Aktywnosc fizyczna jako istotny element profilaktyki i leczenia zespolu metabolicznego

Размещено на http://www.allbest.ru/

Aktywnosc fizyczna jako istotny element profilaktyki i leczenia zespolu metabolicznego

Mirska I., Kreft P., Skalski D.W., Akademia Wychowania Fizycznego i Sportu im. Jdrzeja Sniadeckiego w Gdansku, Rybak O., Kowalski D., Lwowski Panstwowy Uniwersytet Kultury Fizcznej im. Iwana Boberskiego, Lwow, Dyachuk V., Narodowy Uniwersytet Gospodarki Wodnej i Zarzqdzania Zasobami Naturalnymi

Streszczenie

Aktywnosc fizyczna to, obok zbilansowanej diety, glowny element zdrowego stylu zycia. Regularnie uprawiany sport, adekwatnie do wieku i stanu zdrowia wywiera korzystny wptyw na funkcjonowanie calego organizmu. Aktywnosc fizyczna chroni misien serca, pozwala walczyc z nadwag i otylosci, poprawia czynnosc ukladu oddechowego, korzystnie wplywa na kondycj psychiczn. Definicja zespolu metabolicznego jest na tyle prosta, ze kazdy we wlasnym zakresie jest w stanie postawic prawidlow! diagnozt po wykonaniu odpowiednich badaa. Do ich przeprowadzenia w szczegolnosci nalezy zachscic osoby z nadwag i otylosci, u ktorych wykonywane okazjonalnie pomiary cisnienia ttniczego krwi przeraczaj podane dla zespolu metabolicznego wartosci - i u ktorych, wsrod najblizszej rodziny, stwierdza sis zachorowanie na cukrzyc, chorob niedokrwienn serca lub przebyty udar mozgu.

Aby nie przeoczyc zadnego z elementow „ukladanki”Ј¬jak stanowi zespol metaboliczny, najwlasciwsz decyzj, w razie najmniejszych wtpliwosci, jest wizyta u lekarza pierwszego kontaktu. Wedlug szeregu badan przeprowa- dzonych w roznych populacjach, przy wykorzystaniu roznych kryteriow rozpoznawania, zespol metabo-liczny stwierdzono u 20% doroslych Polakow i 4,2% do 9,6% populacji dzieci i mlodziezy. Wystpowanie zespolu metabolicznego wyraznie wize sis z wystpowaniem otylosci brzusznej. Tak duze rozpowszech-nienie tego zaburzenia stanowi duzy problem dla zdrowia publicznego. Zapobieganie wystpieniu zespolu metabolicznego w mlodym wieku obejmuje prawidlowe zywienie, propagowanie modelu zywienia typu srodziemnomorskiego, propagowanie duzej aktynowosci fizycznej. Wprowadzenie tych dzialan na skals populacyjn wymaga szerokich dzialan edukacyjnych skierowanych do wszystkich grup populacyjnych, a zwlaszcza do rodzicow, potencjalnych matek, do dzieci i mlodziezy.

Stowa kluczowe: aktywnosc fizyczna, zespol metaboliczny, zdrowie.

Physical activity as an essential element in the prevention and treatment of the metabolic syndrome

Mirska I., Kreft P., Skalski D. W., Rybak O., Kowalski D., Dyachuk V.

Physical activity is, apart from a balanced diet, the main element of a healthy lifestyle. Regularly practiced sport, adequate to age and health, has a beneficial effect on the functioning of the entire body. Physical activity protects the heart muscle, allows you to fight overweight and obesity, improves the functioning of the respiratory system, and has a positive effect on mental condition.

The definition of metabolic syndrome is so simple that everyone is able to make the correct diagnosis after performing appropriate tests. In particular, overweight and obese people should be encouraged to conduct them, in whom the occasional blood pressure measurements exceed the values specified for the metabolic syndrome - and whose immediate family has diabetes, ischemic heart disease or a history of stroke. In order not to miss any of the elements of the "puzzle" of the metabolic syndrome, the most appropriate decision, in case of the slightest doubt, is to visit a general practitioner. According to a number of studies conducted in different populations, using different diagnostic criteria, metabolic syndrome was found in 20% of adult Poles and 4.2% to 9.6% of the population of children and adolescents.

The occurrence of the metabolic syndrome is clearly associated with the presence of abdominal obesity. Such a high prevalence of this disorder is a major public health problem. Prevention of the metabolic syndrome at a young age includes proper nutrition, promotion of the Mediterranean-type nutrition model, and promotion of high physical activity. The introduction of these activities on a population scale requires extensive educational activities aimed at all population groups, especially parents, potential mothers, children and adolescents.

Key words: physical activity, metabolic syndrome, healthy.

Wstp. Pocztki badan nad zaburzeniami metabolicznymi prowadzone byly juz w XVII w. Od tamtego czasu rozne organizacje podawaly odmienne kryteria rozpoznania zespolu metabo- licznego. Pojcie to odnosi sis do wielu zaburzen o charakterze metabolicznym, takich jak otylosc, zwlaszcza trzewna, uposledzona tolerancja glukozy, insulinoopornosc i/lub hiperinsulinemia, dyslipidemia i nadcisnienie ttnicze. Zespol meta-boliczny, nazywany rowniez zespolem X, zespolem polimetabolicznym, dawniej zespolem insuli-noopornosci oraz zespolem Raevena jest to zespol powizanych, wspolzaleznych zaburzen o charakterze metabolicznym, ktore istotnie zwikszaj ryzyko rozwoju miazdzycy i cukrzycy typu 2 oraz ich powikian. Do tej pory nie udalo sis jednoznacznie ustalic patogenezy tego zespolu. Uwaza sis, ze glownymi przyczynami zespolu metabolicznego s przede wszystkim insulinoopornosc oraz otylosc trzewna. Wsrod czynnikow ryzyka determinujcych wystpowanie zespolu metabolicznego, wymienia sis uwarunkowania genetyczne, tj. polimorfizmy i mutacje genow, ale tez czynniki srodowiskowe, przede wszystkim wysokokaloryczn diets oraz brak aktywnosci fizycz- nej. Zespol metaboliczny po raz pierwszy zdefiniowalo World Health Organization (WHO,1999) w 1999 roku [7; 10; 30]. Wedlug WHO, aby roz- poznac zespol metaboliczny konieczny jest do spelnienia jeden z warunkow zaburzenia gospodarki wglowodanowej: cukrzyca typu 2, niepra- widlowa glikemia na czczo, uposledzona tolerancja glukozy lub insulinoopornosc oraz dodatkowo musi wystpic dwa z trzech czynnikow: otylosc brzuszna, dyslipidemia, mikroalbuminuria lub podwyzszone cisnienie krwi [3]. Kolejne zalecenia przedstawilo National Cholesterol Education Program - Adult Treatment Panel III (NCEP-ATP III) w 2001 roku i ponownie w 2005 roku, a najnowsze kryteria zespolu metabo- licznego i konsensus w tym zakresie przedstawione zostaly przez grups konsultacyjn International Diabetes Federation (IDF) - Midzynarodowe Towarzystwo Diabetologiczne w porozumieniu zmamerican Heart Association/National Heart, Lung and Blood Institute (AHA/NHLBI, 2009) w 2009 r. [20]. Wedlug definicji zaproponowanej przez Midzynarodowe Towarzystwo Diabetologiczne koniecznym warunkiem do rozpoznania zespolu metabolicznego jest obecnosc otylosci brzusznej (> 80 cm u kobiet oraz > 94 cm u mz- czyzn rasy Europejskiej) oraz spelnienie co najm- niej 2 z 4 kryteriow: trojglicerydy > 150 mg/dl lub ukierunkowane leczenie, HDL Cholesterol < 40 mg/dl u mzczyzn i < 50 mg/dl u kobiet lub ukierunkowane leczenie, cisnienie ttnicze > 135/85 mmHg lub ukierunkowane leczenie oraz glikemia na czczo >100 mg/dl lub rozpoznana wczesniej cukrzyca. Za glowny czynnik zespolu metabolicznego uznano otylosc brzuszn ocenian na podstawie pomiaru obwodu talii [1; 2; 23].

Warunek ten podyktowany byl udowodnio rol otylosci trzewnej w uruchomieniu szeregu niekorzystnych procesow prowadzcych do wystpienia kolejnych elementow zespolu metabolicznego. Zespol metaboliczny nie stanowi odrbnej jednostki chorobowej i nie jest uwzgldniony w midzynarodowej klasyfikacji chorob ICD-10. Rozpoznaniem klinicznym sq swadowe zespolu metabolicznego, ktore mog miec rozny stopien nasilenia. Najczsciej wskazuje sis na warunek wystpienia otylosci brzusznej oraz wspolistnienie zaburzen metabolizmu wglowodanow i lipidow oraz podwyzszonego cismema Баtniczego. Wazne jest odpowiednio wczesne rozpoznanie zespolu metabolicznego, poniewaz osoby, ktore zmagaj sis z charakterystycznymi dla niego zaburzeniami s narazone na zwikszone ryzyko chorob sercowo-naczyniowych [28].

Etiologia zespolu metabolicznego

Istnieje wiele teorii dotyczqcych przyczyn wystpowania zespolu metabolicznego [12; 13; 24]. Badacze s aktualnie zgodni co do tego, ze na rozwoj zespolu metabolicznego wplyw majq przede wszystkim: czynniki genetyczne, czynniki srodowiskowe wynikajce z nieodpo-wiedniego, siedzcego trybu zycia oraz braku jakiejkolwiek aktywnosci fizycznej, niezdrowa, wysokoenergetyczna dieta, bogata w cukry proste oraz nasycone kwasy tluszczowe, a uboga w blonnik pokarmowy. Na skutek rozwoju systemu komunikacji i transportu, biernego spdzania wolnego czasu oraz zwikszonej dostpnosci zywnosci wysokoprzetworzonej coraz wicej osob ma nadwag lub otylosc, ktore w polczeniu z siedzcym stylem zycia staj sis bezposredni przyczyn powszechnosci zespdu metabolicznego. Zespol metaboliczny, choc jest ujty jako jednostka chorobowa w midzynarodowej klasyfikacji chorob, nie jest chorob w trady- cyjnym znaczeniu tego slowa [15; 17]. Jego obraz kliniczny zalezy od chorob, lub czynnikow wystpujcych jednoczesnie u danej osoby. Od lat prowadzone s badania, ktora definicja zespolu metabolicznego ma najlepsz wartosc prognostyczn i diagnostyczn. W zaleznosci od kryteriow stosowanych w roznych definicjach, a takze od charakterystyki badanej populacji, czsstosc wystpowania zespolu metabolicznego jest rozna. Niezaleznie od kryteriow jest ona wysoka i wciz rosnie [18; 27].

Aktywnosc fizyczna w zespole metabolicznym

Aktywnosc fizyczna jako pojcie jest niezwykle szerokie i trudne do jednoznacznego zdefimowama z uwagi na mnogosc form, w jakich moze wystpowac (poczwszy od prac przydomowych - grabienia lisci czy odsniezania pod- jazdu, spaceru, biegu do regularnego uprawiania wybranej dyscypliny sportu) [8; 21; 22]. Zdecy-dowanie jest to jednak kazde cwiczenie, ruch, zabawa, ktora jest uprawiana dla osignicia nie tylko efektu mierzalnego (np. redukcji masy ciala), ale takze przyjemnosci. Kazdorazowo jej rozpoczcie winno byc poprzedzone przez kontrol aktualnego stanu zdrowia i mozliwosci motorycznych jednostki, tak by moc odpowied- nio dopasowac forms podejmowanej aktywnosci fizycznej. Regularnie uprawiane cwiczenia fizyczne, bez wzgldu na ich forms, przynosz korzystne efekty w kazdym wieku. Aktywny tryb zycia pozytywnie wplywa na zdrowie zarowno fizyczne, jak i psychiczne [19; 25; 31]. Bez wzgldu na forms podejmowanych cwiczen ruchowo-sportowych, wysilek fizyczny winien byc traktowany nie tylko jako srodek terapeu-tyczny, ale rowniez niezwykle istotna czsc profilaktyki wielu schorzen. Wysilek fizyczny wykonywany podczas regularnych treningow o umiarkowanej intensywnosci oraz w formie dostosowanej do aktualnego stanu zdrowia i upodoban cwiczcego w polczeniu w prawidlow, zbilansowan diet pozwala prowadzic zdrowy styl zycia [5; 6; 26].

Blisko 70% Polakow i ponad 60% Polek nie podejmuje regularnej aktywnosci fizycznej pomimo jej udowodnionych i powszechnie znanych korzysci zdrowotnych. Z perspektywy ZM istotny jest takze wplyw ruchu na stzenie HDL-C (wzrost) i trojglicerydow (obnizenie), gospodark wglowodanow (lepsza kontrola stzenia glukozy dziki zwikszaniu insulino-wrazliwosci tkanek) oraz cisnienie ttnicze krwi (obnizanie). Wedlug najnowszych wytycznych Europejskiego Towarzystwa Kardiologicznego, w celu zmmejszema smiertelnosci ogolnej i z przyczyn sercowo-naczyniowych poziom rekomendowanej aktywnosci fizycznej tygodniowo powinien zawierac sis w przedziale minimum: 150-300 minut w przypadku aktywnosci o umiarkowanej intensywnosci (definiowana jako trud-nosci z rozmow pelnymi zdaniami w trakcie wysilku); 75-150 minut w przypadku cwiczen aerobowych o wysokiej intensywnosci (definiowana jako brak mozliwosci rozmowy w trakcie wysilku). Moze tez on stanowic rownowazn kombinacj wyzej wymienionych. Wytyczne wskazuj na dodatkowe korzysci zwiqzane z treningiem silowym, rekomendujc wykony- wanie cwiczen silowych dwa razy w tygodniu. Nie ma jednej zalecanej formy ruchu - aktyw- nosc nalezy dobierac indywidualnie, biorc pod uwags stan zdrowia, predyspozycje i zaintereso- wania pacjenta. Poza zorganizowan aktywno- sci warto zachcac do zwikszania codziennej pozatreningowej aktywnosci fizycznej w postaci spacerow, chodzenia po schodach czy wykonywania codziennych prac. Zalecenia dotyczce aktywnosci fizycznej mog miec forms „recepty na ruch”ЃCz wykorzystaniem schematu FITT, co umozliwia choremu przekazanie zalecen dotyczcych aktywnosci w prosty sposob:

• F (frequency) - czstotliwosc planowanej aktywnosci (ile dni w tygodniu?);

• I (intensity) - intensywnosc [wyznaczana jako procent maksymalnego minutowego poboru tlenu, maksymalnej czstotliwosci uderzen serca, rezerwy ttna, ekwiwalent metaboliczny (MET) czy skali Borga];

• T (time) - czas trwania pojedynczego tre- ningu/ aktywnosci;

• T (type) - typ aktywnosci, na przyklad szybkie chodzenie, jazda na rowerze [9; 11; 14].

Wystpowanie i profilaktyka zespolu meta- bolicznego

Zespol metaboliczny wystpuje u wysokiej liczby pacjentow i z roku na rok przybywa osob zmagajcych sis z tym zaburzeniem. Najczsciej zespol metaboliczny diagnozuje sis u osob cierpicych na nadwag lub otylosc. Natomiast zdarza sisЃCze zaburzenia metaboliczne pojawiaj sis rowniez u osob o prawidlowej masie ciala lub z niewielk nadwag (z BMI <27 kg/m²). U takich osob najczsciej dochodzi do zwik- szonego odkladania sis tluszczu w jamie brzusznej [4; 16].

Pacjentow takich definiuje sis jako osoby metaboliczne otyle lub jako nieotyle osoby z zespolem metabolicznym. Szacuje sisЈ¬ ze otylosc metaboliczna dotyczy ok 15% populacji krajow rozwinitych. Oprocz nadmiernego udzialu tluszczu w cieleЃCzwlaszcza zgromadzonego w okolicy talii, u takich osob obserwuje sis mniejszy udzial masy misniowej. Pacjentow tych charakteryzuje mala aktywnosc fizyczna, styl zycia siedzcy i nieprawidlowa dieta. Rozpoznanie zespolu metabolicznego opiera sis na rozpoznaniu wchodzcych w jego sklad zaburzen. Oceny otylosci brzusznej dokonuje sis za pomoc pomiaru obwodu talii i/lub obliczajc wskaznik WHR lub WHtR. Nalezy tez ocenic mass ciala i BMI badanego. Nadcisnienie tt nicze czsto przebiega w sposob bezobjawowy lub jego symptomy s niecharakterystyczne (np. bole glowy czy zaburzenia snu). Rozpoznanie nadcisnienia ttniczego umozliwiaj jego pomiary.

Nadcisnienie rozpoznaje sisgdy podwyzszone wartosci s stwierdzane w co najmniej dwoch kolejnych pomiarachЃCwykonanych podczas co najmniej dwoch wizyt. Pomiar stzenia glukozy we krwi, trojglicerydow oraz cholesterolu HDL powinno byc wykonywane na czczo, w badaniach laboratoryjnych z krwi zylnej. Dodatkowo lekarz moze zlecic wykonanie morfologii krwi obwodowej, stzenia elektrolitow, hemoglobiny glikowanej (HbAlc), stzenia kreatyniny i albuminy w moczuЃCcholesterolu calkowitegoЃCparametrow funkcji wtroby. Jak juz wspomniano zespol metaboliczny to zespol powizanych ze sob rozpoznan klinicznychЈ¬ ktore istotnie zwikszaj ryzyko miazdzycy ttnic, cukrzycy typu 2 (o ile juz nie jest skladow zespolu metabolicznego) oraz chorob sercowo-naczyniowych. Dyslipidemia aterogenna nie daje charakterystycznych objawow, a rozpoznanie ustala sis w oparciu o wyniki laboratoryjne. Cukrzyca natomiast, cechuje sis wprawdzie kilkoma typowymi objawami (np. wzmozonym pragnieniem i wielomoczem), ale w przypadku cukrzycy typu 2, takie charakterystyczne symptomy pojawiaj sis rzadko. Ponad polowa przypadkow cukrzycy typu 2 przebiega bezob-jawowo i powoliЃCstopniowo sprzyja rozwojowi licznych powiklan. Postpowanie w zespole metabolicznym polega na leczeniu poszczegolnych jego skladowych: nadcisnienia ttniczego, cukrzycy i zaburzen gospodarki lipidowej. Podstawowe znaczenie ma zmniejszenie masy ciala i utrzymanie prawidlowej wagi, zmiana stylu zycia poprzez wprowadzenie aktywnosci fizycznej i prewencja powiklan poprzez modyfikacj diety oraz zaprzestanie palenia tytoniu. Lecze-niem przyczynowym jest redukcja masy ciala oraz zwikszenie aktywnosci fizycznej, a u osob ze stanem przedcukrzycowym i z duzym ryzykiem rozwoju cukrzycy typu 2 lekarz powinien rozwazyc zastosowanie metforminy jako farma-kologiczn prewencja cukrzycy typu 2. U zdecydowanej wikszosci chorych na nadcisnienie ttnicze leczenie polega na stosowaniu lekow obnizajcych cisnienie krwi [29].

Podsumowanie

Modyfikacja stylu zycia poprzez zastosowanie odpowiedniej diety i monitorowanej redukcji masy ciala znacznie poprawia jakosc zycia pacjentow z wykrytym zespolem metabolicznym oraz znacznie zmniejsza ryzyko wystpienia powiklan. Wazne jest zatem aby zadbac o wlasciw edukacj zdrowotn i zywieniow dostosowan do mozliwosci, wieku i kryteriow zdrowotnych odbiorcow. Edukacja ta powinna byc prowadzona wieloka-nalowo, czyli w wielu miejscach, przez wykwa-lifikowan kadrs edukatorow. Nalezy przekonac grupy spoleczne oraz indywidualne osoby zagrozone i cierpice na skladowe schorzenia, jakim jest zespol metaboliczny do aktywnego udzialu w programach edukacyjnych i zdrowotnych zachcajcych do zmiany stylu zycia, zadbania o wlasne zdrowie oraz zaangazowania w aktywnosc fizyczn. Znajomosc problemu, konsekwencji wynikajcych z choroby oraz strach o wlasne zdrowie, a nawet zycie w duzym stopniu motywuje do zmian nawykow zywieniowych.

Zmiany te powinny odbywac sis stopniowo, malymi kroczkami, a ich tempo powinno byc dostosowane do rodzaju zaburzen i indywidualnych mozliwosci. Najskuteczniejsz motywacj sq efekty, ktore obserwujemy po zmianie stylu zycia, czyli poprawa samopo-czucia, lepsze parametry badan oraz pochwaly od najblizszego otoczenia. Istotna jest rowniez troska o bezpieczenstwo, wlasciwe oznakowanie oraz jakos zdrowotn zrywnosci. Zapobieganie wystpieniu zespolu metabolicznego w mlodym wieku obejmuje prawidlowe zywienie, propagowanie modelu zywienia typu srodziem-nomorskiego, propagowanie duzej aktynowosci fizycznej. Wprowadzenie tych dzialan na skals populacyjn wymaga szerokich dzialan edukacyjnych skierowanych do wszystkich grup populacyjnych, a zwlaszcza do rodzicow, potencjalnych matek, do dzieci i mlodziezy.

Do tych dzialan nalezy wykorzystywac zarowno media, jak i wszelkie formy nauczania w szkole i poza nit. Wazna jest tez wspolpraca lekarzy, pediatrow i pielgniarek szkolnych. Waznq rols w profilaktyce otylosci oraz zespolu metabolicznego odgrywa regularna aktywnosc fizyczna. Ulatwia redukcj masy ciala, a takze zmniejszenie opornosci na insulin. Zalecane jest ograniczenie dlugosci czasu spdzanego przed ekranem telewizora lub komputera, a takze zwikszenie aktywnosci fizycznej w czasie wolnym od nauki. Szczegolnie pozdane jest wlqczenie calej rodziny do programu aktywnosci sportowej.

zespolu metabolicznego diety aktynowosci fizycznej

Bibliografia

1. Alberti K.G.M.M, Robert H. Eckel, Scott M. Grundy, Paul Z. Zimmet, James I. Cleeman, Karen A. Donato, Jean-Charles Fruchart, W. Philip T. James, Catherine M. Loria, Sidney C. Smith. (2009). Harmonizing the Metabolic Syndrome, A Joint Interim Statement of the International Diabetes Federation Task Force on Epidemiology and Prevention; National Heart, Lung, and Blood Institute; American Heart Association; World Heart Federation; International Atherosclerosis Society; and International Association for the Study of Obesity.

2. Alberti kG, Zimmet P, Shaw J. (2006). Metabolic syndrome - a new world-wide definition. A Consensus Statement from the International Diabetes Federation.

3. Alberti KGMM, Aschner P., Assal J-P, Groop L., Jervell J., Kanazawa Y, Keen H., Klein R., Mbanya J-C., McCarty D., Motala A., Pan X-R., RamachandranA., Samad N., Unwin N., Vardi P., Zimmet PZ. (1999). World Health Organization. Definition, Diagnosis and Classification of Diabetes Mellitus and Its Complications: Report of a WHO Consultation. Geneva.

4. Andrieieva O., Maltsev D., Kashuba V., Grygus I., Zaharina E., Vindyk A., Skalski D., Hutsman S. (2022). The Correlation between the Level of Health-Improving and Recreational Physical Activity and Family Well-Being. Physical Education Theory and Methodology, 22(3s), 94-101.

5. Brytek-Matera A. (2021). Psychodiete- tyka. PZWL.

6. Czarnecki D., Skalski D.W., Kowalski D., Vynogradskyi B., Grygus I. (2022). Aktywnosc fizyczna seniorow warunkiem zdrowia i dobrej jakosci zycia. Rehabilitation & recreation. 12. 105-112.

7. Diachenko-Bohun M., Hrytsai N., Grynova M., Grygus I., Skaliy A., Hagner-Derengowska M., Napierala M., Muszkieta R., Zukow W. (2020). Historical Retrospective of the Development of Scientific Approaches to Health-Saving Activity in Society. International Journal of Applied Exercise Physiology, 9(1), 31-38.

8. Diachenko-Bohun M., Rybalko L., Grygus I., Zukow W. (2019). Health Preserving Educational Environment in the Condition for Information Technologies. Journal of History Culture and Art Research. 8(2), 93-101.

9. Diachenko-Bohun, M., Hrytsai, N., Grynova, M., Grygus, I., Muszkieta, R., Napierala, M., Zukow, W. (2019). Characteristics of Health- breakers in the Conditions of Realization of Health-Safety Technologies in Education Structures. International Journal of Applied Exercise Physiology, 8(3.1), 1-8.

10. Diachenko-Bohun M., Hrytsai N., Grynova M., Grygus I., Zukow W. (2019). The readiness formation of future biology teachers for healthcare-safety technologies realization in professional activity. Education and Information Technologies. 24(1), 679-691.

11. Drygas W., Bielecki W., Kozakiewicz K., Pajk A., Piotrowski W., Tykarski A., Wyrzykowski B., Zdrojewski T. (2015). Wieloosrod- kowe Ogolnopolskie Badanie Stanu Zdrowia Ludnosci (WOBASZ II).

12. Gawcki J., Grzymislawski M. (red.). (2012). Zywienie czlowieka zdrowego i chorego. Wydawnictwo Naukowe PWN.

13. Grygus, I., Chovpylo, M., Ortenburger, D. (2018). Role of Physical Activity in the Process of Physical Rehabilitation of Pregnancy. Physical Education, Sports and Health Culture in Modern Society. (2(42), 102-110. https://doi.org/ 10.29038/2220-7481-2018-02-102-110

14. Gylling H. (2014). Plant sterols and plant stanols in the management of dyslipidemia and prevention of cardiovascular disease. Atherosclerosis. 232(2):346-60.

15. Hrytsai N., Trokhymchuk I., Diachenko-Bohun M., Grygus I., Muszkieta R., Napierala M., Hagner-Derengowska M., Ostrowska M., Smolenska O., Zukow W. (2020). The Formation of System of Knowledge about Oncology Diseases and Their Prevention of Future Biologists. International Journal of Applied Exercise Physiology. 9 (4): 6-11.

16. Jarosz M., Rychlik E., Stos K., Charzewska J. (red.). (2021). Normy zywienia dla populacji Polski i ich zastosowanie. Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego - Panstwowy Zaklad Higieny.

17. Kalinowski P., Mianowana M. (2016). Zespolmetabolicznycz. II. Epidemiologiazespolu metabolicznego w Polsce i na swiecie. Journal of Education, Health and Sport. 6(4):466-480.

18. Kramkowska M., Czyzewska K. (2014). Zespol metaboliczny - historia, definicje, kon- trowersje. Zaklad Biologii Chorob Cywilizacyj- nych Katedry Chemii i Biochemii Klinicznej, Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkow- skiego w Poznaniu.

19. Lavrin G.Z., Sereda I.O., Kuczer T.V., Grygus I.M., Zukow W. (2019). The Results of Student⁵s Survey on Models of Physical Education in Universities and Motivations to Encourage for Active Participation in Physical Education. International Journal of Applied Exercise Physiology. VOL. 8 (2). 140-143.

20. Lewis A. Grossman. (2008). Food, Drugs, and Droods: A Historical Consideration of Definitions and Categories in American Food and Drug Law, 93 Cornell L. Rev. 1091.

21. Maltsev D., Andrieieva O., Kashuba V., Yarmak O., Dobrodub E., Grygus I., Prusik K. (2022). Assessment of the Quality of Active Family Leisure. Physical Education Theory and Methodology, 22(3), 386-392.

22. Momot O., Diachenko-Bohun M., Hrytsai N., Grygus I., Stankiewicz B., Skaliy A., Hagner-Derengowska M., Napierala M., Muszkieta R., Ostrowska M., Zukow W. (2020). Creation of a Healthcare Environment at a Higher Educational Institution. Journal of Physical Education and Sport, Vol 20 (Supplement issue 2), 975-981.

23. Ostrowska (red.). (2018). Diagnostyka laboratoryjna w dietetyce. PZWL.169-171.

24. Pacholczyk M., Ferenc T., Kowalski J. (2008). The metabolic syndrome. Definitions and diagnostic criteria for its identification. Postepy Hig Med Dosw. 16;62:530-42.

25. Petruk L., Grygus I. (2019). The influence of physical exercises on physical development and physical preparedness of the first year female students. Sport i Turystyka. Srod- kowoeuropejskie Czasopismo Naukowe, 2, 3, 97-105.

26. Savliuk S., Kashuba V., Romanova V., Afanasiev S., Goncharova N., Grygus I., Gotowski R., Vypasniak I., Panchuk A. (2020). Implementation of the Algorithm for Corrective and Preventive Measures in the Process of Adaptive Physical Education of Pupils with Special Needs. Teoria Ta Metodika Fizicnogo Vihovanna, 20(1), 4-11.

27. Skalski D., Lizakowski P., Nesterchuk N., Grygus I. (2018). Klasowe i warstwowe uwarunkowania uczestnictwa w sporcie a eduk- acja zdrowotna. Rehabilitation & recreation. 3. 132-138.

28. Taraszewska A. (2021). Nadwaga i otylosc u dzieci i mlodziezy. NCEZ.

29. Wlodarek D., Lange E., Kozlowska L., Glbska D. (2015). Dietoterapia. Pzwl. 2575.

30. World Health Organization. 2016.

31. Zabolotna O., Skalski D., Formela M., Kowalski D., Nesterchuk N., Grygus I. (2019). Rodzina a kultura fizyczna. Socjologiczne aspekty rodziny w kontekscie edukacji zdrowotnej. Rehabilitation & recreation. 4. 37-48.

Размещено на Allbest.ru