Славянскія пахаванні з драулянымі вёдрам: арэал распаусюджання, храналогія, выток традыцы, семантыка

Такім чынам, схема распаусюджання традицні пахавання нябожчыкау з драялянымі вёдрамі і звязаных з гэтым светапоглядных уяуленняу вымалёуваецца наступным чынам. Напачатку гэтая частка пахавальнага інвентару з'явілася у могільніках кельтау (латэнская культура), а у рымскі час распаусюдзілася у насельніцтва пшэворскай і любошыцкай культур, насельніцтва якіх па этшчнай прыналежнасці большасць даследчыкау лічыць германскім. Звычай пранік таксама да германскага насельніцтва правабярэжжа ніжняй Эльбы, сучасных Даніі і Швецыі. Дзякуючы экспансИ пшэворскай культуры на поудзень, пахаванні з вёдрамі з'явіліся у познершмскі час на тэрыторыях Славакіі, Маравіі, у пэунай меры ЧэхИ. У Маравіі, заходняй Славакіі і Паноніі у другой палове V - 60-х гадах VI ст. традыцыя магла захавацца дзякуючы лангабардам (германцам), у час пражывання якіх на гэтых абшарах пачаліся кантакты са славянскім насельніцтвам пражскай культуры, пранікненне якога тады адзначаецца.

Пасля зыходу у 568 г. лангабардау у Італію іх ранейшы арэал засяляецца славянамі, якія трапілі пад уладу качэушкау-аварау. У славянскіх могільніках аварскага перыяду першыя вядомыя пахаванні з драуляншмі вёдрамі адносяцца да пачатку VII ст., хаця сам звычай з'явіуся у насельніцтва пражскай культуры у тым рэгіёне, хутчэй за усё, раней. За час аварскага панавання традыцыя пахавання з драуляншмі вёдрамі распаусюдзілася у славянскага насельніцтва Славакіі і Маравіі, а паасобныя шпульсы пад уплывам аварау дасягалі зямель прусау, ад якіх аднак далейшае пранікненне на усход не адзначаецца. У пасляаварскі час традыцыя пахавання з вёдрамі захоувалася у Вялікай Маравіі і чэшскіх землях, дзе дажыла да першай паловы ХП ст. уключна. На тэрыторый Польшчы у другой палове І тысячагоддзя яе прасачыць цяжка, паколькі пахавальныя помнікі сукауска-дзедзіцкай культуры практычна невядомыя. Але у могільніках ХІ - першай паловы ХІІ ст., якія належаць нашчадкам насельніцтва гэтай культуры, пахаванні з вёдрамі распаусюджаны па усім былым яе арэале. У другой палове Х - пачатку ХІІ ст. пахаванні з вёдрамі сустракаюцца у курганных могільніках шэрагу славянскіх плямёнау Усходняй Еуропы.

Звяртае на сябе увагу тое, што большасць з гэтых плямёнау - дрыгавгаы, валыняне, драуляне і паляне - узніклі на аснове больш ранняй культуры тыпу Лукі-Райкавецкай, якая у сваю чаргу склалася на аснове пражскай культуры. Максімальнае распаусюджанне пахаванняу з драялянымі вёдрамі у славян ХІ-XII ст. ахапіла тэрыторый, занятыя нашчадкамі насельніцтва пражскай і сукауска- дзедзіцкай культур, у некаторай меры датычыла плямёнау, на якія нашчадкі пражскай культуры аказалі пэуны уплыу (севяране, радзімічы, пауднёвая частка полацка-смаленскіх крывічоя).

У нашчадкау насельніцтва пянькоускай культуры (улічау, ціверцау, белых харватау), а таксама у вяцічау, ільменскіх славян і значнай часткі крывгаоу пахаванні з вёдрамі невядомыя. Не было такіх пахаванняу і у славян Балканскага паувострава, за выключэннем некаторых могільнікау у Далмацші, якія верагодна з'явіліся у выніку інфільтрацыі паасобных груп насельніцтва пражскай культуры або яго нашчадкау. Нягледзячы на тое, што храналогія пражскай і сукауска-дзедзіцкай культур абмяжоуваецца VI-VII ст., узнікшыя на іх аснове плямёны нават напярэдадні прыняцця хрысціянства і у ранні перыяд двухвер'я яуна перажывалі нейкія агульныя працэсы у сферы язычніцкага светапогляду і культу, адлюстраваннем чаго з'яуляюцца распаусюджанне агульных толькі для іх асаблівасцяу пахавальнага інвентару, у тым ліку драуляных вёдрау у магілах.

Звычай ставіць вёдры у пахаванні, відавочна, трэба выводзіць не з уіьілітарнага прызначэння гэтай пасудзіны, паусюдна вядомай, а з яе семантшкі у міфалогіі і іншых сферах духоунай культуры. Польскі даследчык Т. Курасіньскі, які абагульніу значны матэрыял, звяртае увагу на тое, што на абручах або на блясе,якой былі абабітыя вёдры з пахаванняу, сустракаюцца аплікацыі у выглядзе паумесяца, гірляндай размешчаныя вакол начыння. Паводле павер'яу, Месяц мог рэалізояваць накіраваншя да яго просьбы і прадвызначаць поспех, шчасце і багацце. Маладзік павінен быу спрыяць хуткаму росту і здароую, а поуня - спеласці і урадлівасці [Kurasinski, 2015, s. 191].

Пра тое, што драуляныя вёдры у пэуных абставінах лічбіліся сакральнымі прадметамі, сведчаць знаходкі дужак і абручоу ад іх, разам з шшшмі ахвярапрынашэннямі, на капішчах 2 і 3 гарадзішча-свяцілішча Звенігарад (Цярнопальская вобласць Украіны), якое функцыянавала ад мяжы X-XI да другой паловы XIII ст. [Русанова, Тимощук, 1993, с. 40, 44, 49]. З прычыны адсутнасці прамых сведчанняу старажытных пісьмовых помнікау пра семантыку вядра, з пэунай доляй верагоднасці дапушчальна, на нашу думку, выкарыстоуваць матэрыялы фальклору, асабліва з улікам таго, што значная частка беларускага фальклору мае старажытныя карані і можа весці паходжанне яшчэ з часоу ранняга сярэднявечча.

Найбольш часта вядро згадваецца у песнях пра каханне [Песні пра каханне, 1978, 6, 22б, 26а, 26г, 37, 86, 197, 256, 258, 310, 319, 413], дзе часам гаворыцца пра дзяучыну, якая у крыніцы “утапіла залата вядзерца”. Няраз падкрэслшаецца матыу кшталту: “А хто ж тое вядзерца дастане, / Той са мною на ручніку стане”, г.зн. даставанне вядра з крынщы з'яуляецца умовай шлюбу. У шшых песнях пра каханне просьба напаіць каня “з поунага вядра”пэуным чынам звязваецца з прыналежнасцю дзяучыны хлопцу ( “Як буду твая, / Напаю каня, / З зімненькае крьінічанькі, / З поунага вядра”. Падаць вады з вядзерца - прырауноуваецца да згоды дзяучыны адказаць узаемнасцю на заляцанні да яе. Істотна і тое, што вядро згадваецца у непарыунай сувязі з крыніцай. У міфалогіі крынща у многіх выпадках звязваецца з культам багіні урадлівасці і кахання (напрыклад, Ардвісуры Анахіты у іранцау, Мокашы у славян, жаночай пары Вялеса у беларусау). У часы паганства у некаторых усходнеславянскіх плямёнау замест шлюба было прынята “умыкиваху у воды девиця”. Акрамя крынщы і калодзежа, вядро у песнях пра каханне згадваецца разам з канём. Конь звязваецца з сюжэтам сустрэчы малойца з дзяучынай ( “напаіць каня каля ракі, ля калодзежа” не толькі у беларускай, але і у польскай песеннай лщыцы [Виноградова, 1989, с. 105].

Акрамя песняу пра каханне, матыу паення каня з вядра у пэунай сувязі з падборам шлюбных пар згадваецца у каляндарным абрадавым ігрышчы “Жаніцьба Цярэшкі”, характэрным для пауночнай Беларусі [Жаніцьба Цярэшкі, 1993, 350, 351, 585, 586, 588, 590- 595]. У сямейна-бытавых песнях поуныя вёдры вады абазначаюць сямейную згоду маладой пары, а для маладой жанчыны пайсці за вадой і “кінуць вёдры пад гарою” - алегорыя яе разачараванасці мужам-п'яніцам і жадання лепш утапіцца, чым жыць з ім. Цяжкасць у зачэрпванш вядром вады абазначае непрыхшьнасць радні ( “У чужым двары ваду бяру, / Вядзерца не тоніць, / Мая радия багатая / Ка мне не прьіходзіць”. “Калодзезь на двары, / Вядзерца на ключы” асацыююцца з сямейным суладдзем, гэтак сама як і “поунае вядро” [Сямейна-бытавыя песні, 1984, 116-120, 208, 562, 688, 690].

Пэуная сувязь вядра са шлюбна-сексуальнай сімволікай адлюстравана у шсьмовых крынщах эпохі Кіеускай Русі, дзе паведамляюцца такія звесткі пра звычаі славян-язычнікая: “Словени же на свадьбах въкладываюче срамоту и чесновиток в ведра пьють” [Гальковский, 1913, с. 40]. “Чесновитъкъ”- гэта часнок [Срезневский 1989, с. 1503]. Пэуным археалапчным адпаведнікам гэтай шфармацый з'яуляецца знаходка пры раскопках у Ленчыцы (на пауднёвы захад ад Варшавы, Польшча), у калодзежы ХІІ-ХІІІ стст., драуляных вядра і двух фаласау [Abramowicz, 1955, tab. 143; Nadolski, 1955, s. 288-289, tab. 83].

Пра асацыятыуную сувязь вядра з каханнем, шлюбам, сямейным жыццём сведчыць і традыцыя ужывання гэтага тэрміна у некаторых лггаратурных помніках, асабліва рэлігійных тэкстах сярэднявечнага часу, храналагічна бліжэй да перыяду панавання курганных пахаванняу. У тэкстах такога характару найперш маецца на увазе не ятылітарнае прызначэнне згадваемых рэчау, а іх сімволіка у духоунай культуры. Так, у перакладзе Бібліі, зробленым Ф. Скарынам, у эшзодзе пра сустрэчу каля калодзежа слугі Аураама і Рэвекі (з мэтай сасватаць яе за Ісаака) гаворыцца “Дай ми воды мало, да напиюся з ведра твоего” [Біблія, т. 1. Кніга Быцця, 43, 1990, с. 83], хоць у сучасных перакладах і на шэрагу сярэднявечных карцінау замест вядра фігуруе збанок. Паказальна, што у зборніку павучанняу сярэдзіны XVII ст., які захоуваецца у бібліятэцы Акадэми навук Літвы, вядро нават звязваецца з пажадлівасцю (у пераносным сэнсе): “та студня есть глубокая, и для того люде черпают тую воду ведром пожадливости”. Магчыма, у некаторых выпадках вядро алегарычна успрымалася як начынне для чэрпання скарбау, напрыклад, у “Апокрисисе албо отповеди на книжкы о съборе берестейском” 1598 г.: “новыи ключки и ведра до черпанья золота” [Пстарычны слоунік..., вып. 3, 1983, с. 61].

Памяншальныя тэрміны “вядзерка”, “вядзерца” ужывалюя у некаторых тэкстах на старабеларускай мове як сімвал сакралізаванага начыння, у якім захоуваюць самыя святыя рэчы: “на пущи, назбирали теды ведерко манны которое Аарон сховал в скриню золотую на вечныи часы” (“Хроника” М. Бельскага пачатку XVII ст.) або “было тежъ и ведерце в котором манна была и жезлъ ароновъ процвитшы вложены мосеемъ” [Гютарычны слоунік., вып. 3, 1983, с. 53]. Можна нават дапусціць, што яшчэ некалькі стагоддзяу пасля таго, як знік звычай пахаванняу з вёдрам у фальклоры, павер'ях, як і наогул у свядомасці, захоувауся ранейшы архетып вядра, што знайшло сваё адлюстраванне і у вобразах старабеларускай пісьмовасці.

За больш чым тысячагадовую гісторыю існавання традыцыі пахавання з драялянымі вёдрамі у розных рэпёнах Еуропы, да таго ж у розных этнасау, сэнс гэтага звычаю мог істотна мяняцца, і напрыклад, у славянау ён мог набыць зусім іншую семантыку, чым першапачаткова меу у германцау або кельтау.

Этнографы і даследчыкі этналшгвютыю звяртаюць увагу на тое, што усім славянскім народам, а таксама грэкам, фіна-уграм і часткова германцам уласщвы абрад пахавання заучасна памерлых прадстаунікоу нежанатай моладзі, які уключае элементы вясельнага абраду. Паводле павер'яу, памерлы, які не атрымау пры жыцщ шлюбнай пары, трапляу у катэгорыю “заложных” (“нячыстых”) нябожчыкау, паколькі не атрымау супакаення пасля смерці і таму будзе вяртацца у свет жывых і працягваць сваё існаванне на зямлі у якасці шкоданоснай дэманалагічнай істоты, вампіра. Для таго, каб памерлыя да шлюбу не праследавалі жывых, і практыкавауся пры пахаванні абрад сімвалічнага вянчання нябожчыкау, калі нябожчыку прадастаулялася усё,чым не сумеу пакарыстацца на гэтым свеце, атрымаць ад жыцця апошнія даброты. Па апісаннях этнографау ХІХ ст., ва Украіне “памерлую дзяучыну прьібіраюць як пад вянец, і да пахавальнага абраду далучаюць вясельны; тое ж робяць і пры смерді парубка...” [Виноградова, 2009, с. 225-228; Еремина, 1991, с. 166-171].

Аутары ХІХ ст. адзначалі, што “пры пахаванні маладой дзяучыны ці хлопца, на Вальїні, як і паусюдна у пауднбва-заходнім краі, здзяйсняюцца некаторыя вясельныя цырымонИ” [Иванов, 1895, с. 56]. Яшчэ арабскі псторык, географ і падарожнік першай паловы Х ст. Аль Масудзі (Абуль-Хасан Алі ібн аль-Хусейн аль Масудзі) паведамляу пра звычаі славянау, якія знаходзіліся пад уладай хазарскага цара: “Каліпамірае мужчына, то спальваюць з імжонкуяго жывой; калі ж памірае жанчына, то муж не спальваецца; а калі памірае у іх халасты, то яго жэняць па смерці” [Сказания мусульманских писателей., 1870, с. 129]. Як мяркуе В. І. Яроміна, пасля таго, як перастае практыкавацца больш старажытнае сумеснае пахаванне мужа і жонкі (або наложнщы), вясельныя матывы як матывуючыя пачынаюць цясніць пахавальныя, а уяуленне пра працяг зямнога шлюбу у замагшьным свеце выцясняецца уяуленнем пра неабходнасць шлюбу для нябожчыка увогуле [Еремина, 1991, с. 169]. Таму, на нашу думку, цалкам можна дапусціць, што вёдры, якія часта згадваюцца у песнях пра каханне і бвілі адным са шлюбна-сексуальных сімвалау, на пэуным этапе развіцця пахавальнага абраду, сталі ставіцца у магілу як атрыбуты сімвалічнага вянчання памерлых. Паколькі гэты абрад меу яуна дахрысціянскае паходжанне, то такое ужыванне вёдрау практыкавалася толькі у часы панавання у славян язычніцкай рэлиш і у перыяд двухвер'я. У ХІІ ст., у сувязі з паглыбленнем хрысціянізацыі, як драуляныя вёдры, так і астатні пахавальны інвентар перастаюць ужывацца у пахавальным абрадзе.

Літаратура

1. Аничков Е.В. (2009). Язычество и Древняя Русь / Научные редакторы: В.Я. Петрухин, Н.А. Алексеев. - М.: Академический Проект. - 538 с.

2. Біблія. (1990). Факсімільнае узнауленне Бібліі, выдадзенае Францыскам Скарынаю у 1517-1519 гадах. У 3 тамах. - Мінск: БелСЭ. - Т. 1. - 830 с.

3. Богомольников В.В. (2004). Радимичи (по материалам курганов Х-ХІІ вв.). - Гомель. - 226 с.

4. Буданова В.П. (2000). Варварский мир эпохи Великого переселения народов. - М.: Наука. - 544 с.

5. Булкин В.А. (1982). “Курган 97” из раскопок С.И. Сергеева в Гнездове // Северная Русь и ее соседи в эпоху раннего средневековья. - Ленинград. - С. 138-142. Ред. коллегия: проф. А.Д. Столяр и др.

6. Булычев Н.И. (1913). Раскопки по среднему течению Угры // Записки Московского археологического института. - T. ХХХІ.

7. Виноградова Л.Н. (1989). Фольклор как источник для реконструкции славянской духовной культуры // Славянский и балканский фольклор. Реконструкция древней славянской духовной культуры: источники и методы. - М. - С. 101-121.

8. Виноградова Л.Н. (2009). Похороны-свадьба // Славянские древности. Этнолигвистический словарь под общей редакцией Н.И. Толстого. - Т. 4. П(переправа через воду) - С (Сито). - М.: Международные отношения. - С. 225-228.

9. Гавритухин И.О. (1997). Маленькие трапециевидные подвески с полоской из прессованных точек по нижнему краю // Пстарычна-археалаычны зборнік. - Мінск. - № 12. - С. 43-58.

10. Гальковский Н.М. (1913). Борьба христианства с остатками язычества в древней Руси. Т. II. Древне-русские слова и поучения, направленные против остатков язычества в народе. Отдельный оттиск из Записок Императорского Московского Археологического Института. - М. - T. XVIII. - 308 с.

11. Пстарычны слоунік беларускай мовы. (1983). Вып. 3. Вариво-Вкупе. Галоуны рэдактар А.І. Жураускі. - Мінск: Навука і тэхшка. - 310 с.

12. Дучыц Л. (1994). Аб адной катэгорвп курганных знаходак // Пстарычна-археалаычны зборнік. - Мінск. - № 4. - С. 49-57.

13. Еремина В.И. (1991). Ритуал и фольклор / Отв. ред. А.А. Горелов. - Ленинград: Наука, ленинградское отделение. - 207 с.

14. Жаніцьба Цярэшкь (1993). Беларуская народная творчасць. Уклад., тэкстау,уступ.арт. і камент. Л.М. Салавей. Рэдактар К.П. Кабашнікау. - Мінск: Навука і тэхшка. - 519 с.

15. Иванов П.А. (1895). Исторические судьбы Волынской земи с древнейших времен до конца XIV века. - Одесса. - 317 с.

16. Изюмова С.А. (1970) Курганы у деревни Слевидово // Советская археология. - № 4. - С. 237-238.

17. Каробушкіна Т.М. (1993). Бабруйскія курганы // Беларуская мшуушчына. - Мінск. - № 2. - С. 58-59.

18. Комаров К.И. (2008). К истории населения побережья Плещеева озера в X-XIII вв.

19. Комша М. (1958). Курганный могильник с трупосожжением в Нушфалэу // Dacia. - II. - C. 525-534.

20. Комша М. (1978). Восточные элементы в погребальном обряде курганных могильников у с. Нушфалэу и Сомешени // Древняя Русь и славяне / Отв. ред. Т.В. Николаева. - М.: Наука. - С. 96-100.

21. Левко О.Н. (2004). Средневековые территориально-административные центры северо-восточной Беларуси: Формирование и развитие. - Минск. - 220 с.

22. Лысенко П.Ф. (1991). Дреговичи. - Минск: Навука і тэхшка. - 244 с.

23. Ляпушкин И.И. (1961). Днепровское лесостепное левобережье в эпоху железа // Материалы и исследования по археологии СССР. - Москва-Ленинград. - Вып. 104. - 383 с.

24. Магомедов Б. (2001). Черняховская культура. Проблема этноса. - Monumenta studia Gothica. T. I. / Redakcja Andrzej Kokowski. Katedra Archeologii Uniwersytetu Maii Curie-Sklodowskiej. - Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Sklodowskiej. - 290 s.

25. Макря М. (1958). Славянский могильник в Сомешени // Dacia. - II. - C. 351-370.

26. Монгайт А.Л. (1974). Археология Западной Европы. - М.: Наука. Т. 2. Бронзовый и железный века. - 408 с.

27. Песні пра каханне. (1978). Беларуская народная творчасць. Склад., сктэматызацыя тэкстау, уступ. артыкул і камент. І.К. Цішчанкі. Рэдактары тома А.С. Фядосік, Г.І. Цітовіч. - Мінск. - 616 с.

28. Русанова И.П (1966). Курганы полян Х-ХІІ вв // Свод археологических источников.- Москва. - Вып. Е1-24. - 45 с.

29. Русанова И.П (2002). Истоки славянского язычества. Культовые сооружения Центральной и Восточной Европы в І тыс. до н. э. - І тыс. н. э. - Черновцы: Прут. - 172 с.

30. Русанова И.П, Тимощук Б.А. (1993). Языческие святилища древних славян. - М. - 144 с.

31. Рыбаков Б.А. (1949). Древности Чернигова // Материалы и исследования по археологии древнерусских городов / Под ред. Н.Н. Воронина. - Москва-Ленинград. - Т. 1 - С. 7-93.

32. Савін НІ. (1930). Раскопкі курганоу у Дарагабускім і Ельнінскім паветах Смаленскай губ. // Запіскі аддзелу гумаштарных навук. - Кніга 2. Працы археолёгшнай камісіі. - Менск. - Т. 2. - С. 219-252.

33. Седов В.В. (1971). Грицковские курганы // Краткие сообщения о докладах и полевых исследованиях Института археологии. - М. - Вып. 125. - С. 52-58.

34. Седов В.В. (1982). Восточные славяне в VI-XIII вв. Отв. редактор тома академик Б.А. Рыбаков. - М. - Археология СССР. - 327 с.

35. Седов В.В. (1995). Славяне в раннем средневековье. - М. - 416 с.

36. Седов В.В.(1997). Влияние западных балтов на культуру соседних славянских племен в раннем средневековье (каменные могильники Мазовии и Подляшья) // Wakarq baltai: etnogenezй ir etninй istorija. - Vilnius. - P. 166-176.

37. Седых В.А. (1997). Большие курганы древней Руси // Пстарычна-археалагшны зборнік. - № 11. Беларусь у сктэме еурапейскіх культурных сувязяу. - Мінск. - С. 28-32.

38. Сказания мусульманских писателей о славянах и русских с половины VII века до конца Х века по Р.Х.). (1870). Собрал, перевел и объяснил А.Я. Гаркави. - СПб. - 308 с.

39. Срезневский И.И. (1989). Словарь древнерусского языка. Репринтное издание. - М. - Т. 3. - Ч. 2. - 540 с.

40. Сямейна-бытавыя песні. (1984). Беларуская народная творчасць. Склад. І.К. Цішчанка. Рэд. тома А.С. Фядосік. - Мінск. - 750 с.

41. Шмидт Е.А. (1957). Курганы ХІ-ХІІІ веков у дер. Харлапова в Смоленском Поднепровье // Материалы по изучению Смоленской области. - Смоленск. - Вып. 2. - С. 184-280.

42. Яжджевский К. (1978). Элементы древнерусской культуры в центральной Польше // Древняя Русь и славяне. Ответственный редактор Т.В. Николаева. - М. - С. 213-218.

43. Abramowicz A. (1955). Przedmioty ozdobne z grodziska Lзczyckiego // Studia Wczesnosrednio- wieczne. - Warszawa. - T. 3. - S. 335-351.

44. Bйres J. (1995). Slovanskй pohrebisko v Dolnom Petre IV (teraz Svдty Peter) // Slovenska archeologia.- Bratislava. - R. XLIII. - C. 1. - S. 111-158.

45. Bialekova D. (1982 ). Slovanskй pohrebisko v Zavade // Slovenska archeologia.- Bratislava. - R. XXX. - C. 1. - S. 123-164.

46. Budinsky-Kricka V. (1959). Slovanskй mohyly v Skalici // Slawische Hьgelgraber in Skalica. - Bratislava. - 211 s.

47. Budinsky-Kricka V., Lamiova-Schmiedlova M. (1990). A late 1 st century B.C.-2 nol century A.D. cemetery at Zemplin // Slovenska archeologia. - Bratislava. - R. XXVIII. - C. 2. - P. 245-344.

48. Chropovsky B. (1957). Slovanskй pohrebisko z 9 st. vo Vel'kom Grobe // Slovenska archeologia. - Bratislava. - R. V. - C. 1. - S. 174-239.

49. Cilinska Z. (1966). Slawisch-awarisches Grдberfeld in Novй Zamky // Archaeologica Slovaca Fontes Instituti archaeologici Nitriensis Akademiae scientarum Slovacae. - Bratislava. - T. 7. - 327 s.

50. Cilinska Z. (1982). Dve pohrebiska z 8-9 stor. v Komarne // Slovenska archeologia.- Bratislava. - R. XXX. - C. 2. - S. 347-393.

51. Dostal B. (1966). Slovanska pohrebistл ze strednп hradistnп na Morave. - Praha: Academia. - 297 s. DostalB. (1985). Breclav Pohansko III. Casnл slovanskй osiedleni. - Brno. - 168 s., 48 tab.

52. Domanski G. (1981). Kultura luboszycka // Prahistoria ziem polskich. - T. 5. Pozny okres latenski i okres rzymski. - Wroclaw-Warszawa-Krakow-Gdansk. - S. 263-271. Opracowanie zbiorowe pod redakj Jerzego Wielowiejskiego.

53. Dzik M. (2006). Wczesnosredniowieczne cmentarzysko szkieletowe w Zukowie, pow. Plonsk // Swiatowit Supplement Series P: Prehistory and Middle Ages. - Warszawa. - Vol. XIII. - S. 9-123.

54. Eisner J. (1966). Rukovлt slovanskй archeologie. Pocatky Slovanы a jejich kultury. - Praha. - 530 s. Godlowski K (1981). Kultura przeworska //Prahistoria ziem polskich. - T. 5. Pozny okres latenski i okres rzymski. - Wroclaw-Warszawa-Krakow-Gdansk. - S. 57-135. Opracowanie zbiorowe pod redakj Jerzego Wielowiejskiego.

55. Gunjaca Z. (1995). Groblje u Dubravicama kod Skradina I druga groblja 8-9 stoljeca u Dalmaciji // Etnogeneza Hrvata. - Zagreb: Nakladni zavod Matice Hrvatske. - S. 159-168.

56. Ivancan T. S, Tkalcec T. (2007). Prilozi Instituta za arheologiju u Zagrebu. - Vol. 23. - No 1 Travanj. - S. 141-212.

57. Karaman Lj. (1940). Iskopine drustva “Bihaca” u Mravincima i starohrvatska groblja // Rad Ugoslavenska akademija i umjetnosti, knj. 268. - Zagreb, MCMVL. - S. 20-44.

58. Kaszewscy E. i Z. (1971). Wczesnosredniowieczne cmentarzysko w Brzescie Kujawskim, pow. Wloclawek// Materialy starozytne i wczesnosredniowieczne.- Wroclaw-Warszawa-Krakow-Gdansk. - T. 1. - S. 365-434.

59. Klanica Z. (1985). Mikulcice - Klasterisko // Pamatky archeologickй. - Praha. - R. LXXVI. - C. 2. - S. 474-539.

60. KokowskiA. (2007). Goci od Skandzy do Campi Gothorum. - Warszawa. - 456 s.

61. Kopierkiewicz A., Krasnodзbski D. (2002). Cmentarzysko z okresu wczesnego sredniowiecza w Danilowie Malym, gm. Eapy, woj. podlaskie. Sprawozdanie z prac przeprowadzonych w roku 2001 oraz wstзpne podsumowanie wynikow badan // Badania archeologiczne w Polsce polnocnowschodniej i na zachodniej Bialorusi w latach 2000-2001. Materialy z konferencji, Bialystok 6-7 grudnia 2001 roku. - Bialystok. - S. 271-282. Redakcja toma: Malgorzata Karczewska, Maciej Karczewski.

62. Krumphanzlova Z. (1974). Chronologie pohrebnпho inventare vesnickych hrbitovu 9-11 vлku v Cechach / / Pamatky archeologickй. - Praha. - 65. - S. 34-110.

63. Kurasinski T. (2015). Chowanie zmarlych z wiadrami we wczesnym sredniowieczu na ziemiach polskich. Zwyczaj poganski czy chrzescijanski // Analecta Archaeologica Ressoviensia. - Rzeszow. - Vol. 10. Rytualy w przeszlosci. - S. 179-198.

64. Mirnik I. (2004). Novac iz starohrvatskih grobova // Vjesnik Arheoloskog muzeja u Zagrebu, 3.s. - XXXII. - S. 205-250.

65. Miskiewicz M. (1969). Wczesnosredniowieczny obrz^dek pogrzebowy na plaskich cmentarzyskach szkieletowych w Polsce // Materialy Wczesnosredniowieczne. - Wroclaw-Warszawa-Krakow-Gdansk. - VI. - S. 241-301.

66. Nadolski A. (1955). Prace wykopaliskowe na grodzisku Lзczyckim w latach 1950-1951 // Studia wczesnosredniowieczne. Studia, materialy, sprawozdania. - Warszawa-Wroclaw. - III. - S. 285-290.

67. Okulicz-Kozaryn L. (1997). Dzieje Prusow. - Wroclaw. - 531 s.

68. Rajewski Z.A. (1937). Wielkopolskie cmentarzyska rzзdowe okresu wczesnodziejowego // Przegl^d Archeologiczny. - Poznan. - T. VI. - R. 19. - S. 28-85.

69. Rauhut L. (1971). Wczesnosredniowieczne cmentarzyska w obudowie kamiennej na Mazowszu i Podlasiu // Materialy starozytne i wczesnosredniowieczne. - Wroclaw-Warszawa-Krakow-Gdansk. - T. 1. - S. 435-656.

70. Rejholcova M. (1990). Vcasnoslovanskй pohrebisko v Cakajovciach, okres Nitra // Slovenska archeologia. - Bratislava. - R. XXVIII. - C. 2. - S. 357-420.

71. SosВ.C. (1958). Das frьhawarenzeitliche Grдberfeld von Oroszlany // Folia archaeological. - Budapest. - X. Kйpzфmьvйszeti alap kiadovallalata. - S. 105-124.

72. Szatmari S. (1980). Das Grдberfeld von Oroszlany und seine Stelle in der Frьhawarenzeitlichen Metallkunst // Acta Archaeologica Akademiae Scientiarum Hungaricae. - Budapest. - T. XXXII. - F. 1-4. Akadйmiai Kiado. - S. 97-116.

73. Tejral J (2005). Zur Unterscheidung des vorlangobardischen und elbgermanisch-langobardischen Nachlasses // Die Langobarden Herrschaft und Identitдt / Herausgegeben von W. Pohl und P. Erhart. - Wien. - S. 103-200.

74. Turek R. (1948). Ceskй hradistni nalezy, datovane mincemi // Slavia Antiqua. Czasopismo poswiзcone starozytnosciom slowianskim. Pod redakj Witolda Hensla. - Poznan. - T. 1. - S. 485-535.

75. Wielowiejski J (1981). Stosunki spoleczne // Prahistoria ziem polskich / Opracowanie zbiorowe pod redakj Jerzego Wielowiejskiego. - Wroclaw-Warszawa-Krakow-Gdansk. - T. 5. Pozny okres latenski i okres rzymski. - S. 411-428.

76. Zeman J. (1956). Drevлna vлdйrka doby rimskй a otazka jejich dalsiho vyvoje // Pamatky archeologickй. - Praha. - R. XLVII. - C. 1. - S. 86-104.

77. Zoll-Adamikowa H. (1971). Wczesnosredniowieczne cmentarzyska szkieletowe Malopolski. Cz. 2. Analiza // Prace Komisji Archeologicznej. - Wroclaw-Warszawa-Krakow-Gdansk. - № 11.

78. Zoll-Adamikowa H. (1979). Wczesnosredniowieczne cmentarzyska cialopalne Slowian na terenie Polski. - Wroclaw-Warszawa-Krakow-Gdansk. - Cz. 2. Analiza. Wnioski.