Зоаморфныя вобразы-сімвалы беларускай вясельнай абрадавай паэзіі

Ой, у лесе, лесе зайка кігіча.

Там млода дзевачка сваю мамку кліча.

Ой, яна ж яе кліча, ды не замауляе,

Ды да сырой зямліцьі шчыра прыпадае.

- Ой, зямліца ды сырэнечка,

Ды забрала матачку маладзенечку,

Як у саду вішаньку ды чырвоненьку,

Як у лесе ягадку ды салодзеньку51.

Паколькі вобраз зайца у вершаваных радках вясельных песень бе- ларускай вусна-паэтычнай творчасці часцей за усё паустае сумным, па- крыуджаным, невясёлым, таму у старадаунія часы лічылася дрэннай прыкметай сустрэць зайчыка па дарозе да вянца або апасля⁵¹ Лірика беларускага вяселля, с. 243. У.М. Сысоу, Op. cit., с. 306.. Зрэдку, аднак, можна сустрэць вобраз гэтай жывёлы у бадзёрым настроі. Так, у перадвясельнай песні, якую выконвалі каравайніцы падчас выпякання святочнага каравая на вясельнае застолле, зайчык адлюстраваны бадзё- рым і надта жвавым: “Да бяжыць зайчык-райчык, / Нясе у зубах ніці. / Нашто тыя ніці? / Каравай упавіці ” Вяселле на Гомельшчыне: фальклорна-зтнаграфічнш зборнік, с. 69.. Гэтую і некаторыя аналагічныя песні спявалі у час вырабу каравая жыхаркі вёскі Рудзянец на Гомель- шчыне у мінулшм стагоддзі. Пасля вянчання на вясельным застоллі у ма- ладой яе сяброукі, баяркі і большонкі песенншмі спевамі папярэджвалі нявесту аб тым, што муж у сямейным жыцщ можа ставіцца да яе непач- ціва і караць нават пры адсутнасці з яе боку вшы:

Скакау зайчык праз папарчык у жыта - Не раз будзеш, млода Манечка, біта.

Скакау зайчык праз папарчык у ярку - Не раз будзе табе, Манечка, па карку.

Скакау зайчык праз папарчык у ячмень - Не раз будзе табе, Манечка, у каршэнь... Ліршка беларускага вяселля, с. 301.

Пасля уручэння маладым падарункау падчас застолля у маладога удзельнікі шлюбнай урачшстасці і госці працягвалі спяваць вясельныя песні, у якіх выканауцы папярэджвал маладых ад зняважлівасці да родных. Напрыклад, на Гомельшчыне, у вёсцы Палессе, маладому прысвячалі пе- сенныя радкі, у якіх раілі яму не быць бязлггасным да маладой жонкі пасля вяселля. Маладзіца у вершаваных радках такой велічальнай вясельнай песні зноу атаясамлівалася з пакрыуджаным зайцам: “Сядзіць заінька пад сасоначкай, /Вочкі трэ. /Ён ужаліуся на маладога: /Біу мяне. / А ці я яму, ці дарожачку перабег, / А ці я, ці широкую перабег... ” Вяселле на Гомельшчыне: фальклорна-этнаграфтны зборнік, с. 455..

Калі святкаванне вяселля у маладога падьіходзіць да заканчэння, родныя нявесты збіраюцца ехаць дадому, клічуць яе з сабою. У тэкстах некаторых вясельных песень, што выконваліся напрыканцы святочнага застолля, вобраз зайца атаясамліваецца з вобразам роднага брата мала- дзщы. Так, у песенным матыве, што выконвауся у такі момант у мшулыя гады у вёсцы Каханавшы Нясвіжскага раёна, гучаць сумныя ноткі пры развітанні брата з сястрою, яго прапанова да нявесты ехаць разам дадому: “Да за лесам, лесам зайчык кугіча, / Братка сястрыцу да дадому клі- ча: / - Едзьмо, мая сястрыца, са мною дадому. / Бо было добра мне жиці з табою. /Была мая кашулька штодзень бяленька, /Была мая пасцелька штоноч мякенька. / Цяпер мая кашулька штодзень чарненька, / Цяпер мая пасцелька штоноч цвярдзенька ” Лірьжа беларускага вяселля, с. 537..

Падрабязны разгляд вобраза зайца, прадстауніка зоаморфнага кода беларускай вясельнай абрадавай паэзи, дазваляе зрабіць наступную выс- нову. Ужыванне вобраза гэтай жывёлы у тэкстах вясельных песень разам з персанажнымі вобразамі (жаніха, нявесты, родных маладой і маладога, свата, дружак і шшых) значна пашырае гэтыя вобразы, робіць іх больш выразнымі і дакладнымв У шэрагу фальклорных тэкстау вясельнай тэ- матыцы вобраз зайца з дапамогай мастацкага сродку у выглядзе вобразна- псіхалагічнага паралелізму парауноуваецца з персанажнымі вобразамі, перш за усё, галоуных дзеючых асоб вяселля - жаніха і нявесты, што дае магчымасць лепш зразумець іх паводзіны і пачуцці, адчуць багацце унут- ранага міра, псіхічнае становішча кожнага праз простыя словы і учынкі, адкрытыя адносіны з іншымі удзельнікамі шлюбных урачыстасцей і прадстаунікамі беларускай фауны.

Значна радзей у тэкстах вясельнай абрадавай паэзи беларусау су- стракаецца вобраз мядзведзя. У кантэксце гэтых песень вобраз моцнага прадстауніка зааморфнага кода абрадавай паэзи надзяляецца як жаночай, так і мужчынскай сімволікай. Так, у адной з народных песень, што вы- конвалі падчас першага этапу шлюбнага абраду, сватання, у вёсцы Язбы Крупскага раёна, спявачкі, звяртаючыся да сватоу, парауноувалі свата і сваццю адпаведна з мядзведзем і мядзведзіцай:

А к нам не хінецца. А дміся - не дміся, А к нам прьіхініся Анталогія беларускай народнай песні і прьтеукі, с. 212..

Культ мядзведзя, на думку С. Санько, здауна для усіх усходнесла- вянскіх народау звязаны з плоднасцю, у прыватнасщ, з жаночай. Разам з тым, нягледзячы на тое, што у фальклорных тэкстах вобраз мядзведзя часцей за усё надзяляецца мужчынскай сімволікай, тым не менш, у бела- рускіх вясельных песнях вобраз гэтага няспрытнага вялікага і магутнага звера увасабляе жаночы пачатак. Менавіта таму, на наш погляд, у шэрагу вершаваных радкоу вясельных песень вобраз мядзведзя сімвалізуе ня- весту. Так, у вёсках на Гомельскім Палессі у старадаунія часы падчас вы- канання рытуальна-абрадавых дзеянняу, калі жаніх забірау сваю нарачоную з хаты яе бацькоу, сяброукі і свацці маладой спявалі:

Закідай, мамко, дрова, Спадзявайся нявесткі.

Дрова закідай, Сабірайцеся, дзеці,..

Оставайся здорова. Мядзведзя глядзеці Вяселле на Гомельтчыне: фальклорна-зтнаграфічнш зборнік, с. 88..

А ты, свякруха, трэст,..

У тэксце гэтай вясельнай песні персанажны вобраз нявесты па- рауноуваецца з зоаморфным вобразам мядзведзя, паколькі продкі нашы у даунія часы быт перакананы у іх падабенстве. Калі павозка з маладымі па'язджала да хаты жаніха, свацці і госці маладога сустракалі іх наступ- нывш песнямі: “Прьівезлімедзведзшчэ,.. /Да на новае селітчз ” Ibid., с. 188.. У ста- ражытныя часы вобраз мядзведзя, па меркаванні С. Санько, выступау апекуном шлюбавін Беларускі фальклор: Энцыклапедыя: у 2 т., т. 2. Лабараторыя тардыцыйнага мас- тацтва - “Ятчур”, рэдкал.: Г.П. Пашкоу і інш., Мінск 2006, с. 187..

Паводле развагі Э. Зайкоускага і С. Санько, мядзведзь з часоу стара- дауняй дауніны лиыуся “адной з самых сакралізаваных жывёл у міфалогіі, зверам, які памірае і уваскрасае”. З пункту гледжання гэтых даследчыкау, у беларускім фальклоры і міфалогіі пашыраны матыу пра паходжанне мядзведзя ад чалавека, які, пераапрануушыся у кажух поусцю вонкі, спрабавау напалохаць Бога Міфалогія беларусау: Энцыклапедычны слоунік, с. 320.. Вобраз мядзведзя у фальклорных творах, у тым ліку, тэкстах вясельных песень, заусёды быу адным з самых улюбёных. Асаб- ліва распаусюджаны рытуальныя песні вясельнага абраду з ужываннем гэ- тага вобраза у цэнтральнай і пауночнай частках Беларусі. У тым выпадку, калі рабіць пералік звяроу паводле іх старшынства, мядзведзь будзе зай- маць, часцей за усё, другую пазіцыю, саступаючы першынства адно льву - цару звяроу. Між іншьім, мядзведзь з'яуляецца адным з найбольш папуляр- ных персанажау беларускай народнай міфалогіі, нездарма, лиым, сама назва гэтага зоаморфнага вобраза у старажытнасщ з'яулялася табуляванай Міфалогія беларусау: Энцыклапедычны слоунік, с. 321-322..

З этнаграфічных матэрыялау, па сведчанні С. Санько, вядома, што выкарыстанне вывернутага кажуха на Беларусі з дауніх часоу з'яулялася істотным элементам вясельнага абраду. Вучоныя-фшолап і даследчыю фальклору бачаць у гэтым элеменце водгулле архаічнага культу мядз- ведзя, сляды якога на тэрыторыі нашай краіны прасочваюцца з часоу эры неаліту Беларускі фальклор: Энцыклапедыя: у 2 т., т. 2, с. 187.. Згодна з традыцыямі і мясцовывш звычаямі маці жаніха павінна сустракаць маладых пасля вянчання у незвычайным выглядзе, для чаго яна незалежна ад пары года надзявала на сабе кажух, вывернуты поусцю футра наверх, прыпадабняючыся, такім чынам, да мядзведзя: “Ой, ой, ой! Ой, чужая маці / Надзела кажух, каб дзеуку спужаці! ” Вясельная традыцыя Гомельшчыны: фальклорна-этнаграфтны зборнік, с. 180.. Паводле меркавання У. Сысава, семантыка абрадавых дзеянняу гэтага вясельнага рытуалу сустрэчы маладых тлумачыцца тым, што усе дзеянні удзельнікау шлюбных урачыстасцей быт накіраваны на забеспячэнне дабрабыту і “шчаслівай долі” маладой сям'і. Кажух, што надзявала свякроука, у дад- зеным выпадку, па народных уяуленнях, павінен быу адпужваць нячыс- тую сілу ад месца, дзе бацькі маладога сустракалі сына і нявестку. Нашы продкі верыт у тое, што прысутнасць усялякіх нячысщкау найбольш ве- рагодна менавіта на адкрытай прасторы падвор'я УМ. Сысоу, Op. cit., с. 310.. Варта адзначыць на- ступнае: дастасаванне сімвалічнага вобраза мядзведзя і з вобразам нявесты, і з вобразам яе свякрові зусім невыпадкова. Па слушнай заувазе С. Санько, тлумачыцца гэта тым, што сталая жанчына - свякроу - ужо вы- канала свой абавязак, прызначаны ёй маці-прыродай, працягнула свой род, нарадзіушы дзяцей, а маладая жанчына - нявеста, якой гэта яшчэ давяд- зецца зрабіць у замужжы Беларускі фальклор: Энцыклапедыя: у 2 т., т. 2, с. 188.. У фальклорным вобразе мядзведзя, па мерка- ванні гэтага даследчыка беларускага фальклору, з якім немагчыма не пагадзіцца, гэтыя уяуленні, хутчэй за усё, узыходзяць да эпохі матрыярхату, і, значыць, уяуляюць яго найбольш архаічнь пласт. Акрамя таго, больш позняе уяуленне пра вобраз мядзведзя узыходзщь да эпохі патрыярхату, што, у сваю чаргу, знаходзіць сваё праяуленне у вобразе мядзведзя у тым выпадку, калі ён сімвалізуе мужчынсю вобраз, перш за усё, яго мала- досць, здароуе і моц⁷³: “...Скамарохі стаяць, /Мядзведзя дзяржаць. / Ланцуг залаты, / Мядзведзь малады. / Як рыкнець, як раунець, / Маё сэрца улякнець ”⁷⁴. Вершаваныя радкі гэтага вясельнага песеннага матыву адлюстроуваюць ператварэнне маладога у мядзведзя.

Па слушнай заувазе А. Гуры вобраз мядзведзя з'яуляецца адным з асноуных персанажау народнай заалогіі, жывёлай, надзеленай у фальклор- ных тэкстах антрапаморфнымі рысамр а таксама сімволікай плоднасці, урадлівасці, здароуя, моцы і шлюбу, што знаходзіць яркае адлюстраванне на розных этапах шлюбнай абраднасці. У тэкстах песень беларускага вя- селля мядзведзь сімвалізуе жаніха, сватоу, зрэдку нявесту. Мядзведзь вяр- шэнствуе, як ужо адзначалася намі раней, пасля цара звяроу, льва, сярод шшых прабывальткау лесу. Найбольш ярка і разнастайна вобраз мядзведзя прадстаулены у вясельным песенным фальклоры усходніх і пауд- нёвых славян⁷⁵. У беларусау на паходжанне мядзведзя ад чалавека у старадаунія часы паказвала тое, што мядзведзь у тэкстах вуснай народнай творчасці можа радавацца і сумаваць, разумець чалавечую мову і гава- рыць на ёй⁷⁶. З тэкстау некаторых вясельных песень, што выконвалюя пад- час абрадава-рытуальных дзеянняу вясельнага абраду у вёсцы Чапялёва Слонімскага раёна, гаспадары хаты - бацькі маладога або маладой маглі пауставаць у выглядзе мядзведзяу:

Мядзведзіца калмата,

Ой, у леся, у леся мядзведзьрыкая:

- Будзе табе, Манечка, свякруха ліхая.

- Я ж тому мядзведзю сыязён паткіну,

Я сваю свякруху пярынаю накрыю.

Яна будзя варчаці, а я буду маучаці,

Яна будзя гаварьщі, а я буду наравіці...

Яна будзе мяне клесьці, а я буду хату месьці Вяселле на Гомельшчыне: фальклорна-этнаграфтны зборнік, с. 284. УМ. Сысоу, Op. cit., с. 334. Славянские древности: Этнолингвистический словарь в 5-ти томах, т. 3.: К (Круг) - П (Перепелка), с. 46. С.І. Фацеева, Op. cit., с. 57..

Выходзщь, зоаморфны вобраз-сімвал мядзведзя, які мае жаночую і мужчынскую сімволіку, пры выкарыстант у тэкстах народных песень са шлюбнай тэматыкай на розных этапах вясельнага абраду амаль пау- сюдна у старажытнай беларускай вёсцы дапамагае адлюстраваць перса- нажныя вобразы удзельнікау святочнай цырымоніі разнастайна, найбольш дакладна, пэуна і пашырана. Ужыванне гэтага жывёльнага воб- раза дапауняе вобразы персанажнага кода - дзеючых асоб вяселля; па- казвае глыбшю і моц іх пачуццяу і перажыванняу пры удзеле у рытуалах і выкананні абрадавых дзеянняу, а таксама выказвант мар і пажаданняу Наступным зоаморфным вобразам, які таксама даволі часта сустра- каецца у тэкстах песень беларускага шлюбнага абраду, можна лшыць вобраз кутцы, жывёлы з жаночай сімволікай. Паводле А. Гуры, куніца надзяляецца таксама шлюбнай, эратычнай і ткацкай сімволікай⁸⁰. Па меркаванні С. Фа- цеевай, куніца (куна, кунанька, кунка, куначка, конухна, конка) у вясельнай вусна-паэтычнай творчасці беларусау сімвалізуе нявесту, маладую⁸¹:

Да па бары, бары куна хадзіла,

Залатым падгарлем весь бор асвяціла,

Сямі бор сакалоу да яна згардзіла,

Да цябе, сакол, сама захацела.

Па новых па сенях дзеванька хадзіла,

Залатым пярсцёнкам сені асвяціла,

Сямі сёл малайцоу да яна згардзіла,

Да цябе, Марцінка, сама захацела Вяселле. Песніу шасці кнігах, кн. 1-6, кн. 4, с. 277. Запіс зробленьї А. Паулавай у 2014 годзе ад Кезік Яніньї Уладзімірауньї, 1931 г.н. в с. Слабодка Браслаускага р-на Віцебскай вобл. Славянские древности: Этнолингвистический словарь в 5-ти томах, т. 3: К (Круг) - П (Перепелка), с. 46. Вяселле. Песні у шасці кнігах, кн. 1-6, кн. 6, с. 213. Славянские древности: Этнолингвистический словарь в 5-ти томах, т. 3: К (Круг) - П (Перепелка), с. 46..

Хтанічная сімволіка куніцьі вьіяуляецца у яе колеравай характа- рьістьікі: у фальклорных тэкстах, у тым ліку, беларускай вясельнай абрад- насці, для куніцьі, як і для собаля, гарнастая, бабра характэрнь эттэт чорньї. Напрьіклад, з чорнай куніцай у вершаваньїх радках беларускай вусна-паэтьганай творчасці парауноуваецца нявеста: “Ой, едзем мы, едзем, / Чорнай куначкі следам. / Чорнай ды прывабнай /Ганначкі багатай. / Ой, там пастанем, /Дзе сваіх застанем...”⁸³. Беларускаму і украінскаму песеннаму матьіву, адзначае А. Гура, “чорньїх гарнастяу, баброу, куніц ці сабалей у карэнняу райскага (шчаслівага) дрэва, якія падкрэсліваюць хта- нічную прьіроду жьвёл сямейства куніцавьіх, адпавядае... у песнях воб- раз “дрэуца кіпарьіснага”, што стаіць на гарэ. Дрэуца гэтае кунамі абрасло, сабалямі квітнее”⁸⁴. Шматлікія песенньїя прьікладьі сведчаць пра тое, што амаль паусюдна сярод беларускага, рускага і украінскага вясельнага фальклору распаусюджаньї прьігаворьі дружкі або свата, у якіх паязджане жаніха завуць сабе паляунічьмі на куніцу, лісіцу, зрэдку - на гарнастая. Існуе меркаванне, згодна з якім паляунічьія на чале з маладьм па слядочках куньї прьіходзяць у хату бацькоу маладой: “ снегам, кунанька, снегам, / Мы за табою следам. /Будземо пазнаваці, / У каторай дзеванька хаце ”⁸⁵.

Часцей за усё, ва усходнеславянскім песенньїм фальклорьі, перадусім, хлопец і дзяучьіна, ці жаніх і нявеста адлюстроуваюцца як собаль і ку- ніца, гарнастай і куніца, значна радзей - бабёр і куніца⁸⁶. У шэрагу тэк- стау рьітуальна-абрадавьіх песень, што вьїконвалі у старадаунія часьі на розньїх этапах вясельнага абраду, пару прьігожай маленькай куніцьі скла- дау бабёр чорненькі:

Што ж мовіла кунанька Цёмнай ночы добра.

Чорненькаму бобрику? Што ж мовіла дзеванька

- Прыплынь, прыплынь, чорни бобра, Маладзенькаму жанішку?

- Прыедзь, прыедзь, жанішок, Калі твой бацька багаты,

У панядзелакраненька. Вароты зачынены Вяселле. Песні у шасці кнігах, кн. 1-6, кн. 3, с. 406..

- Ой, як мне прьіехаці,

У гэтых вершаваных радках з выкарыстаннем вобразна-псіхала- гічнага паралелізму праводзіцца параунанне паміж двума парамі закаха- ных - з аднаго боку, паустае пара - куніца і бабёр, з другога - дзеванька і маладзенькі жанішка: і куна, і дзеванька прапануюць свайму каханаму хуткае спатканне. З тэксту іншай песні, у якой маладая дзяучына парау- ноуваецца з зааморфным вобразам куніцы, бачна, што маладая, падобна да куніцы, пахаджвае па новых сенях, збіраецца да шлюбу, мусіць назау- сёды пакінуць бацькаву хату, але перад гэтым прапануе бацьку падзяліць агульную маёмасць:

Ходзіць кунанька па сенажаці, гагочыць,.

Ходзіць дзевачка па новых сенях - алчыць,

Баценька падзелу просіць:

... Табе, баценьку, хата і камора,

А мне, маладой, скрыня, пярына і карова Ibid, с. 255..

Разам з тым, нярэдка адбывалася так, гаворыцца у вершаваных радках вясельнай абрадавай песні, што паводзіньї нявесты бьілі падобны да куніцы: напрыклад, куніцы надакучыла знаходзіцца у бару, а дзяучыне - у бацькоускай хаце, таму і жывёла, і дзяучына жадаюць вырвацца са звык- лага становішча, кожная з іх звяртаецца за дапамогай да свайго мілага:

Ходзіць малада дзеванька па двору, Водзіць сваго жанішка з сабою:

- Ой, выведзь мяне, мой міленькі, Выведзь мяне ад маго баценькі.

Ужо ж бо мне бацькава дзела даела, Ужо ж бо мне свякроуства прыспела Ibid, с. 382-383..

Варта адзначыць, што і зааморфны, і персанажны вобразы (куніца і дзяучына-нявеста) у тэкстах беларускіх вясельных песень паустаюць асобай гордай, з развпым пачуццём уласнай годнасці і прыгажосщ. Пе- ралшаныя рысы характару гераінь фальклорных творау вельмі падаба- юцца і качару, і маладому. Кожны з жаніхоу не можа знайсці для сябе іншую пару з гэтакай жа прывабнасцю:

Ходзіць куна па сенажацях, па нізу,

А за ею сівьі селязень паблізу:

- Пастой ты, сівая куна ты мая,

А яна стала, адшчабятала: - Не твая,

Бо я у бару адна куна, а ты птах:

Шукай такой сабе пташкі, як ты сам.

- Пералець чатыры лясы, а у пятым устрэць.

Не нашоу жа такой пташкі, як ты есць.

Ходзіць Матронка па новых сенях, па нізу,

А за ёю малады Цімошачак паблізу: