Стылістычная роля антанімічных фразеалагізмаў польска-беларускай мовы

Размещено на http://www.allbest.ru/

ЗМЕСТ

Уводзіны

1 Сістэмныя адносіны ў фразеалогіі: тэарэтычны аспект даследавання

2 Фразеалагічна-семантычныя групы польска-беларускіх антанімічных фразеалагізмаў

3 Антонімы ў польска-беларускіх фразеалагізмах: структурна-граматычны аналіз

4 Стылістычная роля антонімаў у беларуска-польскіх фразеалагізмах

Заключэнне

Спіс выкарыстанай літаратуры

РЭФЕРАТ

Дыпломная работа складаецца з 50 старонак, 28 крыніц.

Ключавыя словы: фразеалагізмы, семантыка, сінанімія, антанімія, полісемія, стылістычная роля.

Аб'ект даследавання: “Слоўнік фразеалагізмаў беларускай мовы” і “Словарь пословиц и поговорок. Русско-польский словарь. Польско-русский словарь”.

Прадмет даследавання: стылістычная роля антанамічных фразеалагізмаў.

Мэта дыпломнай работы: вызначыць стылітычную ролю антанімічных фразеалагізмаў польска-беларускай мовы.

Задачамі дыпломнай работы з'яўляюцца:

1 скласці картатэку антанімічных фразеалагізмаў полькай і беларускай моў;

2 вызначыць фразеалагічна-семантычныя групы антанімічных фразеалагізмаў польска-беларускай моў;

3 правесці іх граматычны аналіз.

4 раскрыць стылістычныя функцыі польска-беларускіх антанімічных фразеалагізмаў.

Вынікі: У польска-беларускіх фразеалагізмах антонімамі з'яўляюцца розныя часціны мовы: назоўнікі, прыметнікі, дзеясловы, лічэбнікі, прыслоўі, займеннікі, прыназоўнікі. Найбольш колькасна прадстаўлены антонімы-назоўнікі, антонімы-прыметнікі, антонімы-дзеясловы. Фактычны матэрыял, выпісаны са “Слоўніка беларускіх фразеалагізмаў” і “Словаря пословиц и поговорок. Польско-русский. Русско-польский”, сведчыць, што сярод антонімаў-назоўнікаў сустракаецца вялікая колькасць антанімічных пap, якія паходзяць ад адпаведных антонімаў-дзеясловаў і ўяўляюць сабой “адлюстраваную” антанімію. Матэрыял сведчыць, што найбольш пашыраны ў беларуска-польскіх фразеалагізмах рознакаранёвыя антонімы, якія выражаны назоўнікамі і прыметнікамі. Найбольш пашыраную групу складаюць антонімы, якія выражаюць якасную процілегласць. Асобную, адносна нешматлікую групу складаюць т. зв. камплементарныя антонімы (ад англ. complementarity -- дапаўняльнасць).

Прапановы: Работа можа быць выкарыстана на ўроках беларускай мовы пры вывучэнні фразеалогіі, на факультатыўных занятках.

фразеалагізм антонімы польскі беларускі

УВОДЗІНЫ

Мова з'яўляецца важнейшым спосабам фарміравання і існавання ведаў чалавека пра свет. Адлюстроўваючы ў працэсе дзейнасці аб'ектыўны свет, чалавек у слове, у фразеалагізме фіксуе вынік свайго пазнання. Менавіта сукупнасць гэтых ведаў называюць “моўнай рэпрэзентацыяй свету”, “моўнай мадэллю свету” ці “моўнай карцінай свету” [1, с. 132].

Вывучэнне мовы мастака беларускага слова, яго стылю, светапогляду і светаўспрымання цесна звязана і ў пэўнай ступені залежыць ад устанаўлення рэестра розных моўных сродкаў, вывучэння іх ролі і месца як паасобку, так і ва ўзаемадзеянні. Такое вывучэнне, паводле заўвагі В. У. Вінаградава, дазваляе “выявіць агульныя нацыянальна-спецыфічныя заканамернасці развіцця моўна-мастацкай ці паэтычнай творчасці таго ці іншага народа і яго вялікіх пісьменнікаў” [1, с. 132]. Цікавасць да асобаснага аспекта вывучэння мовы, пэўных моўных сродкаў у апошнія дзесяцігоддзі заўважна павысілася. Пры гэтым “ідзе пастаяннае пашырэнне семантычнага складніка аналізу як асобных моўных адзінак, так і іх спалучэнняў рознага аб'ёму” [2, с. 3].

Фразеалогія беларускай і польскай моў яшчэ не была прадметам асобных лінгвістычных даследаванняў, прысвечаных вывучэнню альбо тэматычных ці структурна-семантычных груп фразеалагізмаў беларускай мовы. У адных, найбольш у артыкулах, фразеалагічныя адзінкі разглядаюцца фрагментарна, у другіх выкарыстоўваюцца як ілюстрацыйны матэрыял пры вырашэнні паасобных тэарэтычных пытанняў.

Фразеалагізмы як спалучэнні слоў, якія маюць устойлівы характар, абазначаюць адно паняцце, характарызуюцца семантычнай цэласнасцю і ўзнаўляюцца як гатовыя адзінкі, складаюць адну з істотных і прыкметных частак моўнага багацця беларускай мовы ўвогуле. Фразеалагічны слоўнік, мэтазгоднае і мэтанакіраванае ўжыванне фразеалагізмаў -- “адметная рыса высокай вартасці мовы народа”, літаратурнай спадчыны паэта [3, с. 72]. Функцыянаванне фразеалагізмаў складае адну з актуальных праблем сучаснай фразеалогіі ў айчынным і замежным мовазнаўстве. Ужыванне фразеалагізмаў у маўленчай дзейнасці народа абумоўлена найперш яркай выразнасцю, значнасцю іх як стылістычнага сродку слоўнай маляўнічасці, магчымасцю надаць маўленню асаблівую экспрэсію, непаўторнасць нацыянальнага каларыту. Разам з тым фразеалагізмы, ужытыя ў мове народа, выяўляюць як універсальныя, агульнамоўныя ўласцівасці і характарыстыкі саміх адзінак, так і нацыянальную спецыфіку беларускай мовы. Знакаміты фразеолаг беларускай мовы I. Лепешаў небеспадстаўна адзначае: “Ідыяматыка -- гэта святая святых нацыянальнай мовы. Іменна ў ёй праяўляецца дух і своеасаблівасць кожнай нацыі. Яна непаўторная” [4, с. 6].

Жыццё фразеалагізмаў у маўленчай дзейнасці чалавека ў пэўнай ступені пралівае святло на ролю сімвалізацыі ў працэсе ўтварэння новых значэнняў; дзякуючы ім можна пранікнуць у далёкае мінулае як мовы, так і гісторыі і культуры носьбітаў мовы, яны адлюстроўваюць спосаб успрымання і арганізацыі свету, калектыўную філасофію, якая маецца і якая ўздзейнічае як абавязковая для ўсіх носьбітаў мовы.

Выкарыстоўваючы фразеалагічныя здабыткі дыялектнай мовы, вусна-паэтычнай творчасці, “залацінкі народнай мудрасці” (I. Лепешаў), беларускі народ стварае непаўторныя тэксты, у якіх “арыгінальнасць вобразнага выказвання дасягаецца галоўным чынам за кошт актывізацыі стылістычнага патэнцыялу агульнанароднай лексікі і фразеалогіі”, што не можа не ўплываць на ўзрастанне інтарэсу да гэтых унікальных адзінак мовы народа [5, с. 283].

Актуальнасць даследавання фразеалагічных адзінак беларускага народа абумоўлена і тым, што праз іх выкарыстанне выяўляецца індывідуальнасць і нават наватарства пісьменніка, якое заключаецца ў фіксацыі фразеалагізмаў і тым самым ва ўкладанні, фарміраванні фразеалагічных фондаў беларускай літаратурнай мовы, а таксама ва ўтварэнні новых фразеалагічных адзінак, іх новых значэнняў ці новых адценняў, дадатковых канатацый у выкарыстанні таго, што “дадзена ў наяўнай традыцыі як скрытая магчымасць і намёк” [6, с. 328]. Беларускі народ карыстаецца правам утварэння новых адзінак і правам фарміравання новага кантэксту для вядомых фразеалагізмаў, прыстасоўвае вядомыя фразеалагізмы да пэўнага кантэксту, рэалізуе іх нязвычнае, аказіянальнае адценне і значэнне.

Пад фразеалогіяй разумеецца сукупкасць фразеалагічных адзінак пэўнай мовы, а таксама раздзел мовазнаўства, які вывучае фразеалагічны склад мовы ў яго сучасным стане і гістарычным развіцці. Фразеалагізмы адлюстроўваюць нацыянальную спецыфіку беларускай мовы, яе самабытнасць. “Фразеалагічныя адзінкі ўяўляюць сабой складаную з'яву, якая адлюстроўвае спосаб жыцця і характар народа, яго гісторыю, духоўнае жыццё і псіхалогію, нацыянальныя традыцыі і звычаі, этнічны быт, тэмперамент народа,”-- сцвярджае А. С. Аксамітаў [7, с.242]. Правільна і да месца ўжыты фразеалагізм надае мове непаўторную своеасаблівасць, адметную выразнасць, трапнасць і вобразнасць. Разам з тым фразеалагічныя адзінкі як прадукт метафорыкі адлюстроўваюць і ўніверсальнасць чалавечых ведаў аб свеце, матэрыяльная тоеснасць якога не затушоўваецца этнаграфічнымі асаблівасцямі як розных народаў, так і этнічных груп розных рэгіёнаў аднаго народа. У гэтым сэнсе фразеалагізмы набліжаюцца да своеасаблівых культурных знакаў, архетыпаў культуры, якія выклікаюць у нас гаму асацыяцый, дапускаючы магчымасць перасемантызацыі.

“Фразеалагізм Ї гэта ўстойлівая, узнаўляльная, не менш як двухкампанентная моўная адзінка, якая спалучаецца са словамі свабоднага ўжывання і мае цэласнае значэнне не роўнае суме значэнняў яе кампанентаў” [8, с. 5]. Як відаць з прыведзенага азначэння, адна з прыкмет фразеалагізмаў Ї гэта іх устойлівасць, або пастаянства замацаванага за імі зместу, кампанентнага складу і структуры.

“Узнаўляльнасць Ї гэта рэгулярная паўтаральнасць, выкарыстанне фразеалагізма як гатовай цэласнай адзінкі” [8, с. 5]. У адрозненне ад свабодных словазлучэнняў, кожны кампанент якіх у час зносін спалучаецца, ствараюцца словазлучэнні, фразеалагізмы не ствараюцца ў працэссе маўлення, а выкарыстоўваюцца з памяці ў гатовым выглядзе, з пастаянным зместам і нязменнай структурай. Паняцце “ўзнаўляльнасць” іншы раз абсалютуецца ў якасці ледзь не асноўнай адзінкі фразеалагізмаў. Але А. С. Аксамітаў лічыць, што “глабальнымі прыкметамі фразеалагічных адзінак з'яўляецца іх узнаўляльнасць, устойлівасць і агульнавядомасць. Ніякіх іншых прыкмет, агульных для ўсіх фразеалагізмаў, не існуе” [7, с. 142].

Катэгарыяльнымі прыкметамі фразеалагічнай адзінкі з'яўляюцца яе намінатыўнае і граматычнае значэнні і кампанентны склад. Яны і ўтвараюць змест і форму фразеалагізма. На гэтай аснове вылучаюцца асноўныя прыкметы фразеалагічнасці і вырашаецца пытанне аб сутнасці фразеалагізмаў як асобных адзінак мовы, выяўлення заканамернасцей іх функцыянавання і ўтварэння ў мове як выразнікаў пэўных паняццяў або фактаў рэчаіснасці, якія ў большасці выпадкаў не маюць у мове аднаслоўнага эквіваленту [9, с.481].

Адрозненне фразеалагічнай адзінкі ад словазлучэння ў тым, што словазлучэнне складаецца са слоў, а фразеалагічная адзінка Ї з кампанентаў, у якіх няма ні лексічнага, ні граматычнага значэння слова, ні набору словаформ, уласцівых слову. Таму кампаненты фразеалагічных адзінак асобна не могуць уступаць у адносіны і сувязі са словамі, не могуць быць і членамі сказа. Не раскладаецца фразеалагічная адзінка і на словы. Адсутнічаюць жывыя сувязі паміж кампанентамі ў складзе фразеалагічнай адзінкі па тыпу сувязей слоў у складзе словазлучэння. Яны толькі знешне нагадваюць апошнія [10, с.592].

Пры ўважлівым лінгвістычным вывучэнні творчая спадчына беларускага і польскага народаў, можна прыадкрыць нямала цікавага для вырашэння пытанняў гісторыі сучаснай літаратурнай беларускай і польскай моў, для ўстанаўлення пэўных перыядаў гэтай гісторыі [10, с.592].

“Фразеалагічны слоўнік беларускай мовы” I. Я. Лепешава, які лічыцца найбольш поўнай лексікаграфічнай фіксацыяй фразеалагічных багаццяў беларускай літаратурнай мовы, змяшчае каля 6 тыс. ФА (дакладна 5755) [12], а “Фразеалагічны слоўнік рускай мовы” пад рэдакцыяй А. I. Малаткова ўключае больш за 4 тыс. слоўных артыкулаў [13].

Фразеалагічнае багацце польскай мовы “Словарь пословиц і поговорок. Польско-русский словарь” [14] складаецца з 710 рознага тыпу паводле паходжання і ўжывання фразеалагізмаў.

Найбольшую цікавасць з усяго фразеалагічнага багацця польска-беларускай мовы ўяўляюць антанімічныя фразеалагізмы, якія надаюць мове сакавітасць, нацыянальную самабытнасць.

Мэта дыпломнай работы -- вызначыць стылітычную ролю антанімічных фразеалагізмаў польскай і беларускай моў.

Рэалізацыя мэты патрабуе вырашэння наступных задач:

1 скласці картатэку антанімічных фразеалагізмаў польскай і беларускай моў;

2 вызначыць фразеалагічна-семантычныя групы антанімічных фразеалагізмаў польска-беларускай моў; правесці іх граматычны аналіз.

3 раскрыць стылістычныя функцыі польска-беларускіх антанімічных фразеалагізмаў.

Крыніцай матэрыялу паслужылі “Слоўнік фразеалагізмаў беларускай мовы” [12] і “Словарь пословиц и поговорок. Русско-польский словарь. Польско-русский словарь” [14].

Дыпломная работа складаецца з “Уводзін”, чатырох глаў і “Заключэння”. Да работы дадаецца “Спіс выкарыстанай літаратуры”.

Ва “Уводзінах” аргументавана актуальнасць разглядання дадзенай тэмы, вызначаны аб'ект і прадмет, мэты і задачы курсавой работы.

Першая глава прысвечана разгляду сістэмных адносін у фразеалогіі.

Другая глава прысвечана разгляду лексіка-семантычнай класіфікацыі антанімічных польскіх і беларускіх фразеалагізмаў.

У трэцяй главе праводзіцца граматычны аналіз антанімічных польскіх і беларускіх фразеалагізмаў.

У чацвёртай главе характарызуюцца функцыі антанімічных польскіх і беларускіх фразеалагізмаў.

У “Заключэнні” зроблены вывады аб выкананай рабоце.

1 СІСТЭМНЫЯ АДНОСІНЫ Ў ФРАЗЕАЛОГІІ: ТЭАРЭТЫЧНЫ АСПЕКТ ДАСЛЕДАВАННЯ

Праяўленнем парадыгматычных адносін фразеалагізмаў з'яўляюцца аманімічныя, сінанімічныя і антанімічныя адносіны, гэта значыць, што фразеалагізмам, як і словам, уласцівы з'явы аманіміі, сінаніміі і антаніміі.

З'ява полісеміі ўласціва як словам, так і фразеалагізмам, але яе пашыранасць, спосабы развіцця новых значэнняў і іншыя асаблівасці неаднолькавыя ў лексіцы і фразеалогіі.

Прыкладна чацвёртая частка лексікі беларускай літаратурнай мовы -- мнагазначныя словы. Пераважаюць словы з двума значэннямі. Сярод астатніх мнагазначных слоў сустракаецца нямала такіх, якія за сваё шматвекавое жыццё развілі па некалькі дзесяткаў значэнняў. Усе значэнні полісемічнага слова звычайна звязаны паміж сабой і ўзніклі ў выніку развіцця асноўнага, зыходнага значэння, шляхам метафарычнага, метанімічнага, ці сінекдахічнага пераносу адной з'явы на другую.

Пытанне аб полісеміі фразеалагічных адзінак выйшла з кола спрэчных ці дыскусійных: наяўнасць мнагазначных фразеалагізмаў сёння прызнаецца бясспрэчным фактам. Мнагазначныя фразеалагізмы адзначаюцца ў слоўніках розных моў, у тым ліку і ў “Фразеалагічным слоўніку беларускай мовы” I. Я. Лепешава.

Выяўленне мнагазначных польскіх і беларускіх фразеалагізмаў патрабуе тлумачэння адносна ролі кантэксту іх ужывання, а ў сувязі з гэтым і адказу на пытанне аб тым, што першаснае -- значэнне ці кантэкст. Для польскіх і беларускіх фразеалагізмаў, як і для слоў, лічым, што пэўнае значэнне фразеалагічнай адзінкі рэалізуецца ў кантэксце, кантэкст, у сваю чаргу, выступае сродкам рэалізацыі значэння фразеалагічнай адзінкі, удакладнення ці нарашчэння значэння, г. зн., што кантэкст -- другасная з'ява ў адносінах да значэння фразеалагізма. У аснове гэтага палажэння ляжыць глыбока правільнае меркаванне лінгвістаў аб тым, што “полісемія -- вынік абагульнення, вынік групіроўкі і гістарычнага нарошчвання розных значэнняў у межах аднаго слова” [20, с.121], што “значэнне не ўзнікае кожны раз у залежнасці ад акружэння, месца слова ў мінімальным кантэксце” [21, с. 26].

Пра багацце і разнастайнасць фразеалагічных адзінак, выкарыстаных польскім і беларускім народамі, сведчыць не толькі іх колькасць, але і сінанімія гэтых унікальных адзінак маўлення. У фразеалагізмах для абазначэння аднаго і таго ж прадмета, з'явы, дзеяння ўжыты не толькі “розныя лексемы з мэтай выяўлення сэнсавых адценняў і стылістычных зрухаў” [8, с. 112], але і розныя, хаця і блізкія паводле значэння фразеалагічныя адзінкі, тым самым ілюструючы, з аднаго боку, магчымасць перадачы найтанчэйшых адценняў значэння і эмоцый, характарыстык і ацэнкі чалавека, яго дзейнасці ці пэўных фактаў жыцця, а з другога -- фразеалагічныя багацці беларускай і польскай моў ўвогуле, унікальнасць ужывання гэтых адзінак мовы, якія пры наяўнасці агульнага вызначаюцца ўсё ж у большасці сваім вобразам, кантэкстным акружэннем ці адпаведнымі кантэкстнымі ўмовамі выкарыстання, а таксама тую карціну свету, што замацавалася і адлюстравана ў фразеалогіі.

Народ карыстаецца рознымі паводле вобразнай асновы, але блізкімі паводле значэння фразеалагічнымі адзінкамі, каб вобразна, эмацыянальна і дакладна даць найменне пэўнай з'яве, ахарактарызаваць яе, выразіць адносіны да яе.

Разам з тым у кожнай з вызначаных падгруп сінанімічных фразеалагізмаў можна адзначыць неаднастайнасць кантэкстуальнага акружэння, выкліканага імі, што абумоўлена іх рознай функцыянальна-стылявой і экспрэсіўна-ацэначнай характарыстыкай.

Аднясенне фразеалагічных адзінак да сінонімаў выяўляецца на аснове пэўных прыкмет. Так, М. I. Сідарэнка лічыць, што “фразеалагізмы ўступаюць у сінанімічныя адносіны толькі тады, калі яны, акрамя адзінства ў паняційным элеменце, маюць аднолькавую прадметную суаднесенасць і валентнасць” [23, с. 192]. У. П. Жукаў да сінанімічных фразеалагізмаў адносіць “фразеалагізмы з блізкім значэннем, якія абазначаюць адно і тое ж паняцце, як правіла, суадносяцца з адной часцінай мовы, валодаюць часткова падобнай ці (радзей) аднолькавай лексіка-фразеалагічнай спалучальнасцю, але адрозніваюцца адзін ад другога адценнямі значэння, стылістычнай афарбоўкай, а часам тым і другім адразу” [24, с. 4].

Параўноўваючы з'яву сінаніміі ў галіне фразеалогіі і лексікалогіі, фразеолаг I. Я. Лепешаў адзначае, што “фразеалагізмы значна часцей, чым словы, уступаюць у сінанімічныя сувязі”, і на матэрыяле фразеалагізмаў беларускай мовы падмацоўвае гэта палажэнне наступнымі статыстычнымі дадзенымі, што “62 % ад агульнай колькасці фразеалагізмаў ахоплена сінанімічнымі сувязямі” [8, с. 83]. Даследчык, параўноўваючы сінанімічныя рады лексем і сінанімічныя рады фразеалагізмаў у сілу спецыфікі і ўнікальнасці фразеалагізмаў у мове і маўленні, выдзяляе асаблівасці і ў самой арганізацыі сінанімічных радоў фразеалагічных адзінак, у ліку якіх называе наступныя:

1) часцей за ўсё сінанімічныя рады аб'ядноўваюць рознаструктурныя фразеалагізмы;

2) фразеалагічныя адзінкі ў сінанімічным радзе выяўляюць нязначныя сэнсавыя разыходжанні паміж сабой;

3) адрозніваюцца экспрэсіўна-эмацыянальнай афарбоўкай;

4) адрозніваюцца функцыянальна-стылістычным ужываннем;

5) маюць адрозненні і паводле свайго спалучэння ці ўжывання ў пэўнай сітуацыі;

6) адрозніваюцца сваім этымалагічным вобразам, непаўторнай унутранай формай [8, с. 82-88].

Менавіта экспрэсіўнасць як адметная прыкмета фразеалагічных адзінак і яе прызнанне дазваляюць па-іншаму падысці да пытання пра сінанімію фразеалагічных адзінак і іх выкарыстанне ў маўленні ў параўнанні з сінанімічнымі словамі. Усе фразеалагізмы аднаго сінанімічнага рада характарызуюцца катэгорыяй экспрэсіўнасці, у той час як у сінанімічным радзе лексем адны словы маюць, а другія не маюць гэтай характарыстыкі.

Прызнанне адметнасці фразеалагізмаў і іх сінанімічных радоў ад лексем і іх сінанімічных радоў асабліва важна з пункту гледжання прагматычнай функцыі, функцыі маўленчага выкарыстання і ўздзеяння фразеалагічных адзінак, якія характарызуюцца наяўнасцю не столькі намінатыўнай функцыі, колькі экспрэсіўна-камунікацыйнай і эстэтычнай, і гэтая функцыя “для фразеалагічнага ўзроўню гіпертрафіравана, узведзена ў абсалют” [26, с. 210].

Унікальнасць фразеалагічных адзінак выяўляецца і ў выніку іх вобразнасці, якая, з'яўляючыся дыферэнцыяльнай прыкметай фразеалагізмаў, на думку адных даследчыкаў, “выражаецца ў поўным ці частковым пераасэнсаванні кампанентаў фразеалагізма” [27, с. 6], а паводле другіх, з'яўляецца тым феноменам фразеалагізмаў, за якім замацаваны пэўныя веды, што “выводзяцца з зыходнай канцэптуальнай структуры” [28, с. 73].

Як вынік такой характарыстыкі фразеалагізмаў -- розны падыход да вызначэння семантыкі фразеалагізма і слова. Семантыка слова не ўключае вобразнага складніка, які з'яўляецца часткай плана зместу фразеалагізма і ўяўляе сабой замацаваныя за ім веды, дзякуючы чаму фразеалагічная адзінка выконвае дыферэнцыяльную функцыю.

Узнікненне сінанімічных фразеалагічных адзінак матывуецца найперш рознымі ці з розных бакоў характарыстыкамі тых ці іншых сітуацый, дзеянняў, асоб, прыкмет, уласцівасцей і г. д., што і выяўляе іх дыферэнцыяльная функцыя. Як лічыць Д. А. Дабравольскі, менавіта ў гэтай дыферэнцыяльнай функцыі “варта шукаць прычыну існавання ў мове вялікай колькасці блізкіх паводле значэння ідыём” [28, с. 75].

Думку аб адрозненні семантыкі фразеалагізма і слова развівае В. М. Тэлія, якая, з аднаго боку, выяўляе блізкасць ідыём да экспрэсіўна-афарбаванай лексікі: “…істотным для выканання ідыёмамі знакавай функцыі з'яўляецца і падключэнне да яе як рацыянальнай ацэнкі, так і ацэнкі эмацыянальнай. I гэта радніць значэнне ідыём з экспрэсіўна-афарбаванай лексікай”, а з другога -- падкрэслівае адрозненне. Аднак калі ў словах з вобразна матываваным значэннем рацыянальная ацэнка ўсведамляецца на фоне слова-ідэнтыфікатара, якое выконвае ролю “абыякавага” па ацэнцы дэскрыптара, то ў ідыёмах рацыянальная ацэнка ўсведамляецца на фоне больш працяглага, чым слова, дэскрыптара, які ўказвае “месца” значэння гэтага слова ў шкале каштоўнасцей” [22, с. 85].

Такім чынам, сінанімічнымі фразеалагізмамі лічым тыя, што абзначаюць адно паняцце, належаць да аднаго класа, групы і адрозніваюцца адзін ад другога адценнем значэння, вобразам, пакладзеным у іх аснову, рознай дадатковай інфармацыяй, замацаванай за кожным. А іх выкарыстанне ў розных кантэкстах твораў пісьменніка ілюструе, з аднаго боку, багацце беларускай і польскай фразеалогіі, мноства адзінак для характарыстыкі пэўнага наймення з розных бакоў, з другога - майстэрства народа ў валоданні гэтым багаццем, ва ўжыванні розных сінанімічных адзінак з мэтай не толькі і нават не столькі пазбегнуць паўтору адной і той жа фразеалагічнай адзінкі, колькі ў выяўленні найтанчэйшых адценняў семантыкі, скарыстанні той дадатковай інфармацыі, якой валодаюць фразеалагічныя адзінкі. А як вынік -- выключныя ўзоры, якія дэманструе пісьменнік у выкарыстанні іх тэкстаўтваральнай ролі, калі кожная фразеалагічная адзінка ўжыта ў адпаведным для яе кантэксце, сама стварае адпаведны кантэкст, а ўсё разам эканомна і поўна, дакладна і выразна даносіць задуму мастака, выражае яго думку, выклікае пэўныя эмоцыі, асацыяцыі, уздзейнічае на настрой, пачуцці чытача.

Значная колькасць фразеалагізмаў, у складзе якіх ёсць антонімы, выяўлена ў беларускай і польскай мовах. Непасрэдна звернем нашу ўвагу на іх класіфікацыю.

2 ФРАЗЕАЛАГІЧНА-СЕМАНТЫЧНЫЯ ГРУПЫ ПОЛЬСКІХ І БЕЛАРУСКІХ АНТАНІМІЧНЫХ ФРАЗЕАЛАГІЗМАЎ

Семантычная класіфікацыя - найважнейшая ў фразеалогіі, бо на яе аснове сістэматызуецца ўвесь фразеалагічны матэрыял, аб'ядноўваюцца ў фразеалагічны склад моўныя адзінкі з цэласным значэннем і пакідаюцца за межамі фразеалогіі ўстойлівыя словазлучэнні, пазбаўленыя семантычнай цэласнасці.

Яркім праяўленнем сістэмных адносін у лексіцы побач з полісеміяй і сінаніміяй з'яўляецца антанімія -- проціпастаўленасць слоў з супрацьлеглым сігніфікатыўным значэннем. Словы адной часціны мовы, якія маюць процілеглыя значэнні, называюцца антонімамі (ад грэч. anti -- супраць + onyma -- імя) [15, с. 246]: добры -- дрэнны, высокі -- нізкі; вepx -- ніз, усход -- захад; любіць -- ненавідзець, паднімацца -- апускацца; далёка -- блізка, часта -- рэдка і інш. Як відаць, антанімічная група складаецца ўсяго з двух слоў. Калі ж кожнае з проціпастаўленых слоў мае свае сінонімы (добры -- слаўны, адменны, бездакорны і дрэнны -- благі, нягодны, заганны), то ў такім выпадку антанімічныя адносіны ўстанаўліваюцца і паміж гэтымі групамі сінонімаў, узятымі агульна: група (добры, слаўны, адменны, бездакорньі) будзе антанімічнай да групы (дрэнны, благі, нягодны, заганны), і антанімічнасць гэта грунтуецца на адносінах, што ўзнікаюць паміж апорнымі словамі кожнага з сінанімічных радоў: добры -- дрэнны.

Аднак антанімія мае сувязь не толькі з сінаніміяй, але і з полісеміяй. Выражаецца гэтая сувязь у тым, што большасць мнагазначных слоў можа ўваходзіць у розныя антанімічныя пары, інакш кажучы, кожны лексіка-семантычны выраз мнагазначнага слова або асобныя з іх маюць свае антонімы. Напрыклад, у прыказцы, І на здаровай яблыні гнілы яблык знойдзецца [16, с. 11] мнагазначны прыметнік здаровы да асноўнага сванго значэння будзе мець антонім хворы (здаровы чалавек -- хворы чалавек), да другога -- здаровы (здаровы чалавек -- гнілы чалавек), а да пераноснага значэння ў выразе тыпу глыбокая старасць выразнага антоніма зусім не мае. Сувязь антаніміі з полісеміяй праяўляецца яшчэ і ў тым, што процілеглыя значэнні могуць развівацца і ўнутры аднаго і таго ж мнагазначнага слова.

Лагічную аснову антаніміі ўтвараюць супрацьлеглыя відавыя паняцці ўнутры родавага паняцця, якое адлюстроўвае адзіную і разам з тым члянімую сутнасць: “павольна” -- “імкліва” [“хуткасць”], “вясёлы” -- “сумны” [“настрой”], “увайсці” -- “выйсці” [“рух у адваротным напрамку”], “праўда” -- “хлусня” [“адпаведнасць рэчаіснасці”]. Семантычнай жа асновай для ўзнікнення антонімаў з'яўляецца наяўнасць у значэннях суадносных слоў такой прыметы (якаснай, колькаснай, прасторавай, часавай і інш.), якая можа відазмяняцца (павялічвацца ці памяншацца) і даходзіць да сваёй процілегласці. Таму часцей за ўсё антонімы сустракаюцца сярод:

1) прыметнікаў:

а) якасных, якія абазначаюць:

- стан:

Ani mie to grzeje, ani ziebi. Ні холадна, ні горача [14 с. 453];

З хворай галавы на здаровую. З вінаватага на невінаватага [12, т. 1, c. 291];

- адносіны паміж людзьмі:

Dla przyjaciela nowego nie opuszczaj starego. Новых друзей нажывай, а старых не теряй. [14, c. 514];

Lepszy stary druh niz nowych dwoch. Старый друг лучше новых двух [14 c. 650];

- рысы характару:

Dobre dlugo sie pamieta, a zle jeszcze dluzej. Хорошее долго помнят, а плохое век не забудут [14, c. 520];

Lepszy dobry pies niz zly czlowiek. Хорошая собака лучше, чем плохой человек [14, c. 649];

- разумовыя здольнасці:

Lepszy madry nieprzyjaciel niz glupi przyjaciel. Лучше умный враг, чем глупый друг [14, 649];

- памер:

Mala iskierka wielkie pozogi wznieca. Малая искорка большие пожары вызывает [14, c. 660];

Wiele wody, a ryb malo [14, c. 833]; Wielka dusza w malym ciele. В малом теле большая душа [14, c. 833];

Wlos dlugi, a rozum krotki. Волос длинный, ум короткий [14, c. 838];

Z wielkiej chmury maly deszcz. Из большой тучи, да малая капля [14, c. 854];

- ўзрост:

Stary do rady, a mlody do zwady. Молодой на битву, а старый - на думу [14, c.790];

- колер:

Рабіць з белага чорнае. Падаваць што-н. у іншым выглядзе, беспадстаўна перайначваць [12, т. 2, c. 291];

б) прыналежных:

Cudzego nie ruszaj, a swego pilnie strzez. Чужого не трогай, а своего не давай [14, c. 495];

Drugiemu madru, sobie glupi. Чужую беду руками разведу, а к своей ума не приложу [14, c. 520];

Kto cudzego nie szanuje, ten i swojego nie ma. Кто чужого не бережет, тот и своего не удержит [14, c.619];

Nie rusz cudzego, a pilnuj swego. Чужого не трогай, а своего не давай [14, с. 708];

в) кароткіх прыметнікаў, якія ўказваюць на:

- кошт:

Co drogie, to mile, co tanie, to zdnile. Дорого, да мило, дёшево, но гнило [14, c. 484];

- смак:

Korzen nauki gorzki, lecz owoc slodki. Корень ученья горек, но плод его сладок [14, c.613];

- узрост:

Mlody, ale by starego nauczyl. Молод летами, да стар делами [14, c. 668];

Stara glowa, rozum mlody. Стар годами, да молод умом [14, c. 788];

- фізічныя здольнасці:

W malym ciele wielki duch. Телом слаб, да душой крепок [14, c. 827];

Некалькі радзей сярод:

2) назоўнікаў, якія абазначаюць:

· якасць дзеяння:

Ani zimny, ani cieply. Серединка на половинку [14, с. 455];

· субстантываваныя:

Co na sercu u trzezwego, to na jezyku u pijanego. Что у трезвого на уме, то у пьяного на языке [14 c. 488];

Lepiej nie dosolic, niz przesolic. Недосол на столе, пересол на спине [ 14 c.645];

Lepiej z madrym zgubic, jak z glupim znalezc. Лучше с умным потерять, чем с дурнем найти [14 c. 646];

Разгледзім шэраг фразеалагізмаў, дзе сустракаецца антанімічная пара madry-glupi. Антонімы паводле сваёй марфалагічнай структуры семантычныя. Мудры Ї той, хто надзелены мудрасцю. Глупы Ї той, хто разумова абмежаваны. Антонімы ўжыты ў значэнні назоўніка. Madry bierze, glupi daje. [14, c. 663], Madry dlupiemu ustepuje. Дай дураку дорогу [14, c.663], Madry jak czterech glupich. Ума полата, да ключ потерян [14, c. 663], Madry sie bogaci, gdy glupi traci. Без ума суму таскать, а умом деньги считать [14, c. 663];

І стары, і малады. Усе незалежна ад узросту [12, т. 2, c. 453];

Ведаць усе хады і выхады. (Ведаць) вельмі добра, дасканала, як дзейнічаць у любой сітуацыі [12, т. 2, c. 594];

· абстрактныя паняцці:

Czego dobrocia nie zrobisz, tego zloscia nie wskorasz. Чего не добиться добром, того не добиться злом [14, c. 502];

Kto nie chce po woli, musi po niewoli. Не хочеш добром, получишь злом [14, c. 626];

Nie ma zlego bez dobrego. Нет худа без добра [14, c.700];

Szczescie w nieszczesciu. Не было бы счастья, да несчастье помогло [14, c. 798];

Zgoda buduje, niezgoda rujnuje. Дружба строит, вражда разрушает [14, c. 862];

Не на жыццё, а на смерць. Бязлітасна [12, т. 1, c. 427];

Праўдамі і няпраўдамі. Любымі сродкамі, нічым не грэбуючы [12, т. 2, c. 250];

Ні слова, ні паўслова. Абсалютна нічога (не гаварыць, не адказваць, не расказваць і пад.) [12, т. 2, c. 415];

Воляй - няволяй. Незалежна ад жадання ці нежадання [12, т. 1, c. 209];

· сацыяльнае становішча чалавека:

Czego panowie nawarza, tym sie chlopi poparza. Паны дерутся, а у холопов чубы трещат [14, c. 503];

Lepiej byc biednym i zdrowym niz bogatym i chorym. Лучше быть бедному и здоровому, чем богатому и больному [14, c. 643];

Panska choroba - ubogiego zdrowie. Барская болезнь - бедного здоровье [14, c. 740];

· узрост чалавека:

Gego sie skorupka za mlodu napije, tym na starosc traci. Что скопил за молодость, то трать на старости [14, c. 503];

Mlody staremy nie wiery. Молодой старому не верит [14, c. 668];

· часткі сутак пор года:

Dzien do pracy, noc do spania. День для работы, ночь для спанья [14, c. 530];

Jaka zima, takie lato. Какова зима, таково и лето [14, c.575];

Lepiej przed czasem niz po czasie. Готовь сани летом, а телегу зимой [14, c. 645];

І дзень, і ноч. Увесь час, пастаянна [12, т. 1, c. 375];

· канкрэтныя назоўнікі:

Jakie pytanie, taka odpowiedz. Каков вопрос, таков ответ [14, c.580];

Nie ten zuch, co zaczal, ale ten, co dokonczyl. Не дорого начало, а дорог конец [14, с. 712];

· стан чалавека:

Jedno zdrowie, a tysieczne choroby. Здоровье одно Ї болезней тысяча [14, c. 587];

Jednym radosc, drugim smutek. Кому радость, а кому печаль [14, c. 587];

Lepiej byc biednym i zdrowym niz bogatym i chorym. Лучше быть бедному и здоровому, чем богатому и больному [14, c. 643];

Od milosci do nienawisci tylko jeoden krok. От любви до ненависти один шаг [14, с. 732];

Panska choroba - ubogiego zdrowie. Барская болезнь - бедного здоровье [14, c.740];

Po smutku radosci, po radosci smutek. По горю радости, по радости горе [14, c. 748];

Radosc i smutek chodza w parze. Где радость, там и горе [14, c. 773];

Ні гневу, ні ласкі. Хто-н. бесхарактарны [12, т. 1, c. 312];

· роднасныя адносіны:

Lepiej jak matka bije, niz jak macocha glaszcze. И лыком шита, да мать, и шелком, да мачеха [14, c.644];

· прыродныя з'явы:

У агні не гарыць і ў вадзе не тоне. Нідзе не прападае, выбіраецца з любых абставін [12, т. 1, c. 299];

У агонь і (у) ваду. Усюды і на ўсё, на любыя ўчынкі, безразважна і самаахвярна [12, т. 1, c. 53];

Неба і зямля. Вельмі моцна, рэзка адрозніваюцецца хто-н. ад каго-н., што-н. ад чаго-н. [12, т. 2, c. 95];

Вісець паміж небам і зямлёй. Без пастаяннага жылля, дзе давядзецца (жыць, знаходзіцца і пад.) [12, т. 2, c. 95];

· міфічныя істоты:

Ні богу свечка, ні чорту качарга. Пасрэдны чалавек, які нічым не вызначаецца [12, т. 2, c. 379];

3) дзеясловаў, якія маюць наступнае лексічнае значэнне:

- пэўнае фізічнае дзеянне:

Bog bierze, Bog daje. Бог берёт, Бог и даёт [14, с. 467];

Czy mu dac, czy nie dac Ї czy wesela poczekac. Дать, не дать - аль до свадьбы подождать [14, c. 507];

Dla przyjaciela nowego nie opuszczaj starego. Новых друзей нажывай, а старых не теряй. [14, c. 514];

Lepiej z madrym zgubic, jak z glupim znalezc. Лучше с умным потерять, чем с дурнем найти [14, c. 646];

Zepsuc latwo, naprawic trudno. Испортить легко, поправить трудно [14, c. 862];

Zgoda buduje, niezgoda rujnuje. Дружба строит, вражда разрушает [14, c. 862];

У адно вуха ўваходзіць, а ў другое выходзіць. Імгненна і бясследна забываецца, не застаецца ў памяці [12, т. 2, c. 566];

Ні ўбавіць, ні прыбавіць. Абсалютна дакладна [12, т. 2, c. 537];

Ні даць, ні ўзяць. Абсалютна такі, як хто-н., што-н. [12, т. 1, c. 368];

- волевыяўленне:

Chcesz - dobrze, nie chcesz-drugie dobrze. Хочешь - хорошо, не хочеш - тоже хорошо [14, c. 473];

Хачаш не хочаш. Насуперак жаданню, незалежна ад жадання, старання каго-н. [12, т. 2, c. 616];

- разумовыя здольнасці:

Dobre dlugo sie pamieta, a zle jeszcze dluzej. Хорошее долго помнят, а плохое век не забудут [14, c. 520];

- стан чалавека:

Kto z rana skacze, ten wieczorem placze. Кто утром скачет <смеётся>, тот вечером плачет [14, c. 639];

Lepiej sie smiac, niz plakac. Лучше смеяться, чем плакать [14 c.645];

· фазісны дзеяслоў:

Latwiej wojne zaczac, niz ja skonczyc. Войну легко начать, да нелегко её кочить [14, c. 656];

Было не было. Паспрабую, трэба рызыкнуць(адважыццца зрабіць што-н. пасля разваг, нерашучасці [12, т. 1, c. 157];

- рух:

W jedno ucho wchodzi, a drugim wychodzi. В одно ухо влетело, а в другое вылетело [14, c. 826];

- стан, змена стану:

Ні ачарніць, ні абяліць. Прамаўчаць, ніяк не рэагуючы на чыё-н. выказванне [12, т. 1, c. 96];

4) лічэбнікаў:

- парадкавых:

Lepiej byc pierwszym w miescinie jak ostatnim w Rzymie. Лучше быть первым в Галлии, чем вторым в Риме. [14, c. 643];

5) прыслоўяў:

- якасных, якія абазначаюць:

а) указваюць на пэўную якасць:

Miekko sciele, lecz twardo spac. Мягко стелет, да твёрдо спать [14, c. 665];

Raz pusto, drugi raz tlusto. И густо, и пусто [14, c.774];

Ні горача, ні холадна. Што-н. зусім абыякава для каго-н.; ніколькі не хвалюе каго-н. [12, т. 1, c. 319];

б) колькасць:

Wiele gada, malo mowi. Много говорено, да мало сказано [14, c.832];

Wiele powolanych, malo wybranych. Много званых, да мало избранных [14, c.833];

Ні мала, ні многа. Роўна столькі, колькі названа [12, т. 2, c. 13]; в) спосаб дзеяння:

Zdrowie latwo stracic, ale trudno odzyskac. Здоровье легко потерять, но тяжело найти [14, с. 862];

- акалічнасных:

а) часу:

W lecie sanie, w zimie kola robia. Готовь сани летом, а телегу зимой [14, c. 827];

Зімой і летам адным цветам. Заўсёды ў адным і тым жа адзенні [12, т. 2, c. 623];

Дзённа і ночна. Увесь час, пастаянна [12, т. 1, c. 375];

Рана ці позна. Калі-небудзь, у бліжайшым будучым і абавязкова (будзе што-н.) [12, т. 2, c. 307];

- месца:

Адна нага тут другая там. Вельми хутка [12, т. 2, c. 70];

Ні адсюль, ні адтуль. Зусім нечакана, раптоўна, неспадзевана [12, т. 1, c. 77];

Там і сям. У некаторых ці ў многіх месцах [12, т. 2, c. 498];

- прасторавыя адносіны:

Глядзець зверху ўніз. Адносіцца да каго-, чаго-н. пагардліва [12, т. 1, c. 307];

Ні назад, ні ўперад. Ні ў адным з магчымых напрамкаў (не магчыма рухацца) [12, т. 2, c. 78];

Направа і налева. Без разбору, абсалютна ўсім [12, т. 2, c. 85];

Уздоўж і ўпоперак. У розных напрамках (пайсці, паехаць і пад.) [12, т. 2, c. 554];

Туды і сюды. У розныя бакі; у розных кірунках (хадзіць, снаваць, кідацца і пад.) [12, т. 2, c. 535];

6) займеннікаў:

- прыналежных:

Prawem i lewem. И нашим, и вашим [14 c.762];

Ні нашым, ні вашым. Ні адным і ні другім (не служыць, не дагаджацца і пад.) [12, т. 2, c. 93];

7) прыназоўнікаў:

Ад А да Я. Ад пачатку да канца; цалкам [12, т. 1, c. 40].

Такім чынам, у польскаіх і беларускіх фразеалагізмах антонімамі з'яўляюцца розныя часціны мовы: назоўнікі, прыметнікі, дзеясловы, лічэбнікі, прыслоўі, займеннікі, прыназоўнікі. Найбольш колькасна прадстаўлены антонімы-назоўнікі, антонімы-прыметнікі, антонімы-дзеясловы. Фактычны матэрыял, выпісаны са “Слоўніка беларуских фразеалагізмаў” і “Словаря пословиц и поговорок. Польско-русский. Русско-польский”, сведчыць, што сярод антонімаў-назоўнікаў сустракаецца вялікая колькасць антанімічных пap, якія паходзяць ад адпаведных антонімаў-дзеясловаў і ўяўляюць сабой “адлюстраваную” [17, с. 89] (тэрмін Л. А. Новікава) антанімію.

3 АНТОНІМЫ Ў ПОЛЬСКІХ І БЕЛАРУСКІХ ФРАЗЕАЛАГІЗМАХ: СТРУКТУРНА-ГРАМАТЫЧНЫ АНАЛІЗ

Антонімы не былі аб'ектам спецыяльнага вывучэння. У падручніках і вучэбных дапаможніках яны прыводзіліся толькі ў якасці ілюстрацыйнага матэрыялу без якога-небудзь тэарэтычнага аналізу пры апісанні антаніміі як з'явы лексічнай сістэмы мовы. Антанімія ў сучасным мовазнаўстве поўна не даследавана, а што да словаўтваральнага аспекту, то ён увогуле не быў прадметам вывучэння.

Класіфікацыю антонімаў, як і іншых лексічных разрадаў слоў, можна праводзіць па розных прыкметах:

а) па структуры;

б) словаўтваральных магчымасцях;

в) па стылістычных функцыях;

г) па суаднесенасці з пэўнымі часцінамі мовы;

д) па семантыцы.

У мовазнаўчай літаратуры ёсць некалькі падыходаў да сістэматызацыі семантычных класаў антонімаў. Адзін з іх Ї выдзяленне антанімічных разрадаў у адпаведнасці з тэматычнымі групамі лексем.

Рознакарэнныя антонімы з'яўляюцца найбольш пашыранымі. Яны сустракаюцца сярод самастойных часцін мовы, такіх як прыметнікі, прыслоўі, назоўнікі, дзеясловы а таксама некаторыя службовыя словы.

Вядома, што паводле марфалагічнай структуры антонімы падзяляюцца на рознакаранёвыя і аднакаранёвыя. У рознакаранёвых антонімах супрацьлегласці значэнняў “выражаяцца рознымі асновамі або рознымі каранямі” [17, с. 275]. Аднакаранёвыя антонімы Ї гэта словы, супрацьлеглае значэнне якіх выражаецца не каранямі ці асновамі слоў, а афіксальнымі марфемамі. I сярод выяўленых антонімаў у даследуемых зборніках сустракаюцца як рознакаранёвыя, так і аднакаранёвыя.

Як бачым, ў рознакаранёвых антонімах значэнне супрацьлегласці выражаецца іх семантыкай. Па гэтай прычыне іх называюць яшчэ семантычнымі. У аднакакаранёвых антонімах супрацьлегласць выражаецца толькі прэфіксамі, таму іх называюць граматычнымі, або прэфіксальнымі.

Спосабы ўтварэння антанімічных пар:

- адмоўныя часціцы не, ні:

Ani mie to grzeje, ani ziebi. Ни тепло, ни холодно [14, с.453]. Антонімы выражаюць супрацьлеглую накіраванасць дзеяння;

Ani zimny, ani cieply. Серединка на половинку [14, с. 455]; Рознакараневыя антонімы,якія выражаюць якасную супрацьлегласць (з высокай тэмпературай і з нізкай тэмпературай).

Chcesz - dobrze, nie chcesz-drugie dobrze. Хочешь - хорошо, не хочеш - тоже хорошо [14, c.473]. Chcesz - nie chcesz - супрацьлегласць выражаецца адмоўнай часціцай не. Структурная формула: -nie;

Czy mu dac, czy nie dac Ї czy wesela poczekac. Дать, не дать - аль до свадьбы подождать [14, c.507]. Структурны тып дадзеных аднакараневых антонімаў можна выразіць наступнай формулай: - nie. Часціца не выражае супрацьлеглую накіраванасць дзеяння. Гэты ж структурны тып характэрны і для аднакаранёвых антонімаў: Cudze widzimy pod lasem, a swego pod nosem nie widzimy. В чужом глазу соринку увидит, а в своём бревна не заметит [14, c. 503];

Хачаш не хочаш. Насуперак жаданню, незалежна ад жадання, старання каго-н. [12, т. 2, c. 616];

Было не было. Паспрабую, трэба рызыкнуць(адважыццца зрабіць што-н. пасля разваг, нерашучасці [12, т. 1, c. 157];

- звязка няма:

Адно дзіця Ї няма дзяцей, двое дзяцей Ї што адно, а трое Ї сям'я [1, с. 23];

- прэфіксы:

а) рrzy- po.

Co lekko przyjdzie, lekko pojdzie [14, c. 486];

Jak przyszlo, tak poszlo [14, c. 494];

б) do-u:

Kto ma dobytek, ten ma i ubytek [14 c. 623];

в) - -nie:

Kto nie chce po woli, musi po niewoli. Не хочеш добром, получишь злом [14, c. 626];

Szczescie w nieszczesciu. Не было бы счастья, да несчастье помогло [14 c.798];

г) do-prze:

Lepiej nie dosolic, niz przesolic. Недосол на столе, пересол на спине [14, c. 645];

д) о-оd:

Latwiej sie ozenic, jak odzenic. Легче жениться, нежели разжениться [14, c.656];

е) - -roz:

Po groszu zbierajac - zbierzesz, po szelagu ciskajac - rozciskasz. По копейке - соберешь, по полушке промотаешь [14 c.748];

ж) nie- -

Po niepogodzie bywa pogoda [14 c.748];

і) - -u:

Tyle zycia, co uzycia [14, c. 816];

к) - -оd:

Wojowal, wojowal, az sie dowojowal. Прыгал, прыгал и допрыгался [14, c. 839];

л) ува-вы:

У адно вуха ўваходзіць, а ў другое выходзіць. Імгненна і бясследна забываецца, не застаецца ў памяці [12, т. 2, c. 566];

м) - -ня:

Праўдамі і няпраўдамі. Любымі сродкамі, нічым не грэбуючы [12, т. 2, c. 250]; Праўда - тое, што адпавядае сапраўднасці. Няпраўда - тое, што не з'яўляецца праўдай;

Хоцькі - няхоцькі. Насуперак жаданню, незалежна ад жадання, старання каго-н. [12, т. 2, c. 615];

н) - -паў:

Ні слова, ні паўслова. Абсалютна нічога (не гаварыць, не адказваць, не расказваць і пад.) [12, т. 2, c. 415];

о) - -вы:

Ведаць усе хады і выхады. (Ведаць) вельмі добра, дасканала, як дзейнічаць у любой сітуацыі [12, т. 2, c. 594]. Фразеалагізм з вобразнай асновай, Выражае супрацьлеглую накіраванасць;

- прыназоўнікі:

а) pod-na:

Bywa pod wozem, kto bywa na wozie [14, c.472]. Антанімічнасць выражаецца пры дапамозе прыназоўнікаў pod-na;

б) do-od:

Kazdy ma rece do siebie, nie od siebie. Каждая рука в свою сторону тянет [14, c.597];

в) na- pod:

Kto bywa na koniu, ten bywa pod koniem. Был под конём и на коне [14, c.618].

г) przed- po:

Lepiej przed czasem niz po czasie. Готовь сани летом, а телегу зимой [14 c.645];

д) pod- na:

Raz pod wozem, raz na wozie. И на коне, и под конём [14 c.774];

е) у-на:

Што ў лоб, што на лбе. Аднолькава, тое самае [12, т. 1, c. 660];

е) - -ня:

Воляй - няволяй. Незалежна ад жадання ці нежадання [12, т. 1, c. 209];

У рознакаранёвых антонімах значэнне супрацьлегласці выражаецца іх семантыкай. Па гэтай прычыне іх называюць яшчэ семантычнымі. Сярод польскіх і беларускіх фразеалагізмаў з антонімамі выяўлены наступныя семантычныя супрацьлегласці:

цёпла Ї холадна:

Ani mie to grzeje, ani ziebi. Ни тепло, ни холодно [14, с.453]. Антонімы рознакараневыя, выражаюць супрацьлеглую накіраванасць дзеяння.

дорага Ї танна:

Co drogiе, to mile, co tanie, to zdnile. Дорого, да мило, дёшево, но гнило [14, c. 484]. Антонімы drogie - tanie - рознакарэнныя, выражаюць якасную супрацьлегласць.

цвярозы Ї п'яны:

Co na sercu u trzezwego, to na jezyku u pijanego. Что у трезвого на уме, то у пьяного на языке [14, c. 488]. Рознакарэнныя антонімы - прыметнікі выражаюць супрацьлеглыя прыметнікі.

чужы Ї свой:

Cudzego nie ruszaj, a swego pilnie strzez. Чужого не трогай, а своего не давай [14, c. 495]. Антанімічная пара выражае супрацьлеглыя паняцці ў адносінах да каго-небудзь.

Cudze widzimy pod lasem, a swego pod nosem nie widzimy. В чужом глазу соринку увидит, а в своём бревна не заметит [14 c. 503].

Drugiemu madru, sobie glupi. Чужую беду руками разведу, а к своей ума не приложу [14, c.520]. Антонімы паводле часцінамоўнай прыналежнасці - прыметнікі. Паводле марфалагічнай структуры рознакараневыя. Значэнне супрацьлегласці выражаецца іх семантыкай.

Kto cudzego nie szanuje, ten i swojego nie ma. Кто чужого не бережет, тот и своего не удержит [14, c.619]. Рознакаранёвыя антонімы выражаюць якасную супрацьлегласць. Паводле прыналежнасці да часціны мовы - займеннікі.

Nie rusz cudzego, a pilnuj swego. Чужого не трогай, а своего не давай [14, с. 708]. Паводле марфалагічнай структуры антонімы рознакаранёвыя. Выражаюць супрацьлеглую

новы Ї стары:

Dla przyjaciela nowego nie opuszczaj starego. Новых друзей нажывай, а старых не теряй. [14, c.514]. Антонімы з рознымі каранямі выражаюць супрацьлеглыя ўласцівасці.

Lepszy stary druh niz nowych dwoch. Старый друг лучше новых двух [14, c. 650]. Антонімы семантычныя. Стары-ранейшы,былы. Новы-сучасны.

добры Ї дрэнны:

Dobre dlugo sie pamieta, a zle jeszcze dluzej. Хорошее долго помнят, а плохое век не забудут [14, c.520]. Назоўнікі рознакараневыя, значэнне аднаго цалкам узаемаадмаўляе значэнне другога.

Lepszy dobry pies niz zly czlowiek. Хорошая собака лучше, чем плохой человек [14, c.649]. Антонімы рознакаранёвыя. Выражаны прыметнікамі. Указваюць на якасную супрацьлегласць.

горкі Ї салодкі:

Korzen nowki gorzki, lecz owoc slodki. Корень ученья горек, но плод его сладок [14, c.613]. Рознакаранёвыя антонімы выражаны прыметнікамі і ўказваюць на якасную супрацьлегласць.

бедны Ї багаты:

Lepiej byc biednym i zdrowym niz bogatym i chorym. Лучше быть бедному и здоровому, чем богатому и больному [14, c. 643]. У фразеалагізме ўжыты дзве антанімічныя пары. Biedny-bogaty - прыметнікі, якія выражаюць якасную супрацьлегласць.

здаровы Ї хворы:

Lepiej byc biednym i zdrowym niz bogatym i chorym. Лучше быть бедному и здоровому, чем богатому и больному [14, c. 643]. У фразеалагізме ўжыты дзве антанімічныя пары. Zdrowy-chory - семантычныя антонімы,значэнне аднаго з іх цалкам ўзаемаадмаўляе значэнне другога.

З хворай галавы на здаровую. З вінаватага на невінаватага [12, т. 1, c. 291].

разумны Ї дурны:

Lepiej z madrym zgubic, jak z glupim znalezc. Лучше с умным потерять, чем с дурнем найти [14 c. 646]. Разгледзім семантычную пару zgubic- znalezc. Антонімы семантычныя, выражаюць супрацьлеглыя разумовыя якасці.

Разгледзім шэраг фразеалагізмаў, дзе сустракаецца антанімічная пара madry-glupi. Антонімы паводле сваёй марфалагічнай структуры семантычныя. Мудры Ї той, хто надзелены мудрасцю. Глупы Ї той, хто разумова абмежаваны. Антонімы ўжыты ў значэнні назоўніка. Madry bierze, glupi daje. [14, c. 663], Madry dlupiemu ustepuje. Дай дураку дорогу [14, c. 663], Madry jak czterech glupich. Ума пaлата, да ключ потерян [14, c. 663], Madry sie bogaci, gdy glupi traci. Без ума суму таскать, а умом деньги считать [14, c. 663].

добры Ї злы:

Slonce tak dobrym, jak i zlym swieci. Солнце всем одинаково светит [14, c. 785]. Антонімы семантычныя,выражаюць якасную супрацьлегласць. Добры - спагадлівы, сардэчны. Злы - зласлівы, поўны варожасці.

малы Ї вялікі:

Mala iskierka wielkie pozogi wznieca. Малая искорка большие пожары вызывает [14, c. 660]. Mala-wielkie-рознакаранёвыя антонімы-прыметнікі выражаюць якасную супрацьлегласць. Малы - нязначны па сваіх памерах. Вялікі - значны па сваіх памерах. Падобныя антонімы мы сустракаем у фразеалагізмах: Mala rzecz, a wielki wstyd. Мелкий поступок, да большой стыд [14, c. 660], Mala rzecz podczas wiele zaszkodzi. И мал пенёк, да воз опрокидывает [14, c. 660], Male zlodzieje wieszaja, a wielkim sie klaniaja. Алтынного вора вешают, полтинного чествуют [14, c. 660], Maly cialem, wielki dusza [14, c. 662].

Z wielkiej chmury maly deszcz. Из большой тучи, да малая капля [14, c. 854]. У дадзеным фразеалагізме ўжыты семантычныя антонімы- прыметнікі.

W malym ciele wielki duch. Телом слаб, да душой крепок [14, c. 827]. Малы - вялікі - рознакаранёвыя антонімы - прыметнікі. Выражаюць якасную супрацьлегласць. Малы - нязначны па сваіх памерах. Гэтая характарыстыка характэрна і для наступных фразеалагізмаў: Wiele gada, malo mowi. Много говорено, да мало сказано [14, c. 832], Wiele powolanych, malo wybranych. Много званых, да мало избранных [14, c. 833], Wiele wody, a ryb malo [14, c. 833], Wielka dusza w malym ciele. В малом теле большая душа [14, c. 833], Wielka klatka, a ptakow malo. Вырос до неба, а мозгов нет [14, c. 833], Wielka ryby male zra [14, c. 834].

малы Ї стары:

Stara glowa, rozum mlody. Стар годами, да молод умом [14, c. 788], Stary do rady, a mlody do zwady. Молодой на битву, а старый - на думу [14, c.790], Smierc bierze stare i mlode. Смерть косит без разбора [14, c. 803] - антанімічная пара stary - mlode. Антонімы семантычныя, выражаюць якасную супрацьлегласць. Малады - той, хто знаходзіцца ў маладым узросце. Стары - той, хто пражыў шмат год, дасягнуў старасці.

цвёрды Ї мяккі:

Miekko sciele, lecz twardo spac. Мягко стелет, да твёрдо спать [14, c. 665]. Рознакаранёвыя антонімы выражаюць супрацьлеглую якасную ацэнку. Паводле прыналежнасці да часціны мовы - прыслоўі. Мяккі - які ўгінаецца пры націсканні. Цвёрды - які не ўгінаецца пры націсканні.

малады Ї стары:

Mloda zonka staremu karoca do nieba. Не надолго старый женился: либо сам умрёт, либо жена уйдёт [14, c. 667]. Mlody, ale by starego nauczyд. Молод летами, да стар делами [14, c. 668]. Mlody staremy nie wierzy. Молодой старому не верит [14, c.668]. У дадзеных фразеалагізмах сустракаем антанімічную пару малады Ї стары. Антонімы паводле марфалагічнай структуры семантычныя. Належаць да прыметнікаў і выражаюць якасную супрацьлегласць. Малады Ї які не дасягнуў сталага ўзросту. Стары Ї які пражыў шмат год, дасягнуў старасці.

доўгі Ї кароткі:

Wlos dlugi, a rozum krotki. Волос длинный, ум короткий [14, c. 838]. Антонімы рознакаранёвыя, належаць да прыметнікаў, выражаюць якасную супрацьлегласць. Доўгі Ї вялікі, значны па даўжыні. Кароткі - невялікі, нязначны па даўжыні.

жывы Ї мёртвы:

Ні жывы ні мёртвы. Страшэнна спалоханы, занямелы [12, т. 1, c. 425]. Мнагазначны фразеалагізм, якому характэрна стылістычнае адзінства [8, с. 58]. Жывы - мёртвы ўжыты ў значэнні назоўніка. Рознакаранёвыя. Значэнне аднаго антоніма ўзаемаадмаўляе значэнне другога. Жывы - які жыве. Мёртвы - які не жыве.

дабро Ї зло:

Czego dobrocia nie zrobisz, tego zloscia nie wskorasz. Чего не добиться добром, того не добиться злом [14, c.502]. Значэнне аднаго антоніма цалкам узаемаадмаўляе значэнне другога.

Nie ma zlego bez dobrego. Нет худа без добра [14, c. 700]. Рознакаранёвыя антонімы, значэнне аднаго цалкам узаемаадмаўляе значэнне другога.

маладосць Ї старасць, стары Ї малады:

Gego sie skorupka za mlodu napije, tym na starosc trаci. Что скопил за молодость, то трать на старости [14, c.503]. Антанімічная пара выражае якасную супрацьлегласць.

Z mlodu w tafcie, a na starosc w plachcie. Щеголять смолоду, а под старость умирать с голоду [14, c. 852]. Рознакаранёвыя антонімы выражаюць якасную супрацьлегласць.

І стары, і малады. Усе незалежна ад узросту [12, т. 2, c. 453]. Антонімы ўжыты ў значэнні назоўніка. Рознакарэнныя. Якасная супрацьлегласць выражаецца семантычна. Малады - той, хто працягваючы развівацца, прабывае ў маладым ўзросце. Стары - той, хто пражыў шмат год, дасягнуў старасці.

дзень Ї ноч:

Dzien do pracy, noc do spania. День для работы, ночь для спанья [14, c.530]. Антонімы носяць прагматычны характар.

І дзень і ноч. Увесь час, пастаянна [12, т. 1, c. 375]. Семантычныя антонімы. Выражаюць супрацьлеглыя часавыя адносіны. Дзень - частка сутак ад ранку да вечара. Ноч - частка сутак ад вечара да ранку.

Дзённа і ночна. Увесь час, пастаянна [12, т. 1, c. 375]. Паводле марфалагічнай структуры рознакарэнныя. Супрацьлеглыя адносіны выражаны семантычна. Дзённы - які мае адносіны да дня ці адбываецца днём. Начны - які мае адносіны да ночы ці адбываецца ноччу.

зіма Ї лета, зімой Ї летам:

Jaka zima, takie lato. Какова зима, таково и лето [14, c.575]. Семантычныя антонімы.Указваюць на часавую супрацьлегласць. Выражаны назоўнікам.

W lecie sanie, w zimie koдa robiа. Готовь сани летом, а телегу зимой [14, c. 827]. Семантычныя антонімы - прыслоўі выражаюць часавую супрацьлегласць. Лета - самая цёплая пара года. Зіма - самая халодная пара года.

Зімой і летам адным цветам. Заўсёды ў адным і тым жа адзенні [12, т. 2, c. 623]. Рознакаранёвыя антонімы ўказваюць на супрацьлеглыя часавыя адносіны. Зімой-пра зімовы час; летам-пра летні час.

раніца Ї вечар:

Kto z rana skacze, ten wieczorem placze. Кто утром скачет <смеётся>, тот вечером плачет [14, c.639]. У фразеалагізме ўжыты дзве пары антонімаў. Rana-wieczorem - рознакаранёвыя антонімы выражаюць супрацьлеглае часавае значэнне.

пытанне Ї адказ:

Jakie pytanie, taka odpowiedz. Каков вопрос, таков ответ [14, c.580]. Паводле марфалагічнай структуры антонімы семантычныя. Выражаны назоўнікам.Указваюць на супрацьлеглыя паняцці.

здароўе Ї хвароба:

Jedno zdrowie, a tysiеczne choroby. Здоровье одно Ї болезней тысяча [14, c.587]. Антонімы рознакараневыя. Выражаны назоўнікамі, якія выражаюць супрацьлеглыя паняцці.

радасць Ї смутак:

Jednуm radosc, drugim smutek. Кому радость, а кому печаль [14, c.587]. Семантычныя антонімы. Значэнне аднаго ўзаемаадмаўляе значэнне другога.

...