Хрысціянізацыя беларускіх земляў

Размещено на http://www.allbest.ru/

Размещено на http://www.allbest.ru/

Міністэрства адукацыі Рэспублікі Беларусь

Установа адукацыі

«Гомельскі дзяржаўны ўніверсітэт імя Францыска Скарыны»

Курсовая работа

Хрысціянізацыя беларускіх земляў

Змест

летапісны гісторыя хрысціянізацыя

Уводзiны

1. Гістарыяграфія і крыніцы

2. Летапісныя звесткі аб хрысціянізацыі

3. Працэс прыняцця хрысціянства паводле археалагічных звестак

4. Вядомыя хрысціянскія дзеячы на беларускіх землях 11-12 ст.ст.

Заключэнне

Спіс выкарыстаных крыніц

Рэферат

Курсавая праца 28 старонак, 26 крынiц

Ключавыя словы: рэлігія, хрысціянства, прыняцце хрысціянства, беларускія землі, культура Беларусі.

Прыняцце хрысціянства (988 г.) знайшло сваё адлюстраванне ў паступовых зменах пахавальнага абраду насельніцтва. У канцы Х - пачатку ХІ стст. пачаўся паступовы пераход ад традыцыйнага язычніцкага трупаспалення да трупапакладання ў курганных насыпах. З цягам часу велічыня курганаў змяншалася. У гарадах мемарыяльнымі месцамі рабіліся храмы і прылеглыя тэрыторыі. Князёў і знатных людзей хавалі ў каменных грабніцах (пахаванні полацкіх епіскапаў каля Спаскай царквы ў Полацку) і саркафагах (знойдзены ў Тураве). У археалагічным матэрыяле фіксуюцца таксама іншыя праявы хрысціянізацыі: змяненне знешняга выгляду гарадоў, перадусім будаўніцтва цэркваў і манастыроў, часта мураваных, з'яўленне і распаўсюджванні культавых прадметаў.

Так, пасля прыняцця хрысціянства пачалося знішчэнне язычніцкіх ідалаў: драўляных палілі, каменных скідвалі ў рэкі і азёры, закопвалі ў зямлю, але памяць аб іх жыла ў народзе яшчэ нават у другой палове XIX ст. Для старажытных жыхароў беларускай зямлі былі характэрны такія формы ранняй рэлігіі, як татэмізм, фетышызм, анімізм, магія. Яны абагаўлялі сонца, месяц, горы і камяні, азёры і рэкі, дрэвы і гаі, птушак, звяроў. Кожны род выводзіў сваю гісторыю ад нейкага звера або птушкі. Крывічы, напрыклад, шанавалі мядзведзя, з якім было звязана свята камаедзіца. Яго спраўлялі ў сакавіку, калі звер прачынаўся. На камаедзіцу гатавалі стравы з гароховай мукі (камы) і аўсяны кісель. Лічылася, што гэтыя стравы любіў мядзведзь. Потым у яго гонар наладжваліся скокі ў вывернутых кажухах.

Аб'ект даследавання: хрысціянства беларускіх зямель.

Прадмет даследавання: тэарэтычныя палажэнні, якія тычацца аналізу прыняцця хрысціянства на беларускіх землях.

Мэта працы: фармуляванне тэарэтычных высноў, якія тычацца працэсу прыняцця хрысціянства на беларускіх землях.

Элементы навуковай навізны: распрацаваны навукова-практычныя рэкамендацыі адносна ўдасканалення пытанняў працэсу прыняцця хрысціянства на беларускіх землях.

Вобласць магчымага практычнага прымянення: выкарыстанне ў выкладанні дысцыпліны «Гісторыя Беларусі».

Метадалагічную аснову даследавання складаюць агульнанавуковыя метады матэрыялістычнай дыялектыкі, гістарычны, лагічны, аналізу і сінтэзу, а таксама метады параўнальнага правазнаўства, тэхніка-юрыдычнага аналізу, функцыянальнай ацэнкі, сістэмна-структурны, фармальна-юрыдычны, структурна-функцыянальны і іншыя.

Уводзiны

У рэлігійным жыцці беларускіх зямель разглядаемага перыяду вызначальным працэсам стала прыняцце хрысціянства ў якасці пануючай рэлігіі. Першыя звесткі пра з'яўленне хрысціянства на землях сучаснай Беларусі ўзыходзяць да 9 ст. Скандынаўскія сагі сведчаць аб тым, што ў гэты час у Полацку існавала драўляная царква, а асноўнымі носьбітамі хрысціянства былі хрышчоныя ў Візантыі варажскія дружыннікі. Каля 988 г. кіеўскі князь Уладзімір разам са сва?й дружынай прымае хрысціянства. Пасля гэтага афіцыйна пачынаецца масавы перавод у хрысціянскую веру насельніцтва на ўсіх землях, падпарадкаваных Кіеўскай дзяржаве, да якіх у той час належалі Полацкае і Тураўскае княствы.

Прыняцце хрысціянства дазваляла палітычнай эліце вырашаць праблемы ўлады і прэстыжу, як у межах сваіх княстваў (умацаванне ўлады шляхам устанаўлення адзінай рэлігіі), так і на міжнародным узроўні, дазваляла дамаўляцца на роўных з хрысціянскай Еуропай. Перавод у хрысціянства адбываўся рознымі сродкамі: прымусовымі і мірнымі. Вядома пра факты прымусовага хрышчэння ў Тураве (зафіксавана паданне аб прыплыўшых з Кіева крывавых крыжах). Язычніцкія культы забараняліся, а іх служыцелі падвяргаліся пераследаванням. Разам з тым перавод насельніцтва на тэрыторыі Беларусі ў хрысціянства зацягнуўся на доўгія стагоддзі, асабліва ў рэгі?нах, аддаленых ад цэнтральных гарадоў. Большасць насельніцтва, якое прыняло хрысціянства, не разумела яго сутнасці, і будучы фармальна хрысціянамі, працягвала неафіцыйна захоўваць язычніцкія вераванні (дваяверства). Гэта зафіксаваў беларускі фальклор (песні, казкі, паданні), традыцыі (Дзяды, Каляды, Купалле, шанаванне валуноў, крыніц і г.д.). Пад уплывам язычніцтва некаторыя погляды і культы былі ўведзены ў практыку хрысціянскай царквы [1, с. 29].

З прыняццем хрысціянства на землях Беларусі з'яўляецца рэлігійная арганізацыя - царква, якая кіравалася духавенствам. Спачатку духоўныя асобы былі пераважна выхадцамі з Візантыі або Балгарыі, паступова з'яўляліся мясцовыя кадры. Царкоўная арганізацыя ва Ўсходняй Еўропе (на тэрыторыі, якая ўваходзіла ў Кіеўскую дзяржаву на мяжы 10-11 стст.) падпарадкоўвалася Ўсходняй візантыйскай царкве на чале з Канстанцінопальскім патрыярхам. Яна мела назву Кіеўская мітраполія. Мітраполія падзялялася на шэраг епархій. На землях Беларусі існавалі Полацкая (заснавана ў 992 г., першы епіскап - Міна), Тураўская (1005), Смаленская (1136) епархіі. У 1054 г. хрысціянская царква распадаецца на каталіцкую (на захадзе Еўропы) і праваслаўную (на Усходзе з цэнтрам у Візантыі). Кіеўская мітраполія ўваходзіла ў склад праваслаўнай царквы. Праваслаўная царква, вяла барацьбу з язычніцкімі вераваннямі, праводзіла будаўніцтва храмаў і манастыроў. Пры гэтым яна атрымлівала вялікую эканамічную і палітычную падтрымку з боку княскай улады. Вельмі садзейнічалі хрысціянізацыі князь Ізяслаў і яго маці Анастасія (Рагнеда), князь Усяслаў Чарадзей, а таксама першая кананізаваная - святая на землях Беларусі Еўфрасіння Полацкая (? - 1173), якая паходзіла з полацкай княскай дынастыі. Царква ў сваю чаргу выступала ў якасці важнага ідэалагічнага інструменту княскай улады [1, с. 30].

Гэтым вызначаецца тэарэтычная і практычная актуальнасць навуковага аналізу хрысціянства беларускіх зямель, аналізу працэсу прыняцця хрысціянства на беларускіх землях, а таксама вывучэння летапісных крыніц аб прыняцці хрысціянства на беларускіх землях.

Аб'ект даследавання: хрысціянства беларускіх зямель.

Прадмет даследавання: тэарэтычныя палажэнні, якія тычацца аналізу прыняцця хрысціянства на беларускіх землях.

Мэта працы: фармуляванне тэарэтычных высноў, якія тычацца працэсу прыняцця хрысціянства на беларускіх землях.

Дадзеная мэта вызначыла пастаноўку наступных задач:

правесці аналіз гістарыяграфіі і крыніц хрысціянства;

разгледзець паняцце і сутнасць прыняцця хрысціянства на беларускіх землях;

вывучыць летапісныя крыніцы аб прыняцці хрысціянства на беларускіх землях;

прааналізаваць вядомых хрысціянскіх дзеячаў на беларускіх землях у 11-12 ст.ст.

Элементы навуковай навізны: распрацаваны навукова-практычныя рэкамендацыі адносна ўдасканалення пытанняў працэсу прыняцця хрысціянства на беларускіх землях.

Вобласць магчымага практычнага прымянення: выкарыстанне ў выкладанні дысцыпліны «Гісторыя Беларусі».

Метадалагічную аснову даследавання складаюць агульнанавуковыя метады матэрыялістычнай дыялектыкі, гістарычны, лагічны, аналізу і сінтэзу, а таксама метады параўнальнага правазнаўства, тэхніка-юрыдычнага аналізу, функцыянальнай ацэнкі, сістэмна-структурны, фармальна-юрыдычны, структурна-функцыянальны і іншыя.

Тэарэтычнай асновай даследавання сталі працы такіх айчынных і замежных навукоўцаў, як: К.І. Баландзін, І.А. Басюк, А.Ф. Вішнеўскі, М.А. Плавінскі, А.А. Райчонак і іншых.

У адпаведнасці з пастаўленай мэтай і задачамі курсавой працы была вызначана яе структура, якая склалася з увядзення, чатырох глаў, заключэння, спісу выкарыстаных крыніц.

1. Гістарыяграфія і крыніцы

Прыйшоўшы на беларускія землі, хрысціянства сустрэлася тут, як і ў іншых еўрапейскіх краінах, з мясцовай этнічнай культурай. Далейшы працэс быў не знішчэннем папярэдняга культурнага здабытку, як спрабуюць давесці крытыкі хрысціянства, а ўзаемадзеяннем, узаемадапасаваннем дзвюх ідэалогіяў. Гэткі сінтэз меў на ўвазе тое, што адпрэчваліся толькі тыя элементы, якія супярэчылі новаму мысленню, новай эпосе, новаму грамадскаму ладу. Хрысціянская вера не толькі перапрацоўвала, уздымала традыцыйную народную культуру да патрабаванняў часу, ушляхотнівала і напаўняла сваім творчым духам, але і сама ўбірала ў сябе рысы гэтай культуры, апраналася ў яе плоць, набываючы непаўторны мясцовы каларыт. Таму, прыступаючы да разгляду лёсу і характару першапачатковага беларускага хрысціянства, неабходна бліжэй прыгледзецца да той культурнай гісторыі, якая яму папярэднічала і служыла спажыўнай глебай.

Рэканструкцыя дахрысціянскай гісторыі Беларусі - задача нялёгкая. Беларускія пісьмовыя помнікі паўсталі ўжо ў хрысціянскі перыяд. А дахрысціянская матэрыяльная культура - пабудовы, творы мастацтва, рэчы - пахаваныя пад зямлёю. Тым не менш, дзякуючы працы цэлых пакаленняў навукоўцаў самых розных спецыялізацыяў былі знойдзеныя ключы да многіх таямніцаў жыцця архаічных культураў у т.л. і беларускай. Велізарную ролю адыгралі археалагічныя раскопкі асабліва двух апошніх стагоддзяў, незаменныя ў вывучэнні дапісьмовай эпохі. Пранікнуць у сферу духовага жыцця гэтай эпохі дапамаглі параўнальныя даследаванні фальклорна-абрадавага матэрыялу розных індаеўрапейскіх народаў і яго супастаўленне са зместам ранніх пісьмовых, пераважна рэлігійных тэкстаў накшталт індыйскіх «Ведаў» ці старагрэцкай эпіка-касмалагічнай літаратуры (паэмы Гамера, Гесіёда ды інш.). Вялікую каштоўнасць маюць таксама творы больш позніх грэцкіх і лацінскіх аўтараў, раннехрысціянскіх пісьменнікаў, дзе сустракаюцца звесткі і пра наш край [2].

Бадай адзінымі мясцовымі крыніцамі, якімі можа апераваць даследчык дахрысціянскай мінуўшчыны Беларусі, выпадае лічыць археалагічныя матэрыялы і вуснае паданне, зафіксаванае этнографамі і фалькларыстамі. Безумоўна, абедзве гэтыя крыніцы маюць шэраг недахопаў. Тэрыторыя Беларусі ў параўнанні з іншымі краінамі вывучаная яшчэ вельмі слаба. Сама методыка інтэрпрэтацыі археалагічных дадзеных вымагае сур'ёзнай крытыкі, да прыкладу, - метады прывязкі археалагічных культураў да вядомых з пісьмовых крыніцаў этнасаў [3]. Яшчэ больш няпэўныя высновы атрымліваюцца пры аналізе абрадаў і вуснай народнай творчасці беларусаў. Гэты культурны пласт уяўляе сабою творы грамадскай свядомасці розных эпохаў, якія бывае даволі цяжка падзяліць і храналагічна і тэрытарыяльна. І ўсё ж, пры пэўнай асцярожнасці і крытычнасці ў падыходзе да матэрыялу ды пры карэктным супастаўленні з іншымі крыніцамі, і тут можна атрымаць дастаткова надзейныя вынікі.

Паспрабуйма цяпер адхінуць заслону часу і хаця б пункцірна акрэсліць карціну жыцця насельнікаў Беларусі ў дахрысціянскую эпоху. Храналагічна археолагі падзяляюць яе на тры вялікія перыяды: каменны, бронзавы і жалезны век, у канцы якога з'яўляюцца ўжо старажытнасці беларускіх летапісных плямёнаў. У каменным веку нашая тэрыторыя была заселеная неіндаеўрапейскімі этнасамі, якія на пачатку бронзавага былі выцесненыя ці падпарадкаваныя індаеўрапейцамі, а з надыходам жалезнага з індаеўрапейскай супольнасці вылучыліся плямёны славянаў і блізкіх да іх балтаў. У канцы жалезнага веку тэрыторыю Беларусі пачалі займаць летапісныя славянскія плямёны.

Мова, звычаі і асаблівасці светаўспрымання беларусаў фармаваліся на працягу доўгага часу ва ўзаемадзеянні з іншымі плямёнамі і народамі. Археалагічныя факты сведчаць пра з'яўленне першых людзей у Беларусі не пазней як за 26 тыс. гадоў да н.Х. - у раннім каменным веку - палеаліце. Мяркуючы па матэрыялах раскопак, першасныя насельнікі былі нешматлікімі і размяшчаліся невялікімі групамі пераважна паблізу водных артэрыяў. З пэўнасцю цяжка вызначыць этнічную прыроду насельніцтва Беларусі позняга каменнага веку, якое папярэднічала індаеўрапейцам, але даследчыкі выказваюць думку, што нейкая яго частка была фіна-вуграмі, г.зн. роднаснымі сучасным эстонцам, венграм і фінам [2].

Родавы калектыў арганізоўваўся на прынцыпах матрыярхату, калі зверхнікам роду была жанчына, а паходжанне вызначалася па мацярынскай лініі [4]. Некаторыя рудыменты матрыярхальнага ладу заўважныя ў беларускай народнай культуры і сёння. Жыццё ў родавай абшчыне з сумеснаю працаю і паляваннем, з ураўняльным размеркаваннем здабытага, а таксама залежнасць ад прыроднага асяроддзя, сулучнасць з ім адпавядала і пэўнаму характару светаўспрымання. Індывід не вылучаў сябе з роду і з навакольнага свету. Гэта выяўлялася, напрыклад, у тым, што ў свядомасці касмічныя аб'екты атаесамляліся з жывёламі ці людзьмі, а людзі - з раслінамі, жывёламі ці касмічнымі аб'ектамі. Такое бачанне свету да сёння захавалася ў нашай мове: мы называем сузор'і «мядзведзямі», «касцамі» ды інш. [5]. У мове сонца «ўзыходзіць» і «заходзіць», «смяецца», месяц «расце» і «старэе», магутны юнак параўноўваецца з дубам, дзяўчына - з калінаю, чалавек у казках робіцца ваўком, а птушка перакідаецца ў чалавека.

Яшчэ больш заўважная гэтая знітаванасць, непарыўнасць ментальнага свету, адсутнасць у ім размежавання між чалавекам, прыродаю, космасам у гэткай характэрнай для архаічнай свядомасці з'яве, як татэмізм. Асобны род і кожны яго прадстаўнік выводзяць сваё паходжанне і назву ад татэма - жывёлы, расліны, альбо, радзей, ад іншага прыроднага аб'екта ці з'явы. У сувязі з гэтым жывёла-татэм лічыцца крэўным родзічам кожнага чалавека з гэтага роду. Правадыр-жэрца, увесь род і асобны яго член - гэта ўвасабленне татэма. Але татэм - таксама і ўвесь космас альбо ягоная частка. Татэм - гэта адзіна-множная істота, якая ахоплівае род, яго ахоўніка-звера, прыроду, сусвет. Татэм памірае і нараджаецца пры смерці і нараджэнні кожнага прадстаўніка роду. Складаючы ў ахвяру і з'ядаючы татэма, а на земляробчай стадыі грамадства - разгрызаючы расліну-хлеб і п'ючы яе сок-віно, родавы калектыў праз гэта дае жыццё татэму ў сабе. Тым самым род умярцьвяе і вяртае да жыцця таксама сябе самога, прыроду і сусвет. Жыццё татэма разыгрываецца ў дзеянні: імітуюцца ягоныя гукі голасам, рухі - танцам, надзяваецца ягоная маска і знешнія атрыбуты - шкура, пер'е ды інш. [2].

Дыфузнасць першабытнага мыслення вядзе да таго, што індывід успрымае свет праз прызму родавага калектыва і сябе як яго часткі. Так, напр., прасторавыя катэгорыі звязваюцца з чалавечым целам, дзе галава - верх, ногі - ніз, твар - перад, спіна - зад, рукі - права і лева, а працяканне часу з чалавечым жыццём - як нараджэнне, жыццё і смерць сусвету [6]. Больш таго: дамінуе ўсведамленне, што не толькі навакольны свет уплывае на род і асобу, але і чалавек можа актыўна ўплываць на сусвет. Таму ўсім штодзённым жыццём калектыў спрабуе інтэрпрэтаваць свет і ўздзейнічаць на яго. Усе найбольш значныя моманты жыцця роду - барацьба, шэсце, яда, палавы акт, плач і смех - асэнсоўваюцца ў касмічных катэгорыях як змаганне са смерцю і перамога над ёю салярна-вегетатыўнага боства. У абрадава-магічнай сферы наўмыснае выкананне гэтых жыццёвых актаў павінна ўзнаўляць у зямным плане такое змаганне і спрыяць перамозе бога.

У гэтай спецыфічнай свядомасці частка атаесамляецца з цэлым, якасць - тоесная прадмету, якому яна ўласцівая, а адзінкавае - агульнаму. Перажыткі такога бачання свету мы знаходзім і пазней - у заключнай фазе паганства. Так, напрыклад, у старагрэцкай драме хор выбіраецца з абшчыны і складаецца з людзей аднаго полу, аднаго ўзросту, аднаго сацыяльнага статусу і з адной мясцовасці. У п'есе гэты хор выконвае ролю аднаго персанажа і сябе называе ў адзіночным ліку - «я». Напачатку хор і быў адзіным галоўным героем, а калізія рэалізоўвалася партыямі двух паўхор'еў альбо запявалы і астатняга хору. Актор, які вычленіўся з хору пазней, нібы яднае ў сабе ўвесь хоравы калектыў і, мяняючы маскі, можа выконваць некалькі роляў. У семантыцы хору і актора выразна бачыцца нерасчлененасць асобы і родавага калектыву. На сцэне ў выглядзе хору і актора дзейнічае ўвесь род [7].

Такі зусім асаблівы лад мыслення, у якім усё злітае, узаемазвязанае і ўзаемапрасякнутае, дзе ўсё ёсць адным, дзе чалавек ёсць жывёлаю і раслінаю, прыродаю і сусветам захаваецца на працягу ўсяго родавага ладу, а пазней застанецца ў абрадзе, фальклоры і літаратуры, дажываючы аж да нашых дзён. Гэтая свядомасць атрымала назву комплекснай, а паводле сваёй характэрнай уласцівасці жыць міфам і ўвесь час спараджаць міф - міфатворчай.

2. Летапісныя звесткі аб хрысціянізацыі

Крывічы, дрыгавічы і радзімічы ўяўлялі буйныя племянныя саюзы, аб'яднаныя не столькі роднаснымі адносінамі, колькі адзінымі тэрытарыяльнымі, эканамічнымі і палітычнымі сувязямі. Гэтыя племянныя саюзы былі ўжо пачатковымі дзяржаўнымі ўтварэннямі, якія ў летапісе азначаюцца як «княжанні». Да прыняцця хрысціянства ўсходнія славяне з'яўляліся язычнікамі, ці паганцамі. Яны пакланяліся розным з'явам прыроды - агню, сонцу, месяцу, вадзе і г. д. Існаваў пантэон багоў славян. Галоўныя багі: Пярун - бог грому, маланкі і вайны, Сварог - бог неба, Ярыла - бог сонца, Велес - бог хатняй жывёлы. У той час склаліся галоўныя святы славян, звязаныя з сельскагаспадарчым і каляндарным цыкламі, шанаваннем продкаў: зажынкі - пачатак уборкі ўраджаю, звязванне першага снапа, дажынкі - свята апошняга снапа; гуканне вясны і масленіца - свята адраджэння сонца ў пачатку вясны, калі пякліся бліны - сімвалы нябеснага свяціла. Культ шанавання продкаў увасабляўся ў святах Дзяды і Радаўніца [8, с. 17].

Суседнія дзяржавы, з якімі ўсходнія славяне былі звязаны гандлёвымі сувязямі, адмовіліся ад паганства на карысць хрысціянства (Еўропа) ці мусульманства (Азія). На Полаччыне былі свае прыклады знаёмства мясцовых жыхароў з хрысціянствам, якое пачало пранікаць у IX ст. Аднак шырокае яго распаўсюджанне пачалося пасля прыняцця хрысціянства ў 988 г. князем Уладзімірам. У 992 г. у Полацку заснавана епархія - царкоўная тэрытарыяльная адзінка, што кіравалася епіскапам. Была пабудавана царква ў імя Багародзіцы. Першымі епіскапамі сталі грэкі з Візантыі ці балгары.

У 1005 г. была заснавана Тураўская епархія. Абедзве епархіі ўваходзілі ў склад Кіеўскай мітраполіі.

Самым вядомым тураўскім епіскапам быў наш славуты культурны дзеяч Кірыла Тураўскі, які жыў у XII ст. Хрысціянства хутка пранікала ў сем'і феадалаў і знаці, купецкага люду, але амаль не мела ўплыву ў сельскай мясцовасці, дзе па-ранейшаму шанавалі старых паганскіх багоў. Гэтаму спрыяла суседства беларускіх зямель з неасіміляванымі балцкімі плямёнамі, што вызнавалі язычніцтва. Адначасова тут спрабавала распаўсюдзіць свой уплыў хрысціянства заходняга абраду. На момант прыняцця хрысціянства на беларускіх землях хрысціянская царква юрыдычна была адзінай, але паміж заходняй і ўсходняй часткамі яе існавалі вельмі напружаныя адносіны.

У 1054 г. хрысціянская царква канчаткова падзялілася на праваслаўе і каталіцтва, што дало ідэалагічную падставу ў XIII ст. нямецкім рыцарам рабіць напады на славянскія землі - яны ваявалі супраць «схізматыкаў», ерэтыкоў і неслі разам з агнём і крыжом «сапраўдную» веру - каталіцтва [8, с. 18].

Да канца Х ст. жыхары беларускіх земляў заставаліся язычнікамі. У славян існавалі ўяўленні аб багах, якія ўвасаблялі розныя з'явы прыроды: Сварог - бог неба; Ярыла, Дажбог, Велес - сонечныя боствы; Пярун - бог грому і маланкі. Паводле язычніцкіх вераванняў, агонь валодаў свяшчэннай ачышчальнай сілай. Ключавым момантам у гісторыі беларускіх земляў стала прыняцце хрысціянства. Прыняцце хрысціянства на Русі звязана з імем кіеўскага князя Уладзіміра, які ў 988 г. прыняў хрышчэнне сам і ахрысціў падуладныя яму землі. Ужо ў 992 г. была створана Полацкая епархія, у 1005 г. - Тураўская, якія сталі асноўнымі цэнтрамі распаўсюджвання новай веры на беларускіх землях [9, с. 29].

Прыняцце хрысціянства далучыла насельніцтва Беларусі да найкаштоўнейшых набыткаў антычнай культуры і зрабіла нашу зямлю неад'емнай часткай тагачаснага цывілізаванага еўрапейскага свету. Разам з хрысціянствам на беларускіх землях сталі распаўсюджвацца мураванае дойлідства, пісьменства і мастацтва. Матэрыяльным выяўленнем распаўсюджання новай веры сталі шматлікія мураваныя храмы, якія на працягу ХІ-ХІІІ стст. з'явіліся шмат у якіх буйных гарадах Беларусі - у Полацку, Віцебску, Гародні, Навагрудку, Ваўкавыску, Тураве. У найбуйнейшым беларускім горадзе ХІ-ХІІІ стст., Полацку, было пабудавана не меньш за дзесяць мураваных храмаў. Яшчэ ў часы праўлення Усяслава Чарадзея, прыкладна ў 1050-я гг. у Полацку быў узведзены Сафійскі сабор. Узвядзенне Сафійскага сабора было сімвалічным актам, бо на той час на Русі існавала толькі два такіх храма - у Кіеве і ў Ноўгарадзе. Пабудова Усяславам уласнай Сафіі, відавочна, сведчыла, што ён разглядае свой стольны горад як найменш роўным Кіеву і Ноўгараду, а ў перспектыве, пры ўдалым збегу абставінаў, магчыма, і вышэйшым за іх.

У ХІІ ст. у Полацку фармуецца асобная школа мураванага дойлідства. Самым знакамітым помнікам майстроў гэтай школы стала Полацкая Спаса-Праабражэнская царква, пабудаваная паміж 1152 і 1161 гг. дойлідам Іаанам на замову Ефрасінні Полацкай. Царква захавалася надзвычай добра, на яе сценах і сёння можна ўбачыць старажытныя фрэскавыя роспісы. Большасць храмаў старажытнарускага часу не захавалася. Аб іх існаванні мы ведаем дзякуючы археалагічным раскопкам. Акрамя Сафійскага сабору і Спаса-Праабражэнскай царквы ў Полацку, да нашых дзён дайшлі таксама Дабравешчанская царква ў Віцебску і Барысаглебская (больш вядомая як Каложская) царква ў Гародні. Абедзве яны былі ўзведзены ў ХІІ ст. ХІ-ХІІІ стст. сталі часам шырокага распаўсюджання на беларускіх землях асветы і пісьменства. Прычым адукацыя распаўсюджвалася не толькі на прадстаўнікоў вышэйшых слаёў грамадства - князёў, баяр, святароў. Матэрыялы археалагічных раскопак сведчаць, што навукай чытання і пісання авалодалі і шматлікія жыхары гарадоў - рамеснікі і гандляры. Падчас археалагічных даследаванняў беларускіх гарадоў і замкаў часта знаходзяць разнастайныя прадметы з надпісамі, спецыяльныя прылады для пісьма - пісалы і нават старажытныя лісты - берасцяныя граматы, якія выяўлены ў Віцебску і Мсціславе. Усё гэта сведчыць аб шырокім распаўсюджанні пісьменнасці на беларускіх землях. Да ХІ ст. належыць самая старажытная вядомая на тэрыторыі Беларусі кніга - Тураўскае Евангелле. У перыяд з ХІІ па ХІІІ ст. былі створаны Полацкае, Аршанскае, Мсціслаўскае, Лаўрышаўскае Евангеллі [9, с. 30].

Унікальнымі помнікамі пісьменства ХІІ ст з'яўляюцца Барысавы камяні - велізарныя валуны, на якіх па загадзе полацкага князя Барыса, сына Усяслава Чарадзея, былі высечаны шасціканцовыя крыжы і надпісы «Господи помози рабу своему Борису». Выключную ролю ў распаўсюджванні пісьменства, адукацыі і хрысціянскіх духоўных каштоўнасцяў адыгралі першыя асветнікі беларускай зямлі - Ефрасіння Полацкая і Кірыла Тураўскі, якія жылі і працавалі ў ХІІ ст. Ефрасіння была дачкой Полацкага князя Святаслава-Георгія - малодшага з сыноў Усяслава Чарадзея. Пры нараджэнні дзяўчынка атрымала імя Прадслава. Яшчэ ў юнацтве яна абрала шлях служэння Богу і сыйшла ў манахіні. Ефрасіння заснавала ў Полацку два манстыры - мужчынскі і жаночы, які атрымаў назву Спаскага і стаў месцам жыцця і працы асветніцы. У Спаскім манастыры былі заснаваны школы для дзяцей палачан, майстэрні па перапісцы кніг. Вядома, што перапісваннем кніг займалася і сама Ефрасіння. Напрыканцы жыцця Ефрасіння накіравалася ў паломніцтва ў Святую Зямлю, дзе і скончыўся яе зямны шлях. За сваю руплівую працу на ніве распаўсюджвання хрысціянскай веры і асветніцтва Ефрасіння Полацкая была прылічана да ліку святых [10, с. 127]. Яна стала першай усходнеславянскай жанчынай, якую абвясціла святой праваслаўная царква.

Паводле даўняй традыцыі полацкую ігуменню прызнаюць святой не толькі праваслаўныя, але і каталікі. Ефрасіння Полацкая лічыцца нябеснай заступніцай Беларусі. У 1910 г. мошчы Ефрасінні былі ўрачыста перанесены ў заснаваны ёй Спаскі манастыр. З імем Ефрасінні Полацкай звязана стварэнне адной з галоўных рэліквій беларускага народа - славутага крыжа, які атрымаў яе імя. У 1161 г. ігумення Ефрасіння замовіла ў полацкага майстра-ювеліра Лазара Богшы напрастольны крыж для заснаванай ёй СпасаПраабражэнскай царквы. Шасціканцовы крыж быў зроблены з кіпарыса, унутры яго знаходзіліся святыя мошчы. Звонку крыж быў пакрыты залатымі і срэбнымі пласцінамі, якія былі аздоблены выявамі Ісуса Хрыста, Маці Божай, арханёлаў і святых, выкананымі ў тэхніцы перагародкавай эмалі, каштоўнымі камянямі і жэмчугам [9, с. 30].

На крыж быў таксама нанесены надпіс, у якім майстар Лазар Богша пазначыў год і абставіны яго стварэння. Падчас Другой сусветнай вайны крыж Ефрасінні Полацкай быў вывезены з Беларусі і, верагодна, беззваротна страчаны. У 1997 г. брэсцкі ювелір Мікалай Кузьміч стварыў копію крыжа, якая ў падрабязнасцях паўтарае арыгінал. Сёння адноўленую рэліквію можна ўбачыць у Полацкім Спаскім манастыры. Кірыла Тураўскі нарадзіўся ў Тураве ў заможнай сям'і і атрымаў добрую адукацыю. Ён выдатна ведаў грэцкую мову і цудоўна разбіраўся ў святым пісанні і царкоўных кнігах. Яшчэ ў маладосці Кірыла пастрыгся ў манахі. За свае заслугі перад царквой ён быў узведзены ў сан тураўскага епіскапа. Тураўскі асветнік пакінуў пасля сябе багатую літаратурную спадчыну: шматлікія казанні, прытчы, пасланні, каноны і спавядальныя малітвы [11, с. 50]. У сваёй працы ён здолеў спалучыць класічную візантыйскую рыторыку і паэтыку з традыцыямі і мовай свайго народу. Творы Кірылы Тураўскага вылучаюцца паэтызмам, красамоўнасцю, вобразнасцю і пранікнёнасцю. Літаратурныя творы Кірылы Тураўскага набылі папулярнасць ва ўсходнеславянскіх землях яшчэ пры яго жыцці і шырока выкарыстоўваліся святарамі і вернікамі на працягу многіх стагоддзяў. За сваю дзейнасць Кірыла Тураўскі быў прылічаны праваслаўнай царквой да ліку святых [9, с. 31].

Хрыціянізацыя садзейнічала таму, што культура беларускіх земляў 9-13 стст. стала вызначацца стварэннем форм і структур, характэрных для еўрапейскай цывілізацыі. Вынікамі хрысціянізацыі сталі:

Узнікненне пісьмовасці і літаратуры. Пісьмовасць развіваецца ў сувязі з патрэбамі пашырэння свяшчэнных хрысціянскіх тэкстаў. На нашых землях існавалі дахрысціянскія графічныя сістэмы (т.зв. - чэрты і рысы і варажскія руны), аднак з прыняццем хрысціянства яны былі выціснутыя стараславянскай мовай з кірылічным алфавітам. Кнігі перапісваліся ўручную ў майстэрнях пры цэрквах - скрыпторыях і насілі рэлігійны характар, таксама тут ствараліся летапісныя зводы. Найлепшымі ўзорамі кніжнага майстэрства, якія дайшлі да нашых дзен сталі Тураўскае Евангелле 11 ст., Друцкае Евангелле 12 ст., Радзівілаўскі летапіс. Акрамя царкоўнай сферы пісьмовасць паступова пашыраецца сярод гарадскога насельніцтва, пра што сведчаць берасцяныя граматы, у якіх фіксаваліся эканамічныя здзелкі, графіці, надрапаныя на падмурках храмаў, а таксама - Барысавыя камяні? 12 ст. - высечаныя на 9 паганскіх - святых валунах хрысціянскія малітвы полацкага князя Барыса.

2) Развіцц? архітэктуры і мураванага дойлідства. Гэта стала вынікам патрэб у стварэнні хрысціянскіх храмаў паводле ўзораў візантыйскага дойлідства. На працягу ўсяго Сярэднявечча асноўным матэрыялам для будаўніцтва з'яўлялася дрэва, аднак для вырашэння праблем прэстыжу і сакральнасці пачалося капіраванне форм больш высокай візантыйскай культуры, а значыць стварэнне мураваных цэркваў. Асноўным стылем храмавага дойлідства быў раманскі, для якога былі характэрныя канструкцыя ў выглядзе прамавугольніка ці квадрата, тоўстыя сцены і калоны, на якія абапіраўся дах, упрыгожанне фрэскамі і шлемападобныя купалы. У Полацку сфарміравалася сваеасаблівая школа дойлідства, для якой былі характэрныя лаканічнасць формаў, квадратны план і выцягнутыя ўверх пабудовы. Найбольш вядомымі з помнікаў з'яўляюцца Полацкі сабор св. Сафіі (пабудаваны паводле фундацыі Усяслава Чарадзея ў 50-я г. 11 ст.), Спаская царква ў Полацку (дойлід Іаан на грошы Еўфрасінні Полацкай у сяр. 12 ст.), Пятніцкая і Барысаглебская цэрквы ў Бельчыцах і Дабравешчанская царква ў Віцебску. Паводле звестак летапісаў, у Полацку ў канцы 12 ст існавала 8 мураваных храмаў і манастыроў. Акрамя таго, да нашага часу дайшлі Барысаглебская (Каложа) царква ў Гародні (12 ст.), і т.зв. - Белая вежа - данжон валынскага тыпу ў Камянцы (13 ст.).

3) Развіцц? выяўленчага мастацтва. Твораў гэтага перыяду амаль не захавалася да нашых дз?н. Вядомыя кавалкі фрэсак і мазаік Сафійскага сабора і Барысаглебскага манастыра, і толькі ў Спаскай царкве ў Полацку і с?ння роспіс 12 ст. упрыгожвае амаль ўсе сцены. Найлепшым ўзорам старажытнабеларускага ювелірнага майстэрства з'яўляецца зроблены па замове Еўфрасінні Полацкай ў 1161 г. майстрам Лазарам Богшам крыж. Да ліку буйнейшых прадстаўнікоў хрысціянскай культуры адзначанага перыяду належаць: Еўфрасіння Полацкая (? - 1173) - заснавальніца Спаскай царквы і манастыра ў Полацку; паводле - Жыція св. Еўфрасінні Полацкай яна займалася перапісваннем кніг і садзейнічала развіццю рэлігійнай асветы. Кірыла, епіскап Тураўскі (1130? - 1182) - адзін з пачынальнікаў рэлігійнай літаратуры ва Ўсходняй Еўропе, аўтар каля 70 словаў, прытчаў, пропаведзяў і г.д. Клімент Смаляціч (12 ст.) - кіеўскі мітрапаліт, паходжаннем са Смаленска. Аўтар першага вядомага ў Беларусі пісьмовага твору - Пасланне Фаме прасвітару?. У творах, складзеных на тэрыторыі Беларусі, выкарыстоўваліся не толькі царкоўнаславянская, а і старажытнабеларуская народная лексіка (- пожні, - вельмі, - злодзей, сябры і гд.).

Такім чынам, у 11 - 13 стст. на тэрыторыі Беларусі адбываецца развіцц? хрысціянскай культуры, якая абумовіла фарміраванне пісьмовасці, станаўленне рэлігійнай літаратуры, архітэктуры і выяўленчага мастацтва. У той жа час сярод шырокіх мас насельніцтва працягвала існаваць традыцыйная народная культура, якая мела карані ў язычніцтве.

3. Працэс прыняцця хрысціянства паводле археалагічных звестак

На ўзровень культуры насельніцтва беларускіх зямель у дахрысціянскі перыяд значны ўплыў аказвала язычніцтва, праз якое выяўляўся светапогляд нашых продкаў. Яно адпавядала родаплемянным адносінам і ўяўляла цэлы комплекс першабытных поглядаў, вераванняў, культаў, якія адлюстроўвалі залежнасць людзей ад прыроды і ў той жа час былі формай перадачы гаспадарчага вопыту, ведаў. Светапогляд старажытнага насельніцтва праяўляўся праз міфы, казкі, быліны, абрады, замовы і інш. Значная колькасць розных твораў вуснай народнай творчасці была звязана з язычніцкімі багамі, якім пакланяліся нашы продкі і якіх у славян было не менш, чым у старажытных грэкаў або рымлян. У няпоўным пераліку язычніцкіх багоў, які прыводзіць «Аповесць мінулых гадоў» пад 980 годам, упамінаюцца Пярун, Хорс, Даждзьбог, Стрыбог, Сімаргл, Валос, Мокаш. Першае месца сярод іх займаў Пярун, якога шанавалі як бога грому і маланкі, вайны і, верагодна, земляробства. Па ўяўленнях нашых продкаў, Пярун - сівы багатыр, у якога ў адной руцэ лук (вясёлка), у другой стрэлы (маланкі). Бог сонца быў вядомы пад назвамі Хорс, Купала, Ярыла, Даждзьбог.

Акрамя «нябесных» багоў, пакланяліся Вялесу (бог жывёлы, багацця і гандлю), Жыжалю (бог агню і рамёстваў), Ладзе (багіня кахання), Туру (бог дзікіх звяроў), Пераплуту (бог весялосці), Каве (бог вайны), Знічу (бог паграбальнага агню) і інш. Існавалі багі і пор года: Зюзя - зімы, Лёля - вясны, Цёця - лета, Жыцень - восені. Разам з тым у славян не было адзінай язычніцкай рэлігіі. У кожнага з племянных саюзаў, якія жылі на тэрыторыі Беларусі, магла быць свая разнавіднасць язычніцкай рэлігіі, свой пантэон багоў, свае галоўныя культы. Вось чаму вядома, што нейкі час вярхоўным богам у славян быў Род (а яшчэ раней Дзіў) - бог неба, прабацька свету, багоў, людзей, жыцця. Яго роля адчуваецца і ў шматлікіх, вельмі важных для чалавека словах: прырода, народ, ураджай, радзіма, нарадзіць, родны, адраджэнне. Роду падначальваліся астатнія багі. Багі язычніцкага пантэона да прыняцця хрысціянства ўладарылі паўсюдна. Яны часта ўвасабляліся ў вобразе ідалаў, якія звычайна ставіліся на ўзгорках або на берагах рэк. Як правіла, іх знешні выгляд чалавекападобны [12, с. 27].

Ідалы рабіліся з розных матэрыялаў, у тым ліку з дрэва, мармуру і ствараліся не толькі ў гонар багоў, але і памершых правадыроў. Лічыцца, што фігуры ідалаў адыгрывалі пэўную ролю і ў пахавальнай абраднасці старажытных славян. Даволі распаўсюджанымі былі і каменныя бабы. Ідалы былі племянныя, родавыя, сямейныя і асабістыя. Родавых і племянных ідалаў ставілі на свяцілішчах, вядомых па cтаражытных летапісах як капішчы, трэбішчы, кумірніцы, якія знаходзіліся на высокіх узгорках, абкружаліся валамі і рвамі, дзе запальваўся рытуальны агонь. У цэнтры пляцоўкі размяшчаўся ідал, іншы раз вакол яго ставіліся маленькія ідальчыкі. Ім прыносілі розныя падарункі. У Беларусі вядома больш за 10 месцазнаходжанняў язычніцкіх свяцілішчаў - на востраве Асвейскага возера, на беразе ракі Палаты, у г. п. Свір і інш.

Прыняцце хрысціянства (988 г.) знайшло сваё адлюстраванне ў паступовых зменах пахавальнага абраду насельніцтва. У канцы Х - пачатку ХІ стст. пачаўся паступовы пераход ад традыцыйнага язычніцкага трупаспалення да трупапакладання ў курганных насыпах. З цягам часу велічыня курганаў змяншалася. У гарадах мемарыяльнымі месцамі рабіліся храмы і прылеглыя тэрыторыі. Князёў і знатных людзей хавалі ў каменных грабніцах (пахаванні полацкіх епіскапаў каля Спаскай царквы ў Полацку) і саркафагах (знойдзены ў Тураве). У археалагічным матэрыяле фіксуюцца таксама іншыя праявы хрысціянізацыі: змяненне знешняга выгляду гарадоў, перадусім будаўніцтва цэркваў і манастыроў, часта мураваных, з'яўленне і распаўсюджванні культавых прадметаў [13, с. 281].

Так, пасля прыняцця хрысціянства пачалося знішчэнне язычніцкіх ідалаў: драўляных палілі, каменных скідвалі ў рэкі і азёры, закопвалі ў зямлю, але памяць аб іх жыла ў народзе яшчэ нават у другой палове XIX ст. Для старажытных жыхароў беларускай зямлі былі характэрны такія формы ранняй рэлігіі, як татэмізм, фетышызм, анімізм, магія. Яны абагаўлялі сонца, месяц, горы і камяні, азёры і рэкі, дрэвы і гаі, птушак, звяроў. Кожны род выводзіў сваю гісторыю ад нейкага звера або птушкі. Крывічы, напрыклад, шанавалі мядзведзя, з якім было звязана свята камаедзіца. Яго спраўлялі ў сакавіку, калі звер прачынаўся. На камаедзіцу гатавалі стравы з гароховай мукі (камы) і аўсяны кісель. Лічылася, што гэтыя стравы любіў мядзведзь. Потым у яго гонар наладжваліся скокі ў вывернутых кажухах.

Нашы продкі верылі ў добрых і злых духаў. На думку палешукоў, на чале злых духаў стаіць бес, за ім ідуць хапка, дзідка, упыр, хатні дзідка, лесавік, людавік, вадзяны і балотны дзідка і інш. Другую ступень у гэтай іерархіі займаюць ваўкалакі і іншая погань. Палешукі ўсялякімі спосабамі імкнуліся задобрыць злых духаў. Так, вадзяным і балотным дзідкам (якія рвуць у рыбакоў сеці), кожнаму з іх, аддавалі па рыбцы альбо па раку. Гаспадыні імкнуліся дагадзіць хатнім дзідкам і трымалі прыпечак у чыстаце, каб яны не пэцкалі памялом адзенне. Асаблівай пашанай у нашых продкаў карысталіся камяні. Іх ушаноўвалі як святых. Ні ў аднаго славянскага народа не захавалася столькі легенд і паданняў пра камяні, як у беларусаў. Камяням прыносілі падарункі, у іх прасілі дапамогі, пазбаўлення ад хваробы. Вера ў іх магічную сілу збераглася ў некаторых мясцінах да нашых дзён. Невыпадкова на ўскраіне Мінска ў наш час быў створаны Музей валуноў, падобнага якому няма нідзе ў свеце. На думку астранома У. Ларыёнава і доктара геолага-мінералагічных навук Э. Ляўкова, на тэрыторыі Беларусі захаваліся старажытныя каменныя (з арыентаваных камянёў) «абсерваторыі» - урочышча. Другая камяніца знаходзіцца на беразе возера Дрысвяты, на беразе возера Янава ў Полацкім раёне і інш. Такая з'ява характэрна для многіх краін.

Старажытныя плямёны, якія жылі на тэрыторыі Беларусі, мелі і культ продкаў, якіх вельмі шанавалі. Не выпадкова ў крывічоў існаваў непісаны закон: калі юнак не ведаў сваіх продкаў да пятага калена, ён не меў права звацца мужчынам. Рэшткі культа продкаў у выглядзе памінальных абрадаў «Дзядоў» і «Радуніцы» зберагліся да нашага часу. Такім чынам, для нашых продкаў-язычнікаў было характэрна шматбожжа, мноства племянных культаў, адсутнасць дакладнай іерархіі багоў. На змену адным багам прыходзілі іншыя, іх шанаванне залежала ад пор года, ад віду гаспадарчай дзейнасці і ад прыродных з'яў. Язычніцтва цалкам адпавядала эпосе родаплемянных адносін. Яно адлюстроўвала светапогляд людзей, якія жылі зямельнай абшчынай. Язычніцтва не магло зацвердзіць элементы класавага прыгнёту, першынства адных людзей перад другімі. Са з'яўленнем на старажытных беларускіх землях княстваў - першых дзяржаўных утварэнняў - язычніцтва як светапогляд дакласавага грамадства саступіла месца рэлігіі, якая здольна была забяспечыць адзінства зямлі і зацвердзіць боскае паходжанне вялікакняжаскай улады. Гэтую ролю выканала хрысціянства - адна з сусветных рэлігій.

Хрысціянства з'явілася на Беларусі не на пустым месцы. Знаёмству з ім спрыялі гандлёвыя сувязі з іншымі краінамі, ваенныя паходы. Пранікненне хрысціянства на землі ўсходніх славян пачалося, як сведчаць летапісы, у сярэдзіне IX ст. Кіеўскія князі Аскольд і Дзір у час паходу на Канстанцінопаль у 862 г. прынялі хрышчэнне. Паколькі ў іх войску былі і нашы продкі - крывічы, то гэта дае падставы меркаваць, што некаторыя з іх таксама прынялі новую веру. Магчыма, у Полацку існавала хрысціянская абшчына яшчэ да 988 г., да хрышчэння князем Уладзімірам кіяўлян. Пэўныя звесткі аб першых хрысціянах на нашай эямлі даюць і скандынаўскія сагі. Найбольшую цікавасць уяўляе ісландская епіскапская «Сага аб хрышчэнні», запісаная праз 300 год аб падзеях канца X ст., у якой паведамляецца аб місіянеры Торвальдзе-Вандроўніку, які, вяртаючыся на Радзіму з паломніцтва ў Палесціну праз Полаччыну, непадалёку ад Полацка заснаваў манастыр Іаана Хрысціцеля, дзе памёр і быў пахаваны. Гэта сведчыць аб тым, што Полацкі князь Рагвалод быў ужо знаёмы з хрысціянствам, інакш гэта падзея не адбылася б [14, с. 192].

Пісьмовыя крыніцы ХV ст. пацвярджаюць існаванне ў Полацку такога манастыра. З хрысціянствам, як можна меркаваць, была знаёма і Рагнеда, якая была пастрыжана ў манахіню пад імем Анастасіі і пасля заснавала манастыр у Заслаўі. Летапісы сведчаць і аб тым, што сын Рагнеды Ізяслаў быў князем-кніжнікам, «любіў і шанаваў манашы чын». Хрысціянства прыйшло на беларускія землі ў той час, як і ў Данію, Швецыю, Нарвегію, Польшчу, Харватыю, дзе спачатку хрысціянства распаўсюджвалася сярод славянскіх плямён, а неславянскія плямёны яшчэ нейкі час заставаліся язычнікамі. Частка даследчыкаў лічаць, што ў сувязі з імкненнем полацкіх князёў да палітычнай незалежнасці хрысціянства на беларускія землі прыйшло праз канстанцінопальскіх місіянераў пры дапамозе князёў полацкай дынастыі. Для Візантыі гэта давала магчымасць духоўнага кіраўніцтва, а для Полаччыны - аснову дзяржаўнай самастойнасці. Падобныя працэсы адбываліся і на Тураўскай зямлі.

Важным доказам самастойнасці Полацкай царквы, прыходу хрысціянства на Полацкую зямлю непасрэдна з Візантыі з'яўляецца той факт, што ў 1007 г., як сказана ў «Аповесці мінулых гадоў», у царкву Святой Багародзіцы былі перанесены мошчы невядомых святых (першыя кіеўскія святыя Барыс і Глеб будуць пахаваны ў царкве ў 1072 г. К. Б.), а гэта значыць, што менавіта ў Полацку былі пахаваны першыя на ўсходнеславянскіх землях святыя [15, с. 68]. Хрышчэнне Русі адпавядала перш за ўсё інтарэсам пануючага класа феадалаў, садзейнічала ўмацаванню княжацкай улады і феадальнага ладу ў цэлым, але напачатку хрысціянізацыя ў першую чаргу кранула толькі княжацка-баярскую вярхушку. Шырокія масы насельніцтва па-ранейшаму заставаліся прыхільнікамі язычніцтва.

Хрысціянства ўкаранялася на беларускіх землях амаль без гвалту на працягу некалькіх стагоддзяў, таму пэўны гістарычны час існавала дзве веры. Паколькі дакладнай даты прыняцця хрысціянства на Беларусі няма, то прынята дата заснавання (992) Полацкай епархіі. (У 1992 г. адбыліся ўрачыстасці, прысвечаныя 1000-годдзю ўвядзення хрысціянства ў яго ўсходняй форме на Беларусі. К. Б.). У яе ўваходзілі Полацк, Віцебск, Мінск, Орша і іншыя населеныя пункты. Некаторыя даследчыкі лічаць, што першыя епіскапы былі дасланы ў Полацк, Кіеў, Ноўгарад з балгарскай Ахрыдскай аўтакефальнай царквы. Яна была праваслаўнага накірунку і роўнай візантыйскай канстанцінопальскай царкве. Першым полацкім епіскапам, пра якога мы ведаем, быў Міна (1104), а далей - Ілля, Касьма, Дыянісій, Мікалай, Аляксей, Сімяон, Іакаў. (Магчыма, перад Мінам быў Нікіфар. Як лічаць некаторыя гісторыкі, на працягу каля 100 гадоў - да 1004 г. - епіскапы ў Полацк прызначаліся непасрэдна Канстанцінопальскім патрыярхам. К. Б.) [16, с. 385].

У 1005 г. была заснавана Тураўская епархія, у якую акрамя Турава ўваходзілі Пінск, Наваградак, Гародня, Берасце, Ваўкавыск, Дубровіца, Слуцк і інш. Тут першым вядомым нам епіскапам быў Фама, затым Рэйнберн.

У ХІІ ст. вядомы праваслаўныя епіскапы: Ігнацій, Іакім, Кірыла, Лаўрэнцій. У Тураве былі мужчынскі і Варварынскі жаночы манастыры, заснаваныя жонкай Святаслава Ізяслававіча Варварай. У Смаленску кафедра была заснавана князем Расціславам Мсціслававічам у 1137 г. Першым епіскапам тут быў грэк Мануіл. Хрысціянства на беларускія землі пранікала не толькі па грэкавізантыйскаму ўзору, але і па рымска-каталіцкаму. Асабліва гэта праяўлялася ў 911-1056 гг. У мэтах умацавання сваіх пазіцый царква стала прыстасоўваць свае святы да язычніцкіх, якасці сваіх багоў пераносіць на старых багоў, а храмы будаваць на месцы старажытных капішчаў. Так, замест Перуна з'явіўся святы Ілля, замест Ярылы - святы Георгій (Юр'я), замест Вялеса - святы Улас і інш. Нягледзячы на прыняцце хрысціянства, язычніцкія перажыткі жылі на тэрыторыі Беларусі вельмі доўга і сустракаюцца нават у нашы дні. Менавіта з перажыткамі язычніцтва звязана паданне аб нараджэнні У. Чарадзея, які нібыта нарадзіўся ў выніку «волхвования».

Прыняцце хрысціянства было прагрэсіўнай з'явай для развіцця беларускіх зямель. Новая рэлігія змяніла светапогляд насельніцтва, падпарадкавала яго феадальнай ідэалогіі [17, с. 27]. Хрысціянства садзейнічала аб'яднанню беларускіх зямель, умацаванню дзяржаўнасці, міжнароднага становішча Полацкай зямлі і ўсёй Русі, пазнаёміла жыхароў будучай Беларусі з культурнымі здабыткамі Візантыі і іншых краін Еўропы, спрыяла пашырэнню пісьменнасці, з'яўленню мураванай архітэктуры, фрэсак, мазаікі, іканапісу, кніг, кніжнай мініяцюры. Манастыры і цэрквы сталі першымі культурнымі цэнтрамі, у якіх былі сабраны бібліятэкі, заснаваны школы, вялася перапіска кніг, пісаліся летапісы. Тут працавалі самыя адукаваныя людзі, з манахаў выйшлі першыя выдатныя асветнікі, вучоныя, пісьменнікі, прапаведнікі. Хрысціянства ліквідавала кроўную помсту, звычай прыносіць чалавечыя ахвяры язычніцкім багам. Яно спрыяла ўмацаванню больш развітых, чым першабытнаабшчынныя, адносін.

Шматвекавое суіснаванне хрысціянства і язычніцтва садзейнічала фарміраванню талерантнасці будучых беларусаў, іх цярплівасці да розных рэлігій. З распаўсюджваннем хрысціянства развівалася і царкоўная музыка. Да XI ст. на Беларусі ствараецца свой арыгінальны па форме і зместу знаменны распеў. У той жа час складваліся абставіны, па прычыне якіх праваслаўе не змагло выканаць функцыю нацыянальнай царквы, стаць фактарам нацыянальнай кансалідацыі. Прыняцце хрысціянства мела і пэўныя адмоўныя вынікі, што праявілася ў жорсткім змаганні супраць паганскіх звычаяў і абрадаў, знішчэнні прадметаў язычніцкай культуры, ідалаў-багоў, закрэсліванні язычніцкага мінулага славян. Гэта нанесла непапраўны ўрон усёй беларускай культуры [18, с. 91].

Такім чынам, культура беларускіх зямель ў ІХ-ХІІІ стст. набірала моц, пашырала свой уплыў на побыт, спрыяла росту культурнага ўзроўню насельніцтва, мела цесныя сувязі з культурай іншых краін і народаў, якія аказвалі пэўнае ўздзеянне на развіццё беларускай культуры. На ўсіх накірунках развіцця беларускай культуры фарміраваліся свае школы, падыходы і стылі, ствараліся нацыянальна-самабытныя творы, з'яўляліся выдатныя дзеячы культуры, высокакваліфікаваныя майстры-рамеснікі. Хрысціянства значна паскорыла развіццё культуры, зрабіла яе больш разнастайнай і высокай па свайму ўзроўню. Многія арнаментальныя матывы таго часу, звязаныя са старажытнай сімволікай, дайшлі да нашых дзён у вышыўках, творах разьбяроў па дрэву і інш. Культура ІХ-ХIII стст. стала асновай для развіцця самабытнай беларускай культуры ў наступныя стагоддзі [19, с. 214].

4. Вядомыя хрысціянскія дзеячы на беларускіх землях 11-12 ст.ст.

На тэрыторыі Беларусі, як вядома, спрадвеку жывуць, акрамя беларусаў, рускія, палякі, яўрэі, украінцы і людзі іншых нацыянальнасцяў, прадстаўнікі якіх унеслі значны ўклад у беларускую культуру. Таму неабходна вызначыць, каго мы будзем адносіць да беларускіх мысліцеляў? За аснову возьмем два крытэрыі, якія выкарыстоўваюцца пры складанні энцыклапедычных выданняў. Першы крытэрый: факт нараджэння таго ці іншага дзеяча ці мысліцеля на этнічнай тэрыторыі Беларусі, незалежна ад месца, дзе праходзіла яго жыццядзейнасць. Другі крытэрый: дзеячы і мысліцелі, якія, хоць і не былі ўраджэнцамі Беларусі, але пэўную частку свайго жыцця правялі на яе тэрыторыі і ўнеслі значны ўклад у развіццё яе навукі і культуры [20, с. 181].

Нам вядома, што старажытнаруская раннефеадальная дзяржава была нетрывалым палітычным утварэннем. Адзінства дзяржавы парушалася імкненнем да самастойнасці мясцовых князёў, адбываліся частыя ўзброеныя сутычкі паміж феадаламі. Менавіта ў гэтых гістарычных умовах жылі і працавалі мысліцелі ХІ-ХІІ стст. Еўфрасіння Полацкая, Кірыла Тураўскі, Клімент Смаляціч. Разгледзім іх грамадска-палітычныя погляды.

Еўфрасіння Полацкая (1110 (?) - 1173). Мы ўжо адзначалі, што асноўнай крыніцай для вывучэння яе жыцця і светапогляду з'яўляецца «Жыціе Еўфрасінні Полацкай».

Еўфрасіння была дачкой полацкага князя Георгія Усяславіча (малодшага сына князя Усяслава Брачыславіча). Як адзначана ў яе «Жыціі», Еўфрасіння «была надзвычай гожая тварам» [21, с. 155], але ў дванаццаць гадоў, насуперак волі бацькоў, яна пайшла ў манастыр, пасялілася ў келлі Сафійскага сабора ў Полацку.

Чаму Еўфрасіння выбрала не свецкае, а суровае манаскае жыццё? У сваім «Жыціі» Еўфрасіння так тлумачыць свой выбар: «Чаго дасягнулі продкі мае, што жылі да мяне? Жаніліся, выходзілі замуж, княжылі, але не вечна. І жыццё іх - міма працякло. Слава іхняя - згінула, нібы прах, горш за павуціну. У той жа час былі жанчыны, якія ўзброіліся мужчынскай трываласцю і пайшлі ўслед за жаніхом сваім - Хрыстом… Духоўным мячом адсеклі ад сябе цялесныя асалоды, аддалі целы свае на пост і цярпенне, на прыкланенні і паклоны да зямлі. Іх якраз і памятаюць на зямлі. А імёны іх напісаныя на нябёсах».

Еўфрасіння пабудавала ў Полацку жаночы і мужчынскі манастыры, была фундатарам пабудовы царквы святога Спаса (зараз Спаса-Еўфрасінеўская царква ў Полацку). Паводле заказа Еўфрасінні полацкім майстрам Лазарам Богшам у 1161 годзе быў зроблены 6-канцовы крыж для царквы святога Спаса (страчаны ў часы Вялікай Айчыннай вайны, адноўлены ў наш час).

У канцы свайго жыцця Еўрасіння здзейсніла паломніцтва ў Іерусалім, як сказана ў яе «Жыціі», каб «пакланіцца труне тваей, Госпадзе, і ўсім святым месцам. Цалаваць там усё і жыццё сваё скончыць» [22, с. 194]. Памерла Еўфрасіння ў Іерусаліме 24 мая 1173 года, у 1187 г. яе астанкі былі перанесены ў Кіева-Пячорскую лаўру, а ў пачатку ХХ ст. - у Полацк.

Жыццё і дзейнасць Еўфрасінні Полацкай - гэта самаадданае служэнне Богу і хрысціянскім каштоўнасцям. Яна першая жанчына на Беларусі, якая царквой прылічана да святых. У «Жыціі» Еўфрасінні Полацкай сказана: «якімі словамі, браце, належыць нам ушанаваць светлазорную памяць дабраславёнай нявесты Хрыстовай - Еўфрасінні… Еўфрасіння - вечная кветка райскага саду! Еўфрасіння - небасяжны арол, што сягнуў ад Захаду да Ўсходу! Нібы месяц сонечны, прасвятліла ўсю землю Полацкую!».

З «Жыція» Еўфрасінні Полацкай мы можам вызначыць яе грамадска-палітычныя погляды. Еўфрасіння выступала за ўвядзенне хрысціянскіх прынцыпаў у дзяржаўнае жыццё, выказвалася за змякчэнне
жорсткасцяў княскай улады, за пашырэнне сацыяльных функцый дзяржавы, за ўвядзенне ў Кіеўскай Русі дзяржаўнай дапамогі бедным, хворым і старым людзям. У яе «Жыцціі» сказана, што людзі ў Еўфрасінні «мелі памочніка - паўкрыджаным, суцяшальніка - смуткуючым, адзенне - распранутым, наведніка - хворым, прастору - для ўсіх» [23, с. 264].

Еўфрасіння падтрымлівала культурна-выхаваўчую і адукацыйную функцыю дзяржавы, выступала за стварэнне школаў, за распаўсюджванне кніг і ведаў (яна сама перапісвала і распаўсюджвала кнігі).

Еўфрасіння выступала супраць феадальнай міжусобіцы У яе «Жыціі» сказана, што «яна не хацела бачыць сутычак князя з князем, баярына з баярынам, слугі з слугою. Прагнула ўсіх бачыць як адзіную душу» [2, с.83]. Еўфрасіння распаўсюджвала маральна-этычныя нормы паводзін людзей. Як сказана ў яе «Жыціі», яна «кожнага дня вучыла сёстраў сваіх. Старэйшыя навучаліся трываласці і стрыманасці, маладзейшыя - душэўнай чысціні, цялеснай бясстраснасці, трымценню перад абразамі. Вучыла кроку асцярожнаму, голасу пакорліваму, слову сумленнаму. Каб елі і пілі не размаўляючы, пры старэйшых маўчалі, мудрэйшых слухалі, да старэйшых ставіліся пакорліва, а да малодшых - без крывадушнасці. Каб мала гаварылі, а шмат разумелі» [24, с. 183].

Такім чынам, аснову грамадска-палітычных поглядаў Еўфрасінні Полацкай складалі хрысціянскія запаветы, яе думка і дзейнасць былі скіраваны на дабрабыт і росквіт роднай зямлі.

Кірыла Тураўскі (1130 (?) - 1182 (?) ). Царкоўны дзеяч і мысліцель, захавалася яго «Жыціё». Нарадзіўся ў Тураве, у заможнай сям'і. Рана пастрыгся ў манахі, быў стоўпнікам, тураўскім епіскапам. На думку даследчыкаў І. Яроміна і В. Чамярыцкага, Кірылу Тураўскаму належаць каля 50 твораў: 8 слоў-казанняў, 2 прытчы, 2 казанні, 2 пасланні, каля 30 малітваў і інш. Творы Кірыла Тураўскага мелі значную папулярнасць на Русі і распаўсюджваліся ў ХІІ - ХVІІ стст. у рукапісных спісах.

Разгледзім некаторыя яго творы. Найбольш вядомая яго аповесць-прытча пад падвоенай назвай «Прытча пра чалавечую душу і цела», альбо «Прытча пра сляпога і кульгавага». (Прытча - у старажытнай літаратуры: іншасказальнае апавяданне з павучальным вывадам). У прытчы апавядаецца, быццам адзін гаспадар пасадзіў вінаграднік, абнёс яго агарожаю і даручыў вартаваць вінаграднік сляпому і кульгаваму, бо яны з-за калецтва не змогуць самавольна трапіць у вінаграднік, але змогуць яго вартаваць, бо бязногі зможа ўбачыць злодзея, а сляпы пачуць яго крокі і тым папярэдзіць злачынства. Але вартаўнікі вырашылі перахітрыць свайго гаспадара. Сляпы разважыў так: «Калі наш Гаспадар з'явіцца сюды, мы зможам лёгка ўхіліцца ад адказнасці. Як ён запытае мяне пра скрадзенае, я адкажу, што не маю зроку, каб нешта скрасці, Калі ён запытае цябе, дык ты адкажаш, што не маеш ног, каб ўвайсці ў агарод. Такім чынам, перахітрым нашага Гаспадара, наўпрост возьмем узнагароду за нашае ўслугаванне». Затым Бязногі сеў на Сляпога. Так увайшлі яны ў вінаграднік і скралі скарб свайго Гаспадара.