Бабруйскага раёна // Тамсама.

6. Вайтовіч Н.Т. Ненащскны вакалізм народных гаворак Беларусі. Мн. 1968.

7. Расторгуев П.А. Северско-белорусский говор. Исследование в области диалектологии и истории белорусского языка. Л. 1927.

8. Крьівіцкі А.А. Дьіялекталогія беларускай мовы. Мн. 2003.

9. Вайтовіч Н.Т. Да пытання аб фарміраванні нацыянальнай літаратурнай беларускай мовы: аб суадносінах літаратурнай мовы і дыялектау: IV Міжнарод. з'езд славістау: даклады. Мн. 1958.

10. Станкевіч Я. Куток мовы: Збор тв. у 2-х т. Т. 2. Мн. 2002; ён жа. Дыялекты беларускай мовы // За родную мову й праудзшы назоу: выбранае. Вільня. 2006; ён жа. Стан дасьледаваньняу клясыфжацън дыялектау беларускай мовы // Тамсама.

11. Крьівіцкі А.А. Беларуская нацыянальная моватворчасць і сярэдняя (цэнтральная) дыялектная зона беларускай мовы // Хрэстаматыя па беларускай дыялекталоги. Цэнтральная зона. Мн. 2009.

12. Курцова В.М. Аляксандр Ельскі: статус беларускай мовы, значэнне гаворак для літаратурнай мовы і іх месца у сютэме нацыянальных моуных сродкау // Беларуская дыялекталопя: Матэрыялы і даследаванні: зб. навук. арт. Да 100-годдзя Ю.Ф. Мацкевіч. Вып. 2. Мн. 2012.

13. Лінгвістьічная геаграфія і групоука беларускіх гаворак. Мн. 1968.

14. Крьівіцкі А.А. Фанетычныя асаблівасці адной з гаворак поудня Беларусі // Працы 1нстытута мовазнауства АН БССР. Вып. VI. Мн. 1959.

15. Карский Е.Ф. Переход а в о // Е.Ф. Карский. Белорусы: в 3 т. Т. 2. Язык белорусского народа. Мн. 2006. БД 2014 Беларуская дыялекталопя. Матэрыялы і даследаванні. Вып. 3. Мн. 2014.

16. ДАБМ, каментарый Дьіялекталагічньї атлас беларускай мовы. Уступныя артыкулы, даведачныя матэрыялы і каментарып да карт. Мн. 1963.

17. ДАБМ, карты Дьіялекталагічньї атлас беларускай мовы. Карты. Мн. 1963.

18. Лінгвістичная геаграфш i групоука беларускк гаворак. Мн. 1969.

19. Вусная беларуская мова. ХрэстаматьIя. Мн. 1990. Диялектная мова Гродзеншчьшьі: хрэстаматьIя. Гродна. 2007.

20. Хрэстаматия па беларускай дьіялекталогіі. ^нтральная зона. Мн. 2009.

Annotation

беларускі гаворка дыялектнай віцебскі

DIALECT TEXTS AS A SOURCE OF STUDYING THE STATE AND DYNAMICS OF LINGUISTIC PHENOMENA IN SUBDIALECTS OF CENTRAL DIALECT AREA OF THE BELARUSIAN LANGUAGE

The article notes the value of dialect texts as a substantial scientific foundation for the study of the nature and distinctive features of Belarusian language subdialects development in the twentieth century. It is indicated that texts Belarusian researchers drew attention to the presence of residual effects of okanye in Vitebsk subdialects of the north-eastern dialect of the Belarusian language for the first time in Belarusian linguistic. Texts also helped to discover the fact that the nature of posttonic vocalism in outlying south-eastern subdialects of the central dialect area was not completely correlated with the nature of pretonic vocalism, as it had been stated earlier. Particular attention is paid to the replacement of stressed [a] > [o] before [y]. According to results of previous studies taken place in 1950s it was believed that this phenomenon was one of those threatened with extinction. Texts written in the late XX and at the beginning of the XXI centuries showed that alternation [a] > [o] was fully preserved in subdialects of the central dialect area. Conclusions like that would have been impossible in linguistic research without huge acquisitions in studying of dialect texts.

Размещено на Allbest.ru