Психологическое сопровождение личностного развития студентов в вузе

PSYCHOLOGICAL SUPPORT OF PERSONAL DEVELOPMENT OF UNIVERSITY STUDENTS

The article describes the main approaches to the psychological support of students in the educational space of the University.The main directions of psychological and pedagogical support of personal development of students at the University are defined and analyzed

Key words: psychological support; personal development; student; adaptive capacity; professionally important qualities; self-development;

Основная часть

Жогарьі оку орьіндарьі жеке тлганьщ ецбек субьектісі ретінде кальїптасуьі мен дамуьіна, таньїм мен карьім-катьінас жасауга арналган жYЙе больїп табьіладьі.Бул жагдайда жогарм білім беруді дамьггудьщ казіргі кезені КР білім жзне гмл^ім министрлігінін кҐ3ьіреттілік тзсілін белсенді енгізьіілуімен сипатталадьі. КР Білім жзне гмлмм министрлігінін кептеген гилими жарияльїмдарьі мен уйьімдастьіру кужаттарьін талдау барьісьшда,білім алушьілардьщ кзсіби-т^лгал^ік дамуьша баFнтталFан ізгілендіру ^идатьіна негізделген жоFарн кзсіби білім беру жYЙесінін тиімділігін арттьіру, кузьіреттілік тзсілді жузеге асьіру Fнлмми негізделген психологияльщ суйемелдеусіз мумкін еместігін керсетеді.

Зерттеудін максатьі теорияльщ талдау жYргізу жзне жоьарьі оку орньї студенттерінін тульальщ дамуьш психологияльщ суйемелдеу баььгтгарьін аньщтау больїп табьіладьі.

Кзсіби білім беруді психологияльщ камтамасш ету жзне жоьарььі оку орьінда психологияльщ суйемелдеу кажеттілігін психологтар бурьіннан керсетіп келеді. Айта кету керек, психологияльщ суйемелдеуді дамьгту мзселелерін зерттеуге зсіресе сощьі уакмтта кеп кеніл белініп жатьір. Жоьарььі оку орьіндарьіньщ

Психологиялік cyйемелдеу кызметшщ tyрлі аспектілерін зерттеуге, оны уйымдастыру жэне дамыту мэселелерше, жекелеген жоFары оку орывдарьшдаFы жумыс тэжірибесін талдауFа арналFан кептеген шетелдік жэне отандык ьалымдардын А.А. Бодалева, Ю.М. Забродина, А.А. Захарова (1979), Колосов; Е. В (2007), Т.И. Чиркова (2006), Ю.В. Суховейшина (2006), В.В. Жидкова (2006), Н.В. Володько (2007), Е. С. Глухова (2008), А. Б. Холмогорова (2010), В. А. Кручинина (2010) К. А. Абульханова (1993), Намазбаева Ж. И., А. Б. Садыкова (2014) зерттеу жумыстарын атап етуге болады. "Психологияльщ CYЙемелдеу" терминініц езі мектепте психологиялык кызметтердін курылуына байланысты жиырма жылдан астам уакыт бурын пайда болды. Сонfы жылдары психологиялык cyйемелдеу жалпы білім беретін мектептердін психологиялык зметтері кызметінін ажырамас батытына айналды. М. Р. Битянова [1] алташкылардын бірі болып мектеп психологынын кызметіне катысты психологиялык cyйемелдеуді тYCІнудін казіргі тэалдерш жaлпылaуFa тырысты.Яьни, психолог киындыктарды аныктап, окушылардын шектеулі тобымен алдын алу жэне тYзету жумыстарын жузеге асырады. Психологиялык cyйемелдеудін манін аньщтау Yшін Г. Бардиер, Н. Ромазан, Т. Чередникова [2], зерттеулеріне жугіне отырып, онын максатын нактылап, "дамуды CYЙемелдеу'' терминін усынды, ягни CYЙемелдеу тулганын дамуымен тыгыз байланысты екенін керсетті.

Демек, психологиялык CYЙемелдеудщ мані туралы айтканда, онын тулганын дамуымен ажырамас байланысын атап ету кажет.

В. Н. Скворцов жэне А. Г. Маклаков [3], С. В. Чермянин, В. А. Корзунин, А. С. Скороход [4], Ж. И. Намазбаева, А. Б. Садыкова [5], атап еткендей осы терминді психологияда узак уакыт колданганына карамастан, жалпы аныктама жок, ал эр тYрлі авторлар бул угымды эр тYрлі магынада тYCІндіреді. Баскаша айтканда, психологиялык CYЙемелдеу маселесі тужырымдамалык денгейде шешілмеген. Осыган байланысты, ен алдымен, жогаргы оку орындагы психологиялык CYЙемелдеудін мані мен мазмунын тYCІнудін казіргі тасілдерін талдау кажет.

Кептеген дереккездерде [6; 3; 7] психологиялык CYЙемелдеу "шаралар кешені" немесе "іс-шаралар жуйесі" ретінде білім беру процесіне катысушыларга, сондай-ак осы Yдерістін езі мен білім беру ортасына эсер етеді деп карастырылады. Бул тасілді баскару- технологиялык тасіл ретінде керсетуге болады, ейткені психологиялык CYЙемелдеу эсер етудін белгілі бір технологиясы тYрінде усынылган баскару процесі ретінде тYCІндіріледі. Осы тасіл аясында психологиялык CYЙемелдеудін максаты мен мазмунын аныктауда ар тYрлі кезкарастар бар.

И. А. Баева (2003) психологиялык CYЙемелдеуді психологиялык денсаулыкты сактау жане тулганын толыкканды дамуы Yшін онтайлы алеуметтік-психологиял^ік жагдайларды камтамасыз ету максатында жузеге асырылатын эртYPлі психологиялык адістермен усынылган езара байланысты жане езара шартты шаралар кешені деп тYCІнеді [6]. Демек, психологиялык CYЙемелдеудін мані туралы айтканда, онын тулганын дамуымен ажырамас байланысын атап ету кажет. Бул аныктама ерекшелігі, психологиялык CYЙемелдеудін кімге багытталгандыгы аныкталмауында.

Т. Яничева (1999) психологиялык CYЙемелдеу деп педагогтарга, окушыларга, акімшіліктерге жане ата-аналарга арналган онтайлы жагдай жасауга багытталган уйымдастырушылык, диагностикалык, окыту жане дамыту іс- шараларынын жуйесін тYCІнеді [7]. Мундай тYCІнікте психологиялык колдау тек білім алушыларга гана емес, сонымен катар білім беру процесінін барлык катысушыларына да кенінен тYCІндіріледі. Психологиялык CYЙемелдеудін бар тycіндірмелерін жинактай отырып, В. Н. Скворцов жане А. Г. Маклаков кептеген дереккездерде психологиялык CYЙемелдеу-бул накты міндеттерді шешуге багытталган технология деген корытындыга келеді.Осылайша психологиядагы "тарихи тамырларга" технологиялык тYCІніктін байланыстылыгы жане психологтардын арасында психологиялык CYЙемелдеудін осы тYCІндірмесінін танымалдыгын тycіндіреді. В. Н. Скворцова мен А. Г. Маклакова пікірімен келісе отырып, психологиялык CYЙемелдеуді тycіну осы кубылыстын психологиялык манін толык ашып, баскару процесіне психологиялык CYЙемелдеуді тycіндіруді толык ашпайтынын атап етеміз. Баскару парадигмасы психологиялык кызмет маманы мен жогаргы оку орынынын студенті арасында "баскару субъекпсьбаскару объекпсг'карым-катынасы калыптасатынын болжайды. Біздін кезкарасымызша, психологиялык CYЙемелдеудін мазмунын аныктау Yшін онын багыттарын аныктау Yшін баскару-технологиялык тасілге емес, білім берудегі басты тасіл- кузыреттшк тасіл CYЙену кажет, онын максаты тек касіби емес, сонымен катар жогары оку орындарында, оку процесінде студенттердін тулгалык дамуы болып табылады.

Кептеген зерттеушілер психологиялык CYЙемелдеудін негізгі міндеті білім алушылардын білім беру процесінін талаптарына бейімделуі барысында эртYрлі кезендерде жане олармен байланысты алеуметтік жагдайлар мен айырмашылыктарды психологиялык CYЙемелдеу деп есептейді [8]. Сонымен, кузыреттшк кезкарас тургысынан психологиялык CYЙемелдеудін бірінші багытын, ол жогаргы оку орындарынудагы студенттердін бейімделуінін аныкталган зандылыктарына CYЙеніп, бейімделу ретінде белгілеуге болады. ЖОО-да психологиялык CYЙемелдеудін бейімделу багытынын алгашкы тужырымдамалык негізін В. Н. Скворцов и А.Г. Маклаков усынды [3]. Біріншіден, олар психологиялык CYЙемелдеудін білім беру процесімен байланысын керсетіп, бейімделу тасілінін базалык ережелерін калыптастырды, бул оларга жогары оку орнына тYсу жане жогаргы оку орындарындагы окыту емірдін жана жагдайларына бейімделу yдерісімен CYЙемелденеді деген корытындыга келуге мYмкіндік берді.

Бейімделу тужырымдамасына CYЙене отырып, жогаргы оку орындагы психологиялык CYЙемелдеді оку YДерісін психологиялык камтамасыз етудін курылымдык компоненттерінін бірі ретінде карастырылады. Осыган байланысты бейімделу багытын азірлеушілер психологиялык CYЙемелдеуді карастыруды усынады, оны тек студенттін жеке тулгасына гана емес, оку процесіне жане жалпы білім беру ортасымен байланыстырды. Осыган байланысты В. Н. Скворцов жане А. Г. Маклаков оку YPДІсінін психологиялык CYЙемелдеуімен студенттерді алеуметтік- психологиялык зерттеу жане терен психологиялык зерттеу бойынша іс-шаралар кешенін, сондай-ак жеке тулганын бейімделу мумкіндіктерін есепке алу негізінде оку кызметінін тиімділігін арттыру максатында жургізілетін жогаргы оку орынындагы оку ypдісіндегі олардын жагдайын тyзету деп тycінеді [3]. Біздін ойымызша, "оку процесін психологиялык CYЙемелдеу" термині білім алушынын тулгасына емес, білім беру процесінін тиімділігін арттыруга баса назар аударылатын CYЙемелдеуді психологияльщ-педагогикальщ тYCІндіруге кебірек сэйкес келеді. Бул макалада негізделген кузыреттшк жеке-дамытушыльщ тэсілдін устанымынан студенттерді психологиялык CYЙемелдеу багыттарынын бірі олардын бейімделу элеуетш дамыту жэне осынын негізінде студенттердін жогары оку орнында окыту жагдайларына бейімделу процесін онтайландыру болып табылады деп айтуга болады. Дэл осы позициядан В. Н. Скворцов жэне А. Г. Маклаков жогаргы оку орынындагы психологиялык CYЙемелдеудін бейімделу багытынын мазмунын нактылайды [3]. Алайда, жогаргы оку орынында психологиялык CYЙемелдеу мазмунын аша отырып, тек бейімдеу багытымен шектелуге болмайды. Адаптациялык багыттан баска, біркатар авторлар [9; 4], кэсШи шеберліктін калыптасуына назар аудара отырып, кэсШи - психологиялык ретінде керсететін тагы бір багытгы усынады.Эскери жогары оку орындарында оку жэне кэсШи кызметгі кэсіби-психологиялык CYЙемелдеу деп мамандар даярлау мен кэсіби кызметгін тиімділігін арттыруга, эскери кызметшілердін кэсіби манызды касиеттерін, кабілеті мен жеке басын дамытуга, олардын жогары жумыс кабілеттілігі мен кэсіби узак емір CYPуін сактауга багытталган кэсіби кезендерінде еткізетін іс-шаралар жYЙесін тYCІнеді [4]. Жогаргы оку орынында психологиялык CYЙемелдеудін бул тYCІндірмесі ен дэл болып табылады, ейткені екі багытты біріктіреді: бейімдеу жэне кэсШи-психологиялык. Біздін ойымызша, жогаргы оку орынында психологиялык CYЙемелдеу казіргі бар теорияларда, білім алуга кузыреттшк кезкарас тургысынан студенттердін езін-езі дамытуга, кэсШи жэне тулгалык езін-езі жетілдіруге деген кажеттілігі ескерілмейді. Психологиялык CYЙемелдеуді жYзеге асыра отырып, психолог-педагог тек кана жеке дамуына гана емес, оку кызмепнде гана емес, сонымен катар кейіннен кэсіби жетістіктерде шындарга жетуге умтылуды калыптастыру кажет, студенттердін езін - езі дамытуга деген кажеттілігін езектендіруге баса назар аударуы тиіс. Психологиялык CYЙемелдеудін бул багытын субъектілік сипатка ие психологиялык-акмеологиялык деп атауга болады. Осы багыт шенберінде тулгалык жэне кэсіби есу, коучинг жэне тэлшгерлш технологиялары колданылады. Психологиялык- акмеологиялык багыттын негізгі идеясы -студенттерді ез элеуетш ез бетінше жузеге асыруга, ез бетінше білім алуга, езін езі жасайтын адамдарга айналуга Yйрету [10; 11].

Психологиялык CYЙемелдеудін психологиялык-акмеологиялык багыты жогаргы оку орынында оку кезінде адамнын психикалык даму зандылыгына CYЙенетінін атап ету кажет. Даму психологиясы тургысынан жогаргы оку орынын да студенттер онтогенездін алдынгы кезендеріне тэн ересектерден тэуелдшкп тYпкілікті енсеру езекті болып табылады жэне жеке тулганын дербестігі бекітіледі. Бул кезенде студенттердін жеке дамуы белсенді тYPде жалгасада. Yлкен акпараттык жуктеме жагдайында танымдык психикалык YДерістер белсенді дамуда, элеуметгік жэне кэсШи тэжфибенщ жана тулгалык жацашылдыктары, онын ішінде езін - езі дамыту кабілеті калыптасады [8]. "взін-езі дамыту" феноменінін мазмунын ашуда М. А. Щукина (2015) усынган онын тYCІндірмесіне жугінеміз. взін - езі дамыту-бул субъектілі езін-езі баскарумен камтамасыз ететін жеке даму нысандарынын бірі. Студенттердін психологиялык CYЙемелдеуіне катысты езін-езі дамыту кабілеті ретінде гана емес, сонымен катар баска да сипаттамалар, атап айтканда:

- ол жагдайга, ортага бейімделіп кана коймай, оны куруга, курастыруга да мYмкіндік береді;

- езін - езі дамыту процесінде субъект бар баламалардан тандап кана коймай, сонымен катар оларды кебейтіп, ен алдымен, дамудын рухани- адамгершілік ресурстарын саналы тYPде кенейтеді;

- езін-езі дамыту субъекпге белгісіздіктен коргауга гана емес, оны ездігінен тандап алынган кэсіби максаттарга кол жеткізу Yшін пайдалануга мYмкіндік береді.;

- езін - езі дамыту процесінде тулга саналы тYPде езінін усынысы бойынша онын дамуын тандап алынган багытта ынталандыратын кызмет тYрлеріне енгізіледі [12].

Заключение

Осылайша, теориялык зерттеудін нэтижелерш жинактай отырып, келесі корытындыларга келуге болады. 1. Кузыреттшк тулгалык-дамыту тэсш тургысынан жогаргы оку орынында студенттердін тулгалык дамуын психологиялык CYЙемелдеу - бул жогаргы оку орнынын психологиялык кызметтері курамында педагог - психологтар керсететін психологиялык колдау, суйемелдеу тYрі. Ол Yш негізгі багыт бойынша жузеге асырылады: бейімдеу, кэсіби-психологиялык жэне психологиялык - акмеологиялык.

Эдебиеттер тіізімі

1. Битянова М.Р. Организация психологической работы в школе. -- М.: Совершенство, 1998. - 298 с.

2. Бардиер Г., Ромазан И., Чередникова Т. Я хочу! Психологическое сопровождение естественного развития маленьких детей. - Кишинев; СанктПетербург: ВИРТ ДОРВАЛЬ, 1993. 91 с.

3. Скворцов В.Н., Маклаков А.Г. Теоретические и методологические основы организации психологического сопровождения образовательного процесса в вузе // Вестн. Ленинград. гос. ун-та им. А.С. Пушкина. - № 3 (5). -2012. - С. 7-16.

4.Чермянин С.В., Корзунин В.А., Скороход А.С. Методологические аспекты психологопедагогического сопровождения студентов вуза, обучающихся по специальности «Клиническая психология» // Вестн. Ленинград. гос. ун-та им. А.С. Пушкина. - № 1. - Т. 5. Психология. - 2015. - С. 5-17.

5. Намазбаева Ж.И., Садыкова А.Б. Научнопрактические основы психологического обеспечения современного образовательного процесса. Монография - Алматы: издательство «Ґлагат» КазНПУ им.Абая, 2014 - 172 с. б.Баева И.А. Психологическая безопасность образовательной среды: теоретические основы и технологии создания: дис. ... д-ра психол. наук. - СПб.: РпГу им. А.И. Герцена, 2003. - 386 с.

7. Яничева Т.Г. Психологическое сопровождение деятельности школы. Подход. Опыт. Находки // Журн. практ. психолога. - 1999. - №3. - С. 101-119.

8. Корзунин В.А., Церфус Д.Н. Актуальные вопросы психофизиологического сопровождения адаптации обучающихся к условиям образовательной среды в вузах силовых ведомств // Проблемы управления рисками в техносфере. - СПб.: СПб УГПС МЧС России. - 2015. - № 3(35). - С. 149-156.

9. Волосников А. В. Психологическое сопровождение сотрудников спецподразделений по борьбе с терроризмом: автореф. дис. ... канд. психол. наук. - М., 1999.

10. Белов В.В. Психологические основы проектирования системы воспитания управленческих лидеров в высшей школе // Вестн. Ленинград. гос. ун-та им. А.С. Пушкина. - № 3. - Т. 5. Психология. - 2015. - С. 5-16.

11. Пашкова А.П. Психолого-акмеологическое сопровождение студентов на начальном этапе планирования карьеры: автореф. дис. ... канд. психол. наук. -Ростов н/Д., 2010.

Размещено на Allbest.ru