Найменні рздкіх (негустых) страу у дыялектах беларускай і украінскай моу: лексіка-семантьічньї аспект

Размещено на http://www.allbest.ru/

Размещено на http://www.allbest.ru/

Найменні рздкіх (негустых) страу у дыялектах беларускай і украінскай моу: лексіка-семантьічньї аспект

Волотовська H.О.

У статті розглядаються найбільш типові способи мотивації лексем, моделі організації значень полісемантів, а також міжмовні, діалектно-літературні, міждіалектні відносини в групі найменувань негустих страв білоруської та української мов.

Ключові слова: лексема, значення, мотивація, полісемант.

В статье рассматриваются наиболее типичные способы мотивации лексем, модели организации значений полисемантов, а также межъязыковые, диалектно-литературные, междиалектные отношения в группе наименований негустых блюд белорусского и украинского языков.

Ключевые слова: лексема, значение, мотивация, полисемант.

The article deals with the most typical ways of lexemes motivation. It describes the meaning models of polysemantic words as well as interlanguage, dialectal literary and interdialectal relationships in the group of thin dishes names of the Byelorussian and Ukrainian languages.

Key words: lexeme, meaning, motivation, polysemantic word.

Лексічньї склад любой мовы уяуляе сабой сістзму, заснаваную на разнастайных відах сінтагматьічньїх і парадыгматычных сувязей. Сістзмная арганізацьія слоу найбольш яскрава праяуляецца пры аб'яднанні лексічннх адзінак у пэуныя тэматычныя групы (назвы адзення, раслін, прылад працы і г.д.). Пры разглядзе такіх груп іх складнікі могуць даследавацца з розных бакоу: семантычнага, этымалалчнага, сінтаксічнага, тыпалагічнага, частотнага, параунальнага, гістарычнага, стылютычнага, асацыятыунага і г.д.

Семантыка прадметнай лексікі часта становіцца аб'ектам даследавання лінгвістау. Праблемы значэння лексем, узаемасувязь у ім экстралшгвютычных і уласна лінгвістычных складнікау, класіфікация такой лексікі падрабязна абмяркоуваліся вучомімі (Ю.А. Найда [10], А. Вяжбіцкая [4] і інш.). Назвы страу неаднаразова бмлі аб'ектам навуковага даследавання. Большасць прац такога кшталту прысвечана аналізу найменняу ежы у асобных дыялектах ці групах гаворак. Такія даследаванні прадстаулены на матэрыяле беларускай (Ж.М. Буглак [2], Г.Ф. Вештарт [5], Т.А. Навагродскі [9], А.А. Станкевіч [12], П.У. Сцяцко [13] і інш.), украінскай (М. Бігусяк [1], 3. Ганудэль [6], Е.Д. Гоца [7], Е.Д. Турчын [15] і інш.), а таксама рускай дыялектных моу (І.С. Лутавінава [8] і інш.).

Мэта дадзенай работы - апісаць, прааналізаваць і супаставіць выпадкі унутрыдыялектных, міждьіялектньїх і дыялектна-літаратурных сістэмных адносін: полісеміі, аманіміі, сінаніміі, гіпера-гіпаніміі, гетэраншй, а таксама вызначыць мадэлі аргашзацый значэнняу полісемантау і спосабы матывацыі дыялектных назвау страу беларускай і украінскай моу на матэрыяле назвау рздкіх (негустых) страу, якія уваходзяць у комплексную клаДфжацыю назвау страу [3].

У групу назвау рэдюх (негустых) страу уключана 228 лексем, знойдзеных шляхам суцэльнай выбарк1 у дыялектных слоуніках беларускай мовы, і 119 лексем - украінскай. Колькаснае размеркаванне лексем (калі пад увагу браць працэнтныя суадносшы) цалкам супадае у дыялектах беларускай і украінскай моу.

Назвы рэдюх страу падзяляюцца на назвы страу вараных і нявараных, прычым падгрупа назвы вараных рздкіх страу значна пераважае у колькасным плане як у беларускай, так і ва украінскай дыялектных мовах (гл. табліцу).

Табліца. Назвы рздкіх (негустых) страу

Назвы вараных рэдшх страу.

У падгрупу назвау вараных рэдк1х страу уваходзяць дыялектныя лексемы беларускай і украінскай моу, якія маюць дыялектна-лггаратурныя, унутры- і м1ждыялектныя, а таксама мшмоуныя супадзенні.

Дыялектная лексема баланда, ужывальная на беларускім і украінскім Палессі, а таксама у пауночна-заходняй частцы Беларусі, мае адпаведнікі і у абедзвюх лгтаратурных мовах. На тэрыторыі украінскага Палесся гэтае слова, з'яуляючыся полісемантам, мае значэнш: `пойла для цялят', `нясмачная страва', `боршч з лебяды'. На беларускім Палессі баландой называюць як страву з бульбы і проса, так і шкчэмнага чалавека (агульнае у семантыцы - адмоуная канатацыя). У пауночна-заходняй частцы Бедарусі малакаларыйную рэдкую страву і таго, хто многа гаворьщь, балбатуна (выразная негатыуная ацэнка), таксама называюць баланда, балунда. У літаратурнай беларускай мове лексема баланда ужываецца толькі у адным значэнш -`посная рэдкая поліука' [14], а ва украінскай - `вельмі рэдкая посная юшка' [11].

Tыповымі прыкладамі унутрыдыялектных супадзенняу з'яуляюцца: бел. бацёха `зацірка' - сярэднебеларускш гаворкі; булён `бульён', боршч `боршч' - палескія гаворкі (лексема боршч мае адпаведнікі у абедзвюх лггаратурных мовах, а таксама у гуцульскіх (боршч), палескіх (борщ) і некаторых шшых украінскіх гаворках); укр. чир `зацірка з кукурузнай мукі' - гуцульскія гаворкі (у адной з мясцовасцей ужываецца і аманімічная форма гэтай назвы у значэнні `губка з бука'); сербавка `суп' - гуцульскія гаворкі.

Мшдыялектныя і дыялектна-лггаратурныя супадзенні назіраюцца у наступных лексемах: бел. булён - Палессе, сярэднебеларускія гаворкі, Магшёушчына, Гродзеншчына; зацірка - Тураушчына, Магшёушчына, пауночна-заходняя частка краіны; укр. затірка - заходневалынскш і палтаускія гаворкі (супадае з дыялектнай і літаратурнай лексемай беларускай мовы, а таксама лггаратурным украінскім словам); жур - заходневалынскш, палескія гаворкі, а таксама пауночна-заходнія гаворкі Беларусі і лыаратурныя мовы. Дыялектная лексема жур вылучаецца коль- касцю уласщвых ёй значэнняу: у літаратурнай беларускай мове яна аба- значае негусты аусяны кісель [14], ва украінскай - журбу (Що ж ти ходиш до другої, а мене хвилює жур) [11] (міжмоуная аманімія); у заходне- валынсшх гаворках - рэдкую страву з заквашанага аусянага цеста; у заход- непалескіх - рэдкую страву з запаранай жытняй мукі, страву з запаранай аусянай мукі, вадкасць цёмна-карычневага колеру (метафарычны перанос назвы паводле падабенства колеру); у палескіх гаворках - страву, звараную з аусянай мукі або аусяных высевак, разбауленых вадою і страву з вараных ігруш; на тэрыторыі пауночна-заходняй часткі Беларусі - рэдкую страву, прыгатаваную з рошчыны ці падкалочаную мукой з дабауленнем розных прыпрау; страву, прыгатаваную з салоджанага цеста; рыбную юшку або поліуку; расольнік; рэдш кісель; густы аусяны кісель і нават пену, якая узнімаецца, калі вараць кісель. матывацыа лексіма беларускай

Усе вщы дыялектных (між- і унутрыдыялектных), дыялектна-літара- турных і міжмоУных (беларуска-украінскіх) супадзенняу праяуляюцца на прыкладзе лексемы юшка, якая у літаратурнай украінскай мове з' яуляецца полісемантам (`мясны, бульбяны, рыбны і іншы суп', `кроу') [11], а у бела-рускай - амонімам (Юшка 1 `металічны кружок або чатырохвугольная пла- сціна, якімі закладаюць адтуліну у коміне, каб не выходзша цёплае паветра'; юшка 2 `страва са свежай рыбы з прьіправамі', `поліука', `жыжка ва усякай страве', `кроу' [14]). Аманімічную форму са значэннем `засаука або адтуліна у коміне' мае дыялектная лексема юшка, распаусюджаная на тэрыторьп беларускага і украінскага Палесся, а таксама у пауночна- заходніх беларускіх гаворках. Тьповьмі значэннямі дадзенай лексемы з'яуляюцца: `суп' - Гродзеншчына, Магшёушчына, беларускае Палессе, пауночна-заходнія гаворкі Беларусі, гуцульскія гаворкі, украінскае Палессе; `кроу' - Гродзеншчына, Магшёушчына, пауночна-заходнія гаворкі Беларусі, украінскае Палессе, гуцульскія і заходневалынсия гаворкі. Фіксуюцца адзшкавыя выпади наступных значэнняу слова юшка: `рот, зяпа', `тлушч' - Палессе, `рэди кісель' - пауночна-заходнія гаворкі Беларусі, `кусок мяса' - гуцульскія гаворкі, `кампот з сухой садавшы' - заходняе Палессе Украшы.

Назвы нявараных рэдкіх страу.

Падгрупу назвау нявараных рэдих страу складаюць 39 беларускіх і 19 украінскіх дыялектных лексем. Некаторыя лексемы беларускай дыялектнай мовы, якія уваходзяць у дадзеную падгрупу, намінуюць традыцыйныя стравы сямейнай (аканом, аканон, кана, канун, канона, потапцы) і каляндарнай (аканом, каплун, сЫгта) абраднасці. Згаданыя лексемы распаусюджаны на усёй тэрыторыі Беларусі: аканон, канун - пауночна- усходні дыялект; кана, канун, потапцыг - пауднёва-заходш дыялект; аканом, кана, канун - сярэднебеларусия гаворкі; канун - палескія гаворкі. Ва украінскай мове зафіксаваную у дыялектных слоуніках суаднесенасць з пэуным абрадам мае толькі адна назва стравы - коливо, якое гатуецца да памінальнага стала - гуцульскія гаворкі.

Сярод беларускіх дыялектных назвау нявараных рэдих страу вялікай колькасцю сінанімічных назвау выдзяляюцца групы слоу, якія намінуюць цуру - страву з пакрышанага у квас або ваду хлеба з соллю, цыбуляй, а часам з алеем [14], а таксама рулі - страву, прыгатаваную з хлеба, накрышанага у малако ці у падсоленую з алеем ваду [11]: гармушка, дзюба, дзюпка, жура, каплун, кармушка, мацыроука, мурцЫ, мурца, мурцоука, патапцы, потапцыг, рулі, цура, цурганЫ, цюпа, цюпка, цюра і г.д. Прыведзеныя прыклады - праявы дыялектна-лггаратурнай, мшдыялектнай і унутрыдыялектнай сінаніміі.

Ва украінскай мове падобных прыкладау значна менш, і арэал іх распаусюджання абмяжоуваецца Палессем (унутрыдыялектная сінанімія): потапци, рулі, руліе, сита. Адно слова (потапці) зафіксавана у палтаускіх гаворках (паУднёва-Усходні дыялект).

У групе назвау рздкіх страу прадстауленыя адназначныя (бел. 169; укр. 78), мнагазначныя (бел. 79; укр. 47) словы і амoнімы (бел. 16; укр. 6).

Па прынцыпах матывацыі вылучаюцца дыялектныя лексемы:

Нематываваныя на сенняшнім этапе развіцця мовы:

бел. бацёха `зацірка' (А бацёха была вельмі смачная);

укр. латура `рэдкая страва: вада засыпаецца невялікай колькасцю кукурузнай, пшанічнай ці ячнай мукі'.

Матываваныя назвай прадукту, з якога гатуюцца:

бел. гарохаука `гарохавы суп' (Вицягні віламі саган з гарохаукай, наварыла сёньня, як прасілі);

укр. грибівка `грыбная юшка'.

Матываваныя спосабам прыгатавання:

бел. апусшнка `зацірка' (Ці знаяця вы, што гэто апусканка? Муку перацерці з яйцом, апусціць у ваду, а лепяй у малако);

укр. мешанка `густы крупяны суп'.

Значэнш полісемантау групы арганізаваньїя па наступных мадэлях:

`прадукт' - `страва':

бел. морква `морква', `суп з морквы' (Пахлёбау морквы);

укр. росолянка `расол з капусты', `юшка з капуснага расолу, да якой дадаюць буракоу, пятрушкі, грыбоу, мукі'.

`страва 1' -`страва 2':

а) гетэранвшчныя адносіны паміж значэннямі:

бел. паронка `вараная скрэбленая бульба' (Паронак з салам намачауся), `бульбяны суп' (Мы варым крышаную бульбу з алеям ці салам - ета й будуць паронкі);

укр. крупник `кулеш', `суп з якіх-небудзь круп';

б) гшера-гшаншиныя адносшы паміж значэннямі (украінскіх прыкла- дау не зафіксавана):

бел. вара `звараная кіслая страва' (Без кіслае вары чалавек галодны), `вараная страва наогул' (На усё вараная скажуць - вара);

`страва' -`не страва':

бел. халаднік `страва' (Накрышаць цьібулі у кіслае малако, дабавяць смятаны і ядуць халаднік), `крынща, халодная вада, якая выбшаецца з-пад зямлі' (С халадніка бяруць воду) - агульная сема `холад';

укр. голостьоб `посны боршч ці суп', `напалову апрануты чалавек';

`страва 1' -`страва 2' -`не страва':

бел. калатуха, калатуша `кулеш, зацірка' (Калатуша - на заціруху дауно казалі), `крупяная каша' (Калатуха варыцца з пшатчных круп, таукачом раскалачваецца, туды малака лілі, клалі масла і ставілі у печ, яна станіць жоуценькая), `гразь' (Дауней, як дасць дош, на вуліцьі такая калатуха, ногі ня выцягнеш) - гетзранімічньїя адносіньї паміж значзннямі `страва 1' -`страва 2';

укр. дзєма `посны суп', `адвар з бульбы ці з мяса', `моцны пот'.

Амоншы у групе назвау рздкіх страу прадстауленыя 6 лексемамі украінскай дыялектнай мовы і 16 - беларускай, напрыклад:

укр. дзяма 1 `мяса, варанае у малацз', `юшка, бульён';

дзяма 2 `худая жанчына';

бел. рок 1`год' (Гэтага року снега наваліла румада) - супадае з украінскім лпаратурнымрік - `год';

рок 2 `пахлёбка з цёртага канаплянага семя' (3 цёртых канапель рок варьілі), `расол' (Елі бульбу с рокам); у літаратурнай беларускай мове лексемарок з'яуляецца полісемантам, усе значзнні якога звязаныя з музыч- най сферай: `тое, што і рок-музыка', `тое, што і рок-н-рол', `які мае адносі- ны да рок-музыка' [14].

Такім чынам, лексіка-семашьічная група назвы рздкіх страу, прад- стауленая дыялектнымі лексемамі беларускай (228) і украінскай (119) моу, мае у сваім складзе монасеманты, полісемашьі, сшоншы, а таксама амоншы. Паводле способу матывацый лексемы групы падзяляюцца на нематываваныя; матываваныя назвай прадукту, з якога гатуюцца; а таксама спосабам прыгатавання. Найбольш тыповымі мадзлямі арганізацыі значзнняу полісемантау з'яуляюцца: `прадукт' - `страва', `страва 1' - `страва 2' (гетзраншшныя і гіпера-гіпанімічння адносіны), `страва' - `не страва', `страва 1'-`страва 2' - `не страва'. У групе назвау рздкіх страу фіксуюцца выпади міжмоУных, дыялектна-лтгаратурных, мшдыялектных і унутрыдыялектных супадзенняу. У разгледжанай групе лексем ёсць выпадкі міжмоунай полісеміі і міжмоунай аманіміі, а так-сама міждиялектнай полісеміі і міждыялектнай аманіміі, шырока прадстаулена унутры- і міждыялектная сінанімія.

ЛІТАРАТУРА:

1. Бігусяк М. Із спостережень над весільною лексикою гуцульського говору / М.Бігусяк // Гуцульські говірки. Лінгвістичні та етнолінгвістичні дослідження. - Львів : Вид-вао ЛНУ, 2000. - С. 125-141;

2. Буглак Ж.М. Стравы і напоі у гаворках Гродзеншч^ін^і / Ж.М.Буглак // V Республиканская научная конференция студентов, магистрантов и аспирантов Республики Беларусь (НИРС-2000) : материалы Респ. науч. конф. : в 5 ч. - Гродна, 2000. - 4.3. - С. 76-79;

3. Валатоуская Н.А. Прадметная лексіка блізкароднасншх моу: семантычная аргашзацыя (на матзрыяле назвау страу у беларускіх і украінскіх дыялектах): аутарзф. дыс. канд. філал. навук: 10.02.03 / Н.А. Валатоуская; Бел. дзярж. ун-т. -Мінск: Вьід-кі цэнтр БДУ, 2009. - 24 с.;

4. Вежбицкая А. Прототипы и инварианты / А.Вежбицкая // Язык. Культура. Познание / А.Вежбицкая. - М.: Русские словари, 1996. - С. 201-231;

5. Вештарт Г.Ф. Назвы хлеба на Палессі / Г.Ф.Вештарт // Шнгвгстычныя даследаванні : зб. арт. - Мінск : Выд-ва БДУ, 1968. - С. 80-90;

6. Ганудель 3. Народні страви і напої. Лексика українських говорів Східної Словаччини / З.Ганудель. - Братіслава, 1987. - 154 с.;

7. Гоца Є.Д. Назви їжі й кухонного начиння в українських карпатських говорах : автореф. дис. ... канд. філол. наук : 10.02.01 / Є.Д.Гоца. - Ужгород, 2001. - 20 с.;

8. Лутовинова И.С. Названия обрядовых кушаний в псковских говорах / И.С.Лутовинова // Проблемы комплексного изучения Северо-Запада РСФСР / И.С.Лутовинова. - Л. : Изд-во ЛГУ, 1972. - С. 56-57;

9. Навагродскі ТА. КлаПфжацыя страу беларускай народнай кулшарып / Т.А.Навагародскі // Полымя. - 2000. - № 1. - С. 240-250;

10. Найда Ю.А. Процедуры анализа компонентной структуры референционного значения / Ю.А.Найда // Новое в зарубежной лингвистике. - М.: Прогресс, 1983. - Вып. 14 - С. 61-74;

11. Словник української мови: в 11 т. / редкол.: І.К. Білодід (гол.) [та інш.]. - Київ: Наукова думка, 1970-1980;

12. Станкевіч А.А. Кулшарныя назвы страу і вырабау з мукі у гаворках Гомельшчыны / А.А.Станкевіч // Діялекталогія і псторыя беларускай мовы : матэрыялы Міжнар. навук. канф., Мінск, 15-16 крас. 2008 г. / Ін-т мовы і літ. імя Якуба Коласа і Янкі Купалы НАН Беларусі. - Мінск : Права і эканомжа, 2008. - С. 32-36;

13. Сцяцко П.У. Назвы некаторых страу у гаворках Гродзеншчыны / П.У.Сцяцко // Беларуская мова : зб. навук. арт. - Мінск : Навука і тэхнжа, 1965. - С. 134-142;

14. Тлумачальны слоунік беларускай літаратурнай мовы: больш за 65 000 слоу / пад рэд. М.Р. Судніка, М.Н. Крыуко. - 4-е выд. - Мінск: БелЭн, 2005. - 784 с.;

15. Турчин Е.Д. Лексика питания в украинских восточнославянских говорах : автореф. дис. . канд. филол. наук: 10.02.01 / Е.Д.Турчин. - К., 1990. - 20 с.\

Размещено на Allbest.ru