Фенаменалогія жывога слова: даніна памяці і вартасць незабыунага

Размещено на http://www.allbest.ru/

ФЕНАМЕНАЛОГІЯ ЖЫВОГА СЛОВА: ДАНІНА ПАМЯЦІ І ВАРТАСЦЬ НЕЗАБЫУНАГА

Юлія Капцова

Брэсцк дзяржауны універспзт імя А. С. Пушкіна,

Брэст, Беларусь

У артыкуле даследуюцца фенаменалагічньїя аспекты антьіноміі “памятнае і незабыунае”. Феномен незабыунага звязваецца з археалапчным падыходам да увасобленай у слове відавочнай рэальнасщ, даследаваннем глыбшных сэнсавых структур мовы, яе “унутраных” форм. У святле фенаменалагічнага падыходу паустае пытанне аб выяуленш у мове сутнасцей (феноменау) і сэнсавай шматвектарнасці слова у непасрэднай гаворцы. Надаецца увага моуцу, ствараюцца перадумовы даследавання жыццёвага свету - фенаменалагічнай рэальнасці, увасобленай у кантынуальнай стыхи жывога слова.

Ключавыя словы: незабыунае, памяць, фенаменалогія, археалогія мыслення, жывое слова.

Капцова Юлія. Феноменологія живого слова: данина пам'яті та цінність незабутнього. У статті досліджуються феноменологічні аспекти антиномії «пам'ятне і незабутнє». Феномен незабутнього зв'язується з археологічним підходом до втіленої в слові очевидної реальності, дослідженням глибинних смислових структур мови, її «внутрішніх» форм. У світлі феноменологічного підходу постає питання про виявлення в мові сутностей (феноменів) і смисловий багатовекторності слова в безпосередній мови. Приділяється увага мови, створюються передумови дослідження життєвого світу - феноменологічної реальності, втіленої в континуальної стихії живого слова.

Ключові слова: незабутнє, пам'ять, феноменологія, археологія мислення, живе слово.

PHENOMENOLOGY OF A LIVING WORD: A TRIBUTE TO THE MEMORY AND DIGNITY OF THE UNFORGETTABLE

Yuliya Kaptsova

Brest State A. S. Pushkin University, Brest, Republic of Belarus

The article elucidates the issues of the general anthropocentric orientation of modern linguistic research, taking into account the “human” factor and through the prism of subjective vision of the world. Scholars believe that a word is not only a way of exchanging thoughts but also a form of interaction of people, a means of stimulating their consciousness, will and emotions, a way to achieve mutual understanding in society, or a failure to achieve it.

The article examines the phenomenological aspects of the Belarusian word, using the antinomy memorable and unforgettable as a case study. The phenomenon of the unforgettable is associated with the archaeological approach to the obvious reality embodied in the word, the study of the deep semantic structures of the language, its “internal” forms. Using the phenomenological approach, the study seeks to reveal the phenomena of multi-vector word usage in live speech and interpret their semantics. In the focus is the language as the prerequisite for the study of the life world - a phenomenological reality embodied in the continuum of the living word.

The characteristic features of a living word are justified, and a living word is considered not as a part of a sign system (which is accepted in the traditional approach) but as the reality of metalinguistic creativity. The distinguishing features of a living word are identified: eidetic nature, impressive (graphic) nature, text formation ability, lack of pragmatic significance, non-discursiveness, semantic elusiveness (“diverse semantic vectoriality”).

The significance of the results of the work is obvious since they stimulate the continuation of the phenomenological study of Belarusian language reality. The linguistic phenomenology in this context can be considered as a promising direction that can explain the principle of linguistic variability of a living word, as well as the contradiction between symbols and their infinity of meanings expressed by them.

Key words: unforgettable, memory, phenomenology, archeology of thinking, a living word.

Уводзіньї. Сучасная лінгвістьїка прыкметна перастае быць навукай артадаксальнай і усё больш звяртаецца да чалавека, які гаворыць (моуцы), - стараецца дакапацца да глыбшь ажыццяулення яго аутэнтычнасщ, перадумоу творчага станаулення, закрануць парадоксы жыцця. Прадметам разгляду становіцца «жывая мова жывога чалавека» (М. Бахцін) - выяуленне у слове разнастайных сэнсавых вектарау і характару моуных паводзін. Лінгвістка набывае аблічча эйдычнай навукі і пачынае служыць жыццю - узнауляе страчаную сувязь з найглыбейшымі чалавечымі клопатамі. Як антытэза традыцыйнаму паняццю культуры маулення і адлюстраванню кодау культуры у лінгвістычнае даследаванне уводзіцца аспект цывілізаванасці слова, увасабленне у ім шыфрау творчага недыскураунага метапазнання. Аспект вербальнай рэфлексіі («Як наша слова адгукнецца?») заслугоувае, на нашу думку, не меншай увагі, чым даследаванне мовы як функцыянальнай семіятычнай сістэмы. слова мове гаворцы

Айчыннае мовазнауства не знаходзіцца у баку ад прыярытэтных напрамкау сусветнай лінгвісткі. І хаця сам тэрмін фенаменалогія у кантэксце даследавання мовы беларускай лінгвісткай пакуль што не атрымау распаусюджання, у сапрауднасці айчынныя мовазнауцы даследавалі і даследуюць слова з фенаменалагічнага пункту гледжання, называючы аб'ект свайго даследавання «жывым словам».

Мэта артыкула - даследаванне беларускага слова у фенаменалагічным аспекце.

Матэрыял і метады даследавання. Матэрыялам для артыкула паслужылі факты, узятыя з тэкстау мастацкіх творау беларускай ларатуры і перыядычнага друку. Прыводзяцца прыклады з вуснага маулення і прастамоуя. Выкарыстоуваецца лексікаграфічная інфармацыя з

Тлумачальнага слоуніка беларускай мовы і Popularniego sпownika jзzyka polskiego.

Метадалагічнай базай даследавання з'яуляецца філасофія рэальнасщ Э. Гусерля. Менавіта у фенаменалагічным напрамку культывуецца ідэя рефлексіунасці слова, выяуленне у слове разнастайных сэнсавых вектарау і характару моуных паводзін чалавека.

Аснову методьікі даследавання складае аспект супрацьпастаулення шпрэсп (увасаблення) вербальнага этасу і уласцівай пафасу экспрэсп (выражэння), што праяуляецца у адрозненні адзінак экстэнсшнальных (іменных) кантэкстау і элементау кантэкстау інтэнсіянальных - кантэкстау меркавання.

Вьінікі даследавання і дьіскусія. Характэрнай рысай жывога слова выступае яго немемарыяльнасць (ад лац. memorialis - памятны). У ім увасабляецца не памятнае, а незабыунае: незабыуны 'такі, што нельга забыць' (Тлумачальны 3: 366). Памяць ахвярная і пафасная. Незабыунае выяуляе характар велічнага і непасрэдна перажываецца чалавекам: Велічньїя і незабыуныя хвіліньї перажьівалі людзі (М. Паслядовіч). Мой родны кут, як ты мне мільї!.. Забыць цябе не маю сіль! (Я. Колас). Рэальнасць, да якой прыкладваецца эштэт незабыунае, рэхам адгукаецца у самой істоце чалавека, належыць глыбшным пластам яго ментальнасці: незабыунае падарожжа, незабыунае лета, незабыунае дзяцінства і інш.

Не забываецца незвычайнае. Звычай як інстытут традыцыйнай культуры належыць «прозе жыцця» - штодзённасщ, дзе усё адбываецца як звычайна. Да незвычайнага яшчэ не прьівьіклі - яго не было у папярэднім вопыце: Сын першы раз завітау у лес, і усё тут яму было незвычайнае, невядомае (У. Кандрусевіч). Незвычайнае выяуляецца у непасрэдным пазнавальным вопыце суб'екта, які Б. Расел назвау «знаёмствам» (Павилёнис 286). Не бывае незвычайнага наогул, ёсць незвычайнае для каго. У незвычайным не адлюстроуваецца аб'ектыуная рэчаіснасць, аднак выяуляецца фенаменалогія суб'ектыунага светауспрымання. Другая назва незвычайнага - фенаменаменальнае. Феномен не з'ява аб'ектыунай рэчажнасщ, якая нам адкрываецца, а тое, што само праходзіць і выяуляе сябе у прысутнасці успрымальнжа - другога (Философский 688).

Рэха незабыунага - згадка. Змест дзеяслова згадаць звязаны з ірацыянальнай сферай чалавека - штуггыуным угадваннем: Згадау па тваёй хадзьбе, у які ты імкнешся горад (П. Глебка). Нярэдка згадка атаясамліваецца з успамінам: згадка 'успамін' (Тлумачальны 2: 449). Аднак відавочна, што успамін не тое, што згадка. Пры успаміне узнауляецца (уваскрасае) у памяці пстарычнае былое: Сваёю рукою на ім напісала яна /Алеся/: «На успамін аб былым» (А. Куляшоу). Згадваецца архаічнае мінулае - антыномш былога: параун. пол. byto-minelo; Co byto, to byto. Minelo jak mitose... (З песні). Фенаменалогія успрымання адыходзщь ад прынцыпу гістарызма і арыентуецца на археалогію мыслення.

У выразе было і прайшло за дзеясловам прайсці не стаіць гістарьічная памяць. Пстарычнае адбываецца, а архаічнае праходзіць - маніфестуецца. Памяць уваскрашае былое, якое актуальна ужо не існуе, а у згадцы ажывае дауняе. Мінулага не было. Нельга сказаць, напрыклад, што мінулае лета - гэта ужо гісторыя. Яно можа увайсці у гісторыю пэунымі падзеямі і фактамі, але само псторыяй не з'яуляецца. Згадка аб ім як бы рэаншуе (ажыуляе) тое, што дауно канула у Лету - міфічную раку забыцця.

Архаічнае мінулае выяуляецца у прасторавай метафары (далёкая мінуушчьіна), характарызуецца глыбшёй (глыбокаемінулае). Для чалавека яно аказваецца дауно знаёмым. Суб'ектыуна знаёмае супрацьпастауляецца вядомаму - набытым ведам, дзякуючы якім фарміруюць сацыяльны твар асобы, параун.: мой дауні знаёмы, але: <1мярэк> вядомы як..., вядомы (дзе?), слауны (чым?). Прэзентатыунае словазлучэнне «мой знаёмы» не з'яуляецца ацэначным («знаёмы, і толькі»; «знаёмы, і больш нічога»). Пад ім хаваецца несказанае - важны сэнс для таго, хто гаворыць, перажыты жыццёвы вопыт. Суб'ектыуны вопыт не мае цаны, але аказваецца вартасным для чалавека. Вартасць чалавека таксама успрымаецца у кантэксце яго знаёмства («Знаёмы самога Ш>). У сувязі з фенаменальным вопытам узнікае парадокс. Усё што мае цану, нічога не варта, а тое, што чагосьці вартае, - бясцэннае. Апошняе стасуецца з жыццём - цэласнай фенаменальнай рэальнасцю.

Былое успамінаецца, а далёкае дауняе прыгадваецца: Прыгадваецца іншьі раз чалавеку далёкае, перажытае... (А. Пальчэусш). Узгадванне прысутшчае у творчасці - недыскурауным пазнанні свету. Мастак валодае дарам пранікнення у сутнасць рэчау, якая не выражаецца у агульных паняццях. Дзеяслоу згадаць характэрны, напрыклад, для творчасці праф. Ф. Янкоускага. У абразку «А мая ты, журавіначка!» аутар як бы наумысна пазбягае ужываць словы, што маюць дачыненне да памяці: успамінаць, успамінаецца,успамін і да т.п. Героям абразка падчас рэфлексп над словам нешта само сабой прыгадваецца: Потымудвух прыгадваем Гогаля: «Иное слово дороже вещи»; Як адказ на пытанне, я прыгадваю госцю сёе-тое з жывых, сённяшшх гаворак (Дарашэвы, Галубщы, Славінск, Лескав^ы)... На нашай сустрэчы і на нашых сустрэчах прыгадвалася багата чаго (Ф. Янкоускі).

Памяць дыскурауная. Сам дыскурс разумеецца як пстарычнае апавяданне. «Апавяданне робіць з усякай рэчы здань самой сябе, аддаляе яе, перакідвае за гарызонт актуальнасці. Расказанае ужо «было» і гэтае «было» - форма, якую пакідае у сучаснасці тая сутнасць, што цяпер ужо адсутнічае, як скура, скінутая змяёй» (Ортега-и-Гассет 103). Асновай бытавога і інстытуцыянальнага дыскурсау з'яуляецца пстарычны фон. Былое - звычайны прадмет дыскурсу: Можа, ты пра былое жыццё сваё, браце, раскажаш? (М. Танк); быль 'расказ, апавяданне' (Тлумачальны 1: 429). Слова бывала ужываецца як часціца і паказвае на дзеянне, якое паутаралася раней: Іду, бывала,. Прыхожу, бывала і г. д. Бытавым дыскурсам з'яуляюцца успамшы тыпу: - А помнш, як... - А успомнще, калГ мы... Як не успомнщъ... Помню, як зараз і шш. Успамшы могуць суправаджаюцца патэтыкай, напр.: Успомтм свагх герояу! Пружанцы далучаюцца да акцън «Беларусь памятае. Родныя твары Перамогг» («Успомнш»).

Выраз «Я цябе запомнгу» з'яуляецца дэкларатыуным мауленчым актам і належыць бытавому дыскурсу. Як і іншыя дэкларацып, ён уносіць змены у ^нуючае становішча спрау. Аднак прыведзены выраз зусш не тоесны неакцыянальнаму прызнанню: «Век цябе не забуду». Мауленчым актам можа заканчвацца камуншацыя («Сказау і усё»), а прызнанне выступае пачаткам разгортвання тэксту. Той, хто прызнаецца, становіцца на шлях паглыбленай канкрэтызацыі рэальнасці: Не забуду тва1х цудоуных вачэй, непауторнага тэмбру тваёй гаворт, чароуных гукау тваёй мовы і г. д. У ходзе канкрэтызацып рэферэнт як бы сам па сабе вырысоуваецца. Аутар не стварае дакладны вобраз (карщну), але рысуе эйдас (малюнак) рэаліі, стараючыся не абмінуць ні адной яе рысы. У эйдасе акцэнтуецца аспект цэласнасщ.

Шлях канкрэтызацыі - шлях творчасщ. Характэрна, што стан творчага захаплення аказваецца як бы станам забыцця: Манг зноу захатуся працай і забыуся на голад (Я. Маур); забыццё 'стан глыбокай задуменнасщ, адлучанасці ад усяго навакольнага' (Тлумачальны 2: 282); параун. рус. творческая отрешенность. Тэмай мастацкай творчасщ становщца тое, што не варта забываць: Я не забуду ніколі Сшытю, пеналы, буквар, Першыя радасц у школе, Першай настаунщы твар. Я не забуду ніколі Рук яе, што вялГ Нас, як па роднаму полю, Па неабсяжнай зямлГ. Я не забуду ніколі Ясных і добрых вачэй. Можа, ад 1х наваколле Стала шырэй і ярчэй. Першай настаунщы словы, Дзе мне не здарыцца быць, Так, як і матчыну мову, Нелъга ніколі забыцъ (С. Грахоусш).

У згаданым вершы С. Грахоускага рэферэнтную вобласць складаюць «неадчужальныяпрыналежнасщ»чалавека (твар, рук першай настаунщы), а таксама усё тое, без чаго сапраудны вучань як бы і не вучань (сшыткі, пяро і буквар). Незабыунымі аказваюцца словы, без яюх чалавек як бы і не чалавек. «Мастацтва - як бы жыццё» (Ортега-и-Гассет 227). Характэрны для мастацтва сэнс «як бы» не указвае на параунальнасць. Фенаменальны свет не пазнаецца праз прапорцыю. Тое, што «як бы», не напамшае рэалію, а аказваецца яе мастацкай рэцэпцыяй - нагадвае саму натуру, шпрэауна набліжаючы яе да успрымальшка. Азначальнае пытанне «Што гэта такое?» не рэлевантнае для пазнання цэласнасщ. Частка цэлага не паутараецца у многш, г.зн. пазбаулена магчымасці да абагульнення. «У мастацтве любое паутарэнне не мае сэнсу» (Ортега-и- Гассет 227).

Дыскураунай з'яуляецца, напрыклад, серыя раённых кніг «Памяць» (117 кніг), створаная па рашэнш юраунщтва Рэспублікі Беларусь у 2002 г. У ёй прадстаулены пстарычныя факты, змешчаны біяграфіі вядомых асоб, якія адьігралі пэуную ролю у развіцці таго ці іншага краю, здзейснілі ваенныя подзвігі або дасягнулі значных асабістьіх вьнікау і тым самым увайшлі у псторыю. Усе кнігі змяшчаюць багать шюстрацыйны матэрыял: здьімкі дакументау, краявідау, асоб і да т.п. Як сам дыскурс, так і шюстрацып да яго паведамляюць чытачу пра гістарычныя падзеі. Імі сведчацца асобныя факты. Чытач даведваецца пра лёсы людзей, здабывае цікавую культурную шфармацыю, г.зн. набывае веды. Дыскурс серый кніг адлюстроувае пстарычны універсум асобных раёнау, якія аб'яднаныя у адзіную сістэму.

Зусім з другой рэальнасцю сустракаецца чытач у кнізе У. Калесніка і Я. Брыля «Ніколі не забудзем». У ёй вайна паустае вачыма дзяцей. Нічога не змяняючы і не дабауляючы ад сябе, аутары запісалі жывое слова тых, хто перажыу ваеннае ліхалецце. Рэспандэнты не быт проста сведкамі. Яны - вщавочцы усіх жахау, якія іх не абмінулі. У кнізе не змешчана ніводнага здымку, адсутнічаюць дакументы. Чытач знаёмщца з фармальна незадакументаванай рэальнасцю - з жывым увасабленем у слове непасрэдна перажытага фенаменальнага вопыту.

Памяць мае прамы выхад у семіятычную сістэму мовы. Усё, што трэба запомніць, пэуным чынам пазначаецца (завязваецца свайго роду «вузельчык на памяць»). Знак - той жа напамшальны «вузельчык». Напрыклад, дарожныя знакі напамінаюць удзельнікам дарожнага руху аб неабходнасці знізіць скорасць, сігналізуюць аб магчымасщ паяулення на дарозе дзяцей, жывёл і г. д. Аб'яднаныя у сістэму дарожныя знакі маюць на мэце дбаць пра бяспеку удзельнікау дарожнага руху. Рознага роду памяткамі карыстаюцца ^нуючыя у грамадстве інстытуцыі. Напрыклад, страхавая кампанія можа напомніць кліентам аб заканчэнш тэрмшу страхоукі машыны. Ветэранскш арганізацыі сведчаць памяць аб пенсіянерах віншавальнымі паштоукамі з нагоды дзяржауных свят. Не адна існуючая фірма з перакананнем сваёй значнасці дэкларуе: «Мы сваіх кліентау помнім».

Пры усёй павазе да названых акцый, нельга, аднак, не прызнаць - памяць адназначна асацыіруецца са смерцю, напр.: помнік ахвярам фашызму, захоуваць памяць аб загінуушьіх героях, памінкі, успомніць усіх паіменна і г. д.; Мотепґо тогі (з лац. - «памятай пра смерць», «памятай, што смяротны»). Памінанне продкау - рытуал, які, існуе і у розных формах праяуляецца у культурах свету. Помнікі і крыжы ставяць на магіле памерлых. Трапчны пафас гучыць, напрыклад, у творы А. Вярцінскага «Рэквіем па кожным чацвёртым». Памяць - доуг: аддаць доуг памяці.

Памяць належыць да анталогіі - ноуменальнага («у сабе») свету: быць у сабе, вьійсці з сябе. Фразема помніць сябе азначае момант наяунасці свядомасці (параун. рус. вменяемость),неабходнасць валявога самакантролю: - Здурнеу саусім! Як разгарачыцца, сам не помніць, што кажа! Не глядзіць ні свайго, ні чужога, бацьку, матку не глядзіць! На мяне дак колькі разоу сляпіцаю лез! Заслепіць вочы - і лез! Не кажы проціу яго нічога! (І. Мележ).

У чалавечай ментальнасці прьісутнічае супярэчлшая штэнцыя: «помніць - гэта яшчэ не усё». Ёсць тое, што апрача памяці - супярэчыць ёй і стварае антыномш усім гістарьічньїм меморыям. У адрозненне ад памятнага, незабыунаму не характэрны пафас. Яно непадуладна свядомай волі і выбару, асэнсоуваецца як тое, што выпала на долю чалавека: шчаслівая доля, жаночая доля, прымацкая доля і др.; проціл. нядоля; Хацеу бы, каб доля У хатцы жыла, Каб з бурлівай рэчкай Нядоля сплыла (Купала). Феномен жыццёвага свету - доля - выступае антытэзай лёсу. Долю не выбфаюць; яна для чалавека «мая», а лёс заусёды свой: У кожнага свойлёс, але: Ой, доля мая, доля.... (З нар.). Займеннік свой указвае на месца у астэме (напр., быць на сваім месцы). Той, хто гаворыць «маё» не выказвае прэтэнзш уласнасці, а выступае «мерай усіх рэчау» (паводле Пратагора).

Ключавое слова рэальнасщ, у якой адсутнічае гістарычная памяць - незалежнасць. Феномен незалежнасці - найвышэйшая вартасць і памкненне чалавецтва: незалежнасць характару, незалежнасць думак, незалежная газета, незалежнае слова, незалежная дзяржава і др. Незалежнасць разумеецца у сэнсе супярэчнасщ: незалежна - у знач. прыназ. (у спалучэнш «ад») 'насуперак чаму-н.' (Тлумачальны 3: 367). Незалежнае стварае антыномш функцыянальнаму. Стэмныя адносіны «функцыя» і «аргумент» не уласщвыя таму, што не існуе, але парадаксальна ёсць. Не будучы уцягнутым у адносіны функцыянальнай залежнасці, логас (слова), аказваецца па-за схемай «дзейнік - выказнік». Ім гаворыць невыказнае.

Незабыунае увасабляецца у аутэнтычным слове. «Аоуо$ ёсць зоу вярнуцца ад схаластыкі і адцягненнасці да жыцця» (Эрн 3). Феномен аутэнтычнасщ (сапрауднасці) сустракаецца толькі у творчасці і жыцці. Апошняе, па сутнасці, і ёсць творчасць: сапраудная паэзщ сапраудны чалавек, сапрауднае жыццё і г. д. Аутэнтычнасць словатворчасці выступае антыномшй сістэмнай ідэнтычнасці. Дыскураунае па прыродзе імя разлічана на памяць (напр.: успомніць усіх паіменна).

У аутэнтычным слове увасоблена вітальнасць (ад лац. vitalis - жыццёвы, жывы; vita - жыццё). Яго сутнасць увасоблена у метаназве жывое слова. З псторып вядома спроба шстытуцыянал^ацып згаданага феномена. Так, у 1918 г. у Санкт-Пецярбургу быу створаны 1нстытут жывога слова. Вучоныя інстытута прапанавалі мноства праектау і праграм развіцця аратарскага мастацтва. Так, Г. Вінаградау пісау пра «народнае аратарскае майстэрства», маючы на увазе жывое вуснае слова.

Прыметнік жывое у назве жывое слова мае сэнс, аналапчны як у назве жывы гук; параун.: жыва 'наглядна, маляуніча': апісаць вельмі жыва і натуральна; жыва адгукнуцца (Тлумачальны 2: 261). Справа можа выклжаць штарэс, а слова - ажыуленне. Жывасць і жвавасць - эталапчныя характарыстыкі рэчы, а не аб'ектыуныя уласцівасці з'явы; параун.: жвавы і рухавы. Жывая гаворка не адбываецца як праяуленая актыунасць - дзейнасць, а сама сабой праходзіць - ажыццяуляецца; параун. пол. ророжапіе; ср.: роБґрожас sІQ do kogos, czegos", “zachowywac sІQ, obchodzic sІQ z kims, czyms w pewien sposb"; роБґдрошаиіе “spos6b czyjegos zachowania" (Рориіагпу 731-732). Гаворка - вербальныя паводзіны чалавека. У ёй адсутнічае валявое адценне і уласцівасці дзейнасці; важным аказваецца ход яе ажыццяулення (- Якусё прайшло? - Як пагаварыш?).

Жывое слова вяртае да пачаткау (грэч. архл «пачатак, прынцып»). Тэрмінам пачатак («архэ») у філасофіі называецца сутнасць - нязменнае і вечнае у шэрагу існуючых з'яу; «пачатак - аснова, крынща, сутнасць чаго-н.» (Тлумачальны 4: 140). Слова пачатак валодае сэнсавай шматвектарнасцю. Ёсць некаторае «царства першапачатковасці»: жыццёвы пачатак, гуманны пачатак, творчы пачатак, паэтычны пачатак, крытычны пачатак і да т.п. Розныя сэнсавыя вектары слова пачатак катэгарызуюцца паняццем «суб'ектыуны пачатак». Фенаменалогія - шлях да даследавання у мове творчай суб'ектьіунасці.

Не будучы аб'ектыуным адлюстраваннем рэчаіснасці, жывое слова увасабляе безназоунае. Любая назва з'яуляецца сведчаннем існавання аб'ектыуных (прыродных) фактау: зямля, сонца, вада і г.д. Аднак аб'ектыуна не існуе такіх фактах, як зямелька, сонейка, вадзіцца: Зямелька - матка наша: і корміць, і поіць, і адзявае нас (З нар.). Мая зямля, зямелечка, зямліца. Стаміуся я, дазволь мне прытулщца Да баравых тваіх зялёных скроняу... (Г. Далідовіч). Увасобленая у слове суб'ектыунасць не дае яму магчымасщ быць аргументам у справе. Аднак такая «немачная неаргументатыунасць» аказваецца нябачнай сілай, якая пануе і уплывае на паводзшы усяго жывога. У лггаральным сэнсе выраз сапрауднае слова асэнсоуваецца як «слова прауды» і супрацьпастауляецца сістэмна звязанай адзінцы - лексеме. Прауда не адкрываецца, але творыцца чалавекам. Няма іншай прауды, акрамя прауды жыцця.

Слова не толькі само прыгадваецца, але і гаворыцца само: Гаварылася, жартавалася (Ф. Янкоускі). У жывой гаворцы не праяуляе сябе дзеючая асоба «Я». Слова - не «дзела». Безасабовае ужыванне дзеяслова гаварыць сведчыць аб нязмушанай натуральнасці аутэнтычнага слова: ласкавае слова, жывое слова, салодкае слова і г. д. Яно як бы само сябе без удзелу таго, хто гаворыць, імперсанальна выяуляе: Не я гавару - слова гаворыць; Гэта не я гавару - гора маё гаворыць (З гаворкі). Слова не адбываецца як падзея, а само знаходзіцца. Аднак яго выяуленчае «само» не азначае самадзельнае «само па сабе». Слова не актуальна самаснае, а патэнцыяльна самавітае.

Феномен творчасці у тым, што паэт не сам піша вершы. Ён толькі запісвае падслуханае у рэальнасщ. Прыслухоуваючыся да мовы самой натуры - шуму ручая, шапацення литоты і г.д., паэт імкнецца рэфлекауна і непасрэдна ухапіць сутнасць усяго і увасобіць у другой мове - метамове творчасці. Паводле Р. Барта, старажытныя грэк «усхвалявана і нястомна услухоуваліся у шэлест травы, у цурчэнне крьініц, у шум ветру, адным словам - у трапятанне прыроды, шкнучыся адрозніць разлітую у ёй думку», то «так і я, услухоуваючыся у гул слова, запытваю сэнс, які трапеча у ім - бо для мяне, сучаснага чалавека, гэтае слова і складае прыроду» (Новейший 298). Аутэнтычнасць выяуляецца у слове паэтычным. Сапраудная паэзія заусёды «мета» - апрача усяго, што існуе як наяунае і завершанае.

Сутнасць аутэнтычнага слова інструментальна-пазнавальная. Слова творыць угледжаны вачыма мастака віртуальны свет сутнасцей. На самой справе (аб'ектыуна) ён не існуе, але сапрауды і з пэунасцю для чалавека ёсць. Нельга не прызнаць таго, што ёсць увачавідкі. У сапраудным слове увасоблены свет чалавечых упэуненасцей. Сэнс гаворкі у тым, каб унікнуць у нешта, а не разабрацца з ім. Гавораць каб пазнаць рэчы - наблізіцца да іх сутнасці і «па ходзе» блшэй пазнаць другога чалавекам. У адрозненне ад разумення, пазнанне аказваецца прынцыпова незавершаным.

У выдатнага беларускага лінгвіста і пісьменніка Ф. Янкоускага не было сумневу у тым, што «...само слова ёсць творчасць, а сама мова - паэзш» (264). Што само слова ёсць творчасць, - падагульняе госць, - асабліва чуецца, бачыцца адчуваецца, калі маєш справу з іншаю моваю, не сваёю роднаю, калі пазнаешу ёй тое, што ні граматыка, ні лексікалагічнья даследаванні, ні слоунікі не могуць, яшчэ не змаглі расказаць (Ф. Янкоускі). Творчасць, як і жыццё, не прадпрыемства (справа), а стан выяулення аутэнтычнай суб'ектыунасщ чалавека. Словам творыцца жыццёвая рэальнасць - фенаменальны «для каго»-свет. Толькі у творчасці чалавек суб'ектыуны.

Заключэнне і перспектывы даследавання. Фeнаменалагічны падыход да мовы арыентуецца на пазнанне нязменнай сутнасці рэчау - таго супярэчлівага і парадаксальнага «ёсць», што ані было, ані будзе, ані можа быць, аднак увачавідкі увасоблена у жывым слове, якое «само гаворыць» (паводле праф. Ф. М. Янкоускага). Адзначаны падыход прадугледжвае, што мова з'яуляецца не толькі абстрактнай функцыянальна-знакавай сістэмай, але, што важна, ажыццяуляецца чалавекам, які гаворыць (Homo loquentes). Усе спробы выключыць чалавечую перспектыву з моунай архітэктонікі свету немінуча вядуць да бяссэнсавасці і схематызму.

Істотнай прыметай мовы з'яуляецца яе антынамічнасць. Антыномія «памятнае - незабыунае» ілюструе супрацьпастауленне гістарычнага плану маулення і археалагічнай рэальнасці, якая не звязана з часавымі каардынатамь а асэнсоуваецца у аспекце прасторавай аддаленасці - як далёкае мінулае, згаданае. Рэальнасць незабыунага мае фенаменалапчны характар, належыць этасу жывога слова і паустае у вобразе незвычайнага. Памятнаму уласціва аб'ектыуная фактаграфічнасць і іменная дыскурсш; яно асацыіруецца з ахвярнасцю і мае рытарычныя уласцівасці.

Спіс выкарыстанай літаратурьі

1. Бахтин, Михаил. Эстетика словесного творчества. Москва: Искусство, 1989.

2. Брандист, Константин. «Исследование и преподавание живого слова и публичной речи в Петрограде-Ленинграде 1918-1932 гг.». Ежегодник Рукописного отдела Пушкинского дома. 2003 - 2004. - 2007, с. 58-82.

3. Лотман, Юрий. Избранные статьи: статьи по семиотике и типологии культуры. В 3 т. Т. 1. Таллин, 1992.

4. Новейший философский словарь. Минск: Современный литератор, 1999.

5. Павилёнис, Роландас. Проблемы смысла: современный логико-философский анализ языка. Москва: Мысль, 1983.

6. Тлумачальны слоунік беларускай мовы. У 5 т. Мінск: “БелСЭ” імя П. Броукі, 1977-1984.

7. «Успомнім сваіх герояу». Раённыя будні, 4 Ліпень 2019.

8. Философский энциклопедический словарь. Москва: Советская энциклопедия, 1989.

9. Ортега-и-Гассет, Хосе. Эстетика. Философия культуры. Москва: Искусство, 1991.

10. Эрн, Владимир. Борьба за Логос.Минск: Харвест, 2000.

11. Янкоускі, Фёдор. І за гарою пакланюся: апавяданні, абразкі, нарысы. Мінск: Мастацкая літаратура, 1982.

12. Янкоускі, Фёдор. Само слова гаворыць: філалагічньїя эцюды, абразкі, артыкулы. Мінск: Мастацкая літаратура, 1986.

13. Popularny stownik jqzyka polskiego. Warszawa: PWN, 2002.

14. References

15. Bahtin, Mihail. Jestetika slovesnogo tvorchestva. Moskva: Iskusstvo, 1989.

16. Brandist, Konstantin. «Issledovanie i prepodavanie zhivogo slova i publichnoj rechi v Petrograde-Leningrade 1918-1932gg.». Ezhegodnik Rukopisnogo otdela

17. Pushkinskogo doma. 2003 - 2004. - 2007, рр. 58-82.

18. Lotman, Juri. Izbrannye stat'i: stat'i po semiotike i tipologii kul'tury. 3 vols. Vol. 1. Tallin, 1992.

19. Novejshijfilosofskij slovar'. Minsk: Sovremennyj literator, 1999.

20. Pavilionis, Rolandas. Problemy smysla: sovremennyj logiko-filosofskij analiz jazyka. Moskva: Mysl', 1983.

21. Tlumachal'ny s^rnk bielaruskaj movy: 5 vol. Mmsk: “BielSe” mia P. Brouk! 1977-1984.

22. “Uspomnim svaih gerojau“..Raennyya budni, 4 July 2019.

23. Filosofskijjenciklopedicheskij slovar'. Moskva: Sovetskaja jenciklopedija, 1989.

24. Ortega y Gasset, Jose. Jestetika. Filosofija kul'tury. Moskva: Iskusstvo, 1991.

25. Jern, Vladimir. Bor'ba za Logos.Minsk: Harvest, 2000.

26. Jankouskl, Fjodor. І za garoju paklaniusia: apaviadanni abrazki narysy. Mmsk: Mastackaja htaratura, 1982.

27. Jankouskl Fjodor. Samo slova gavoryc: filalagwhnyja eciudy, abrazki artykuly. Mmsk: Mastackaja htaratura, 1986.

28. Popularny stownik jqzyka polskiego. Warszawa: PWN, 2002.

Размещено на Allbest.ru