1. Сялянства Беларусі ў 60-90-я гг. ХІХ ст. не было аднародным саслоўем. Паводле свайго маёмаснага, прававога, сацыякультурнага становішча яно падзялялася на розныя афіцыйныя і неафіцыйныя катэгорыі. Пасля правядзення сялянскай рэформы 1861 г. стала фарміравацца новая сацыяльная іерархія сялянства. На гэтыя працэсы значна ўплывала палітыка ўрада Расійскай імперыі. Важным яе накірункам стала ўніфікацыя прававога становішча тых катэгорый сялянства, што існавалі ў Беларусі да 1861 г. Мясцовыя і Агульныя Палажэнні закраналі становішча толькі памешчыцкіх сялян. У пачатку 60-х гг. ХІХ ст. выдаваліся асобныя пастановы, якія рэгулявалі становішча дваравых сялян, сялян дробных маёнткаў і тых, хто належаў дваранам без маёнткаў, беззямельных і малазямельных сялян, батракоў, бабылёў, аднасельцаў, а таксама езуіцкіх і ленных сялян. Некаторыя з іх заставаліся беззямельнымі, а астатнія ўтварылі новую катэгорыю сялян-уласнікаў, да якіх таксама далучыліся сяляне, што ў 1861 г. знаходзіліся ў т. зв. пераходным стане. У 1867 г. да сялян-уласнікаў адышлі былыя дзяржаўныя сяляне, да якіх у 1866 г. прыпісваліся такія прадстаўнікі сельскага насельніцтва, як ворныя салдаты і ваенныя пасяляне. З 1869 г. такая катэгорыя дзяржаўных сялян, як лясная стража, далучылася да сялян-уласнікаў. Афіцыйна фарміраванне новай катэгорыі было завершана да канца 60-х гг. ХІХ ст. У той жа час сацыяльна-культурныя, побытавыя адрозненні захаваліся паміж прадстаўнікамі дарэформенных катэгорый да канца ХІХ ст. У першыя паслярэформенныя гады асаблівая ўвага ўрада была накіравана на рэгуляванне эканамічных пытанняў сялянскага існавання. Рэгуляваліся правілы надзялення сялян зямлёй і выкупу сялянскіх надзелаў, памеры падаткаў і павіннасцяў, ільготы для асобных катэгорый сялянства. Важныя змены, якія некалькі палепшылі эканамічнае становішча сялян Беларусі ў параўнанні з іншымі рэгіёнамі Расійскай імперыі, былі ўнесены ў заканадаўства 1863 года. У пачатку 60-х гг. ХІХ ст. актыўна распрацоўвалася пытанне функцыянавання сістэмы сялянскага самакіравання, якая склала аснову вылучэння статусных сацыяльных груп сялянства па прыкмеце “валоданне ўладай”. У 80-90-я гг. ХІХ ст. важным аспектам дзяржаўнай палітыкі ў адносінах да сялянства стала пытанне міграцый. У гэты ж час пачынае ўздымацца шэраг сацыяльных праблем, сярод якіх пытанні адукацыі, сацыяльнай дапамогі асобным малаабароненым катэгорыям сялянства. Адкрыццё Сялянскага пазямельнага банка ў 1882 г. паклала пачатак новаму этапу ў пазямельнай палітыкі ўрада [4; 11; 12; 17; 19; 20].

2. З 60-х гг. ХІХ ст. павялічылася роля адукацыі як фактара сацыяльнай стратыфікацыі сялянства. Стаўленне да навучання мянялася на працягу 60- 90-х гг. ХІХ ст. У першыя паслярэформенныя гады сяляне нярэдка адносіліся з насцярогай і недаверам да адукаваных аднавяскоўцаў і да атрымання адукацыі, на што ўплывала глыбокая традыцыйнасць беларускай вёскі. З развіццём адукацыі, пашырэннем сеткі навучальных устаноў для сялян рабіліся відавочнымі станоўчыя наступствы навучання, якое адкрывала сялянам магчымасці палепшыць сацыяльна-эканамічнае становішча. У першую чаргу гэта дапамагала адукаваным асобам уладкавацца на дзяржаўную службу (паштовае ведамства, справаводства і інш.), заняць высокую пасаду ва ўстановах сялянскага самакіравання (пісар, валасны старшына), атрымаць прафесію настаўніка, што ў 60-90-я гг. ХІХ ст. забяспечвала неблагі матэрыяльны прыбытак і грамадскі аўтарытэт, і нават атрымаць ганаровае грамадзянства. Усё большую ролю набывала якасць адукацыі. Становішча проста пісьменных сялян адрознівалася ад адукаваных. Першыя ў большасці не мелі закончанай адукацыі, а толькі валодалі мінімальнымі навыкамі пісьма і чытання, што не было гарантам росту сацыяльнага статусу такіх асоб. Адукаванасць азначала больш высокі ўзровень адукацыі, нярэдка заканчэнне сярэдняй навучальнай установы, у асобных выпадках - нават вышэйшай, а не толькі пачатковай царкоўнапрыходскай школы ці народнага вучылішча. З сярэдзіны 70-х гг. ХІХ ст. да пачатку ХХ ст. колькасць сялян сярод навучэнцаў сярэдніх навучальных устаноў узрасла з 3,7 % да 30 %. Большасць такіх устаноў знаходзілася ў гарадах, што адкрывала сялянам магчымасці знаёмства з гарадской культурай і ладам жыцця [5; 7; 8; 15; 19].

3. Тэрытарыяльная мабільнасць сялянства Беларусі ў 60-90-я гг. ХІХ ст. была прадстаўлена часовым адыходам на заробкі ў межах беларускіх губерняў, у іншыя губерні Расійскай імперыі і за мяжу, а таксама перасяленнямі. У кожным выпадку назіралася змена сацыяльнага статусу селяніна. Пры часовых сезонных адыходах такія змены былі мінімальныя, бо забяспечвалі толькі неабходныя жыццёвыя патрэбы (дазвалялі селяніну выплаціць падаткі, пракарміць сям'ю). У выпадку адыходніцтва за мяжу селянін нярэдка меў магчымасці назапасіць пэўны капітал, што станоўча адбівалася на яго гаспадарцы. Мянялася светаўспрыманне і самавызначэнне такіх сялян. Грамадскія адносіны да падобных гаспадароў не заўсёды былі станоўчыя. Перасяліцца ў аддаленыя губерні Расійскай імперыі, дзе была магчымасць атрымаць зямельны надзел, імкнуліся ў першую чаргу малазабяспечаныя гаспадары, якія шукалі на новых землях лепшых умоў жыцця, спадзяваліся на паляпшэнне эканамічнага стану сваіх гаспадарак. Аднак іх спадзяванні часта няспраўджваліся, што вяло да яшчэ большага збяднення такіх гаспадароў, прымушала вяртацца. У 80-90-я гг. ХІХ ст. павялічылася колькасць сялян, што вярнуліся назад. У канцы 90-х гг. ХІХ ст. яны складалі каля 15,5 % усіх сялян-перасяленцаў з Беларусі. У выпадку вяртання становішча такіх сялян у грамадзе яшчэ больш прыніжалася, што было выклікана ў першую чаргу паніжэннем іх маёмаснага статусу (перасяленцы звычайна вымушаны былі прадаваць сваю маёмасць перад перасяленнем) [4; 5; 7; 8; 17].

4. Важнай асновай сацыяльнай стратыфікацыі сялянства выступалі маёмасныя характарыстыкі сялянскіх гаспадарак, найважнейшая з якіх ? памеры зямельных уладанняў. Згодна з гэтым сяляне падзяляліся на заможных, сераднякоў і беднату. Заможныя сяляне прадстаўлялі асобную маёмасную і сацыякультурную катэгорыю насельніцтва, у якой існавала свая ўнутраная іерархія. Заможныя гаспадаркі з памерамі зямельных уладанняў больш за 1000 дзесяцін лічыліся буйнымі, аднак у Беларусі такіх былі адзінкі. Гаспадаркі памерамі ў 100-1000 дзесяцін адносіліся да сярэднезаможных. Большасць складала група дробназаможных сялян, якія мелі 20-100-дзесяцінныя гаспадаркі. Катэгорыя сялян-сераднякоў у Беларусі ў 60-90-я гг. ХІХ ст. з'яўлялася самай дынамічнай. Памеры серадняцкіх гаспадарак вызначаліся вельмі вузкімі межамі - як правіла, 15-20 дзесяцін. У сувязі з гэтым сераднякі характарызаваліся найбольшай аднароднасцю. Бліжэй да канца ХІХ ст. іх колькасная вага сярод сялянства Беларусі некалькі знізілася. Такая адмоўная дынаміка была выклікана пераважна пашырэннем колькасці сямейных перадзелаў сярод сялян-сераднякоў, што нярэдка прыводзіла да пагаршэння іх маёмаснага становішча і збяднення. Сялянская бедната падзялялася на дзве катэгорыі - малазямельныя і беззямельныя сяляне. Першыя, памеры гаспадарак якіх пераважна не дасягалі 15 дзесяцін, складалі большасць сялянства Беларусі. У асяроддзі другіх існавалі свае статусныя групы, якія адрозніваліся спосабам атрымання сродкаў для існавання. Сюды ўваходзілі бабылі, жабракі, сляпцы, старцы, убогія, бадзягі. Паміж рознымі маёмаснымі катэгорыямі сялянства назіраліся не толькі эканамічныя, але і прававыя, сацыякультурныя, побытавыя, звычаёвыя, псіхалагічныя адрозненні. У прадстаўнікоў кожнай катэгорыі складвалася свая сістэма каштоўнасцяў, меліся асаблівасці менталітэту і культуры [4; 11; 14; 16; 17; 18; 19].

5. Важны аспект сацыяльнага ранжыравання сялянства быў адлюстраваны ў афіцыйнай структуры сельскай грамады Беларусі і яе кіруючых органаў. У валасных і сельскіх праўленнях існавалі пасады валасных старшын, сельскіх старастаў, пісараў, суддзяў, даглядчыкаў магазінаў, вартаўнікоў, соцкіх і дзесяцкіх. Найбольш уплывовымі з іх былі першыя тры. Звычайна атрыманне кіруючай пасады азначала павышэнне матэрыяльнага статусу селяніна, надавала яму шэраг ільгот і паўнамоцтваў, уплывала на нефармальныя адносіны у сялянскім асяроддзі. На кіруючыя пасады сяляне выбіралі пераважна паважаных і добранадзейных гаспадароў, аднак цягам часу грамадскія адносіны да кіраўніцтва маглі мяняцца ў адмоўны бок, што нярэдка было выклікана злоўжываннямі паўнамоцтвамі з боку службовых асоб. На працягу 60-90-х гг. ХІХ ст. пасада сельскага старасты паступова губляла сваю значнасць, ператваралася ў цяжкі абавязак для сялян. Разам з тым, памяншалася значнасць сельскага сходу як асноўнага выканаўчага органа сельскай грамады і выразніка інтарэсаў сялянства. Іншым было становішча пісара, які не валодаў кіруючымі паўнамоцтвамі, але часта валодаў большым аўтарытэтам і ўплывам сярод сялян, чым сельскі стараста ці валасны старшына [1; 3; 9; 16; 17; 19].

6. Змены, што адбываліся ў сацыяльным складзе сялянскага саслоўя, былі паскораны новаўвядзеннямі, якія прынесла ў сялянскае жыццё рэформа 1861 г. Мадэрнізацыя грамадства Беларусі разам з унутрысаслоўнымі зменамі ў сялянскім асяроддзі прывялі да трансфармацыі паўсядзённага і гаспадарчага жыцця сялянства, выклікалі перабудову агульнасялянскіх духоўна-культурных каштоўнасцяў і традыцый. Афіцыйны статус не заўсёды з'яўляўся вызначальнай акалічнасцю фарміравання сацыяльнага статусу селяніна ў вёсцы. У сялянскім асяроддзі складваліся самастойныя фармальныя і нефармальныя групы на аснове неафіцыйных адносін (асабістыя якасці, аўтарытэт і інш.). Да неафіцыйнай фармальнай катэгорыі адносіліся асобы, становішча якіх магло рэгулявацца заканадаўча, але працэс іх фарміравання ў большасці выпадкаў нязначна залежаў ад афіцыйнай дзяржаўнай палітыкі. Сярод іх - сіроты, удовы, прымакі, рэкруты і прызыўнікі, адстаўныя салдаты, асуджаныя, былыя нявольнікі і інш. Нефармальныя катэгорыі фарміраваліся на аснове асабістых, унутрыграмадскіх адносін, індывідуальных якасцяў селяніна, псіхалагічных альбо фізічных асаблівасцяў. У такія групы можна вылучыць старажылаў, знахараў, бабак-павітух і інш. Сярод неафіцыйных катэгорый сялянства былі як сацыяльна прэстыжныя, якія валодалі грамадскай павагай і аўтарытэтам (напрыклад, знахары, бабкі-павітухі, старажылы), так і тыя, што мелі сацыяльна нязначнае, малапрэстыжнае становішча (такія як прымакі, былыя нявольнікі). Існавалі і такія катэгорыі, да якіх аднавяскоўцы адносіліся са спачуваннем. Грамада адчувала пэўную адказнасць за іх, імкнулася дапамагчы, хаця ў сацыяльнай іерархіі сялянства прадстаўнікі такіх катэгорый не займалі высокія пазіцыі (сярод іх - удовы, сіроты, рэкруты, прызыўнікі) [2; 6; 10; 13; 16; 18].

Рэкамендацыі па практычным выкарыстанні вынікаў

Спіс публікацый суіскальніка