Стылістычная роля антанімічных фразеалагізмаў польска-беларускай мовы

Mlyn zycia miele i na smutek, i na wesele. Перемелется - мука будет [14 c.668]. Антанімічная пара паводле марфалагічнай структуры рознакарэнная. Значэнне аднаго цалкам узаемаадмаўляе значэнне другога. Смутак - сум, душэўная горыч. Радасць - сітуацыя,стан напоўненыя радасцю. Сюды ж можна аднесці фразеалагізм Nie ma radosci bez smutku. [14, c.700].

маці Ї мачаха:

Lepiej jak matka bije, niz jak macocha glaszсze. И лыком шита, да мать, и шелком, да мачеха [14, c. 644]. Паводле марфалагічнай структуры антонімы рознакаранёвыя. Выражаюць супрацьлеглую накіраванасць дзеяння.

мір Ї ругня:

Lepszy zelazny pokoj niz zlota wojna. Добры мир лучше худой ссоры [14, c. 650]. Семантычныя антонімы, выражаны назоўнікамі. Значэнне аднаго ўзаемавыключае значэнне другога.

пачатак Ї канец:

Nie ten zuch, co zaczal, ale ten, co dokonczyl. Не дорого начало, а дорог конец [14, с. 712]. Антонімы - дзеясловы рознакаранёвыя, выражаюць супрацьлеглую накіраванасць дзеяння. Пачатак - прыступіць да якога - небудзь дзеяннея. Закончыць - давесці дзеянне да канца.

любоў Ї нянавісць:

Od milosci do nienawisci tylko jeden krok. От любви до ненависти один шаг [14, с. 732]. Семантычныя антонімы - назоўнікі называюць паняцці, аднаго з якіх цалкам узаемаадмаўляе другое. Міласць - велікадушнасць, добразычлівасць. Нянавісць - злосць, раздражэнне.

радасць Ї гора:

Po smutku radosci, po radosci smutek. По горю радости, по радости горе [14, c. 748], Radosc i smutek chodza w parze. Где радость, там и горе [14, c. 773]. У гэтых фразеалагізмах сустракаем антанімічную пару radosc - smutek. Ужыты ў значэнні назоўніка, рознакаранёвыя.

сяброўства Ї варожасць:

Zgoda buduje, niezgoda rujnuje. Дружба строит, вражда разрушает [14, c. 862]. Першая антанімічная пара - граматычныя антонімы. Другая антанімічная пара - семантычныя антонімы - дзеясловы, выражаюць супрацьлеглую накіраванасць дзеяння.

бог Ї чорт:

Ні богу свечка, ні чорту качарга. Пасрэдны чалавек, які нічым не вызначаецца [12, т. 2, c. 379]. Фразеалагізм пераважна замацаваны за гутарковым стылем. Бінарнае спалучэнне з паўторным злучнікам і-і. Прагматычныя антонімы бог-чорт семантычныя.Значэнне аднаго з іх цалкам узаемнаадмаўляе знчэнне другога. Бог-вярхоўная істота, якая стварыла свет і кіруе ім (рэліг.). Чорт-злы дух, які супрацьстаіць Богу і мае выгляд істоты, пакрытай чорнай поўсцю, з рагамі, капытымі і хвастом.

жыццё Ї смерць:

Не на жыццё, а на смерць. Бязлітасна [12, т. 1, c. 427]. Антанімічная пара рознакаранёвая па сваёй марфемнай структуры.Супрацьлегласць назоўнікаў выражана семантычна. Жыццё Ї існаванне чалавека ці іншага арганізма. Смерць Ї спыненне існавання чалавека ці іншага арганізма.

адна Ї другая:

Jedna reka daje, a druga odbiera. Одной рукой даёт, а другой отбирает [14, c. 584]. Паводле марфалагічнай структуры антонімы семантычныя, выражаны дзеясловам. І выражаюць супрацьлеглую накіраванасць дзеяння.

W jedno ucho wchodzi, a drugim wychodzi. В одно ухо влетело, а в другое вылетело [14, c. 826].

Адна нага тут другая там. Вельмі хутка [12, т. 2, c. 70]. Тут і там рознакаранёвыя антонімы, якія ўказваюць на супрацьлеглыя прасторавыя адносіны.Тут-у гэтым месцы; там-у тым месцы, не тут.

браць Ї даваць, даць Ї узяць:

Bog bierze, Bog daje. Бог берёт, Бог и даёт [14, с. 467]; Супрацьпастаўленыя ў значэннях дзеясловы ўтвараюць антанімічную пару, значэнне супрацьлегласці выражаецца іх семантыкай.

Milo brac, a ciezko dac. [14, c. 666]. Антонімы - дзеясловы незакончанага трывання. Паводле марфалагічнай структуры семантычныя. Браць - забіраць што-небудзь чужое, не сваё. Даць - перадаць што-небудзь іншаму.

Ні даць, ні ўзяць. Абсалютна такі, як хто-н., што-н. [12, т. 1, c. 368]. Граматычныя антонімы, выражаны дзеясловам. Выражаюць супрацьлегласць дзеяння.

шукаць Ї знайсці, згубіць Ї знайсці:

Kto szuka, ten znajdzie. Кто ищет, тот найдёт [14, c. 634]. Семантычныя антонімы, выражаюць супрацьлеглую накіраванасць дзеяння. Выражаны дзеясловамі незакончанага трывання.

Zdrowie latwo stracic, ale trudno odzyskac. Здоровье легко потерять, но тяжело найти [14, с. 862]. Семантычныя антонімы выражаюць якасную супрацьлегласць.

скакаць <смяяцца>Ї плакаць:

Kto z rana skacze, ten wieczorem placze. Кто утром скачет <смеётся>, тот вечером плачет [14, c.639]. У фразеалагізме ўжыты дзве пары антонімаў. Skacze-placze - семантычныя антонімы ўказваюць на супрацьлеглую накіраванасць дзеяння; 2 пара - rana-wieczorem.

Lepiej sie smiac, niz plakac. Лучше смеяться, чем плакать [14, c. 645]. Семантычныя антонімы выражаны дзеясловамі незакончанага трывання. Антанімічная пара паказвае на супрацьлеглую накіраванасць дзеяння.

згубіць Ї знайсці:

Lepiej z madrym zgubic, jak z glupim znalezc. Лучше с умным потерять, чем с дурнем найти [14, c. 646]. Разгледзім семантычную пару zgubic- znalezc. Антонімы семантычныя, выражаюць супрацьлеглую накіраванасць дзеяння.

пачаць Ї кончыць:

Latwiej wojne zaczac, niz ja skonczyc. Войну легко начать, да нелегко её кончить [14, c. 656]. Паводле марфалагічнай структуры антонімы рознакаранёвыя. Значэнне супрацьлегласці выражаецца семантыкай. Антонімы выражаны дзеясловамі незакончанага трывання. Пачаць - пачаць адбывацца, здзяйсняцца. Канчацца - завяршыцца, здзейсніцца.

зламаць Ї адрамантаваць:

Zepsuc latwo, naprawic trudno. Испортить легко, поправить трудно [14 c.862]. Рознакаранёвыя прыслоўі. Значэнне аднаго антоніма цалкам узаемаадмаўляе значэнне другога.

ачарніць Ї абяліць, чорны Ї белы:

Ні ачарніць, ні абяліць. Прамаўчаць, ніяк не рэагіруючы на чые-н. выказванне [12, т. 1, c. 96]. Антонімы выражаны дзеясловам закончанага трывання. Рознакаранёвыя. Значэнне супрацьлегласці выражаецца семантыкай. Ачарніць - узвесці паклёп; абяліць -абвергнуць паклёп.

Рабіць з белага чорнае. Падаваць што-н. у іншым выглядзе, беспадстаўна перайначваць [12, т. 2, c. 291]. Антонімы ўжыты ў значэнні назоўніка. Паводле марфалагічнай структуры семантычныя. Белае - тое, што мае колер снегу, малака. Чорнае - тое, што мае колер вугалю, сажы.

лёгка Ї цяжка:

Latwo dlugi robic, ale trudno placic. [14, c. 657]. Latwo-trudno -семантычныя антонімы. Паводле прыналежнасці да часціны мовы - прыслоўі. Лёгка - пра лёгкасць ажыцяўлення чаго-небудзь. Цяжка - пра цяжкасць ажыцяўлення чаго-небудзь.

ваш Ї наш:

Prawem i lewem. И нашим, и вашим [14, c.762]. Рознакаранёвыя антонімы. Указваюць на супрацьлеглыя прасторавыя адносіны.

Ні нашым, ні вашым. Ні адным і ні другім (не служыць, не дагаджацца і пад.) [12, т. 2, c. 93]. Антонімы граматычныя, выражаны займеннікам.

густа Ї пуста:

Raz pusto, drugi raz tlusto. И густо, и пусто [14, c.774]. Семантычныя антонімы, выражаюць якасную супрацьлегласць. Паводле прыналежнасці да часціны мовы - прыслоўі.

адтуль Ї адсюль:

Ні адсюль, ні адтуль. Зусім нечакана, раптоўна, неспадзевана [12, т. 1, c. 77]. Кампаненты звязаны паўторным злучнікам. Паводле марфалагічнай структуры рознакаранёвыя. Вырыжаюць супрацьлеглыя прасторавыя адносіны.

зверху Ї уніз:

Глядзець зверху ўніз. Адносіцца да каго-, чаго-н. пагардліва [12, т. 1, c. 307]. Антанімічная пара выражае супрацьлеглыя прасторавыя адносіны. Антонімы семантычныя, выражаны прыслоўем.

больш Ї менш:

Ні больш ні менш. Роўна столькі, колькі названа [12, т. 1, c. 131]. Антанімічнае пара ўказвае на колькасную супрацьлегласць. Паводле марфалагічнай структуры рознакаранёвыя.

відна Ї цёмна:

Ад відна да цямна. Увесь дзень, ад усходу да захаду сонца [12, т. 1, c. 196].

горача Ї холадна:

Ні горача, ні холадна. Што-н. зусім абыякава для каго-н.; ніколькі не хвалюе каго-н. [12, т. 1, c. 319]. Рознакаранёвая антанімічная пара. Супрацьлегласць прыслоўяў выражана іх семантыкай. Гарачыня - адчуванне цеплаты ў целе. Холад - адчуванне дрыжыкаў.

мала Ї многа:

Ні мала, ні многа. Роўна столькі, колькі названа [12, т. 2, c. 13]. У фразеалагізме ўжыты паўторны злучнік ні-ні. Антонімы семантычныя. Значэнне аднаго з іх узаемавыключае значэнне другога. Многа Ї пра вялікую колькасць чаго-небудзь. Мала Ї пра невялікую колькасць чаго-небудзь.

назад Ї уперад:

Ні назад, ні ўперад. Ні ў адным з магчымых напрамкаў (не магчыма рухацца) [12, т. 2, c. 78]. Рознакаранёвыя антонімы. Выражаюць супрацьлеглыя прасторавыя адносіны. Назад Ї у напрамку ад заду чаго-небудзь. Наперад Ї у напрамку ад чаго-небудзь.

направа Ї налева:

Направа і налева. Без разбору, абсалютна ўсім [12, т. 2, c. 85]. Рознакаранёвая антанімічная пара выражае супрацьлеглыя прасторавыя адносіны. Направа - у правы бок. Налева - у левы бок.

рана Ї позна:

Рана ці позна. Калі-небудзь, у бліжайшым будучым і абавязкова (будзе што-н.) [12, т. 2, c. 307]. Фразеалагізм функцыянальна не замацаваны. Рана ці позна - ў свой час. Антонімы семантычныя. Супрацьлегласць выражана лексічным значэннем слоў. Рана - да ўстаноўленага, патрэбнага тэрміну, часу. Позна - пасля ўстаноўленага, патрэбнага тэрміну, часу.

уздоўж Ї упоперак:

Уздоўж і ўпоперак. У розных напрамках (пайсці, паехаць і пад.) [12, т. 2, c. 554]. Рознакаранёвыя антонімы, таму значэнне супрацьлегласці выражаецца семантычна. Ужыты ў значэнні прыслоўя. Уздоўж - у даўжыню, па даўжыні чаго - небудзь. Упоперак - у шырыню, па шырыні чаго-небудзь.

тпру Ї но:

Ні тпру ні но. Нічога не робіць, ніяк не выяўляе сабе, нічога не распачынае [12, т. 2, c. 518]. Прастамоўная афарбоўка фразеалагізма створана ўнутраным вобразам, які выклікае негатыўныя асацыяцыі. Антанімічная пара адмоўна характарызую чалавека. Значэнне аднаго антоніма ўзаемавыключае значэнне другога.

Сярод кантэкстуальных назоўнікаў можна выдзеліць наступныя групы супрацьпастаўленняў:

- назоўнік Ї дзеяслоў:

Kto daje i odbiera, ten sie wpieka poniewiera. Дареного назад не требуют [14, c. 620]. Рознакаранёвыя антонімы-дзеясловы выражаюць супрацьлеглую накіраванасць дзеяння.

- назоўнік Ї назоўнік:

Ani zimny, ani cieply. Серединка на половинку [14, с.455]; Рознакараневыя антонімы, якія выражаюць якасную супрацьлегласць (з высокай тэмпературай і з нізкай тэмпературай).

Czego panowie nawarza, tym sie chlopi poparza. Паны дерутся, а у холопов чубы трещат [14, c.503]. Антонімы выражаюць такія паняцці, якія суадносяцца паміж сабой як супрацьлеглыя, але характарызуюць з'яву па адных адносінах.

Lepszy dobry pies niz zly czlowiek. Хорошая собака лучше, чем плохой человек [14, c. 649].

Panska choroba - ubogiego zdrowie. Барская болезнь - бедного здоровье [14, c. 740]. Антанімічная пара рознакаранёвая, выражае якасную супрацьлегласць.

У агні не гарыць і ў вадзе не тоне. Нідзе не прападае, выбіраецца з любых абставін [12, т. 1, c. 299]. Антонімы агонь-вада носяць прагматычны характар. Паводле марфалагічнай структуры рознакаранёвыя. Супрацьлегласць выражаецца іх семантыкай. Сюды ж можна аднесці фразеалагізм У агонь і (у) ваду. Усюды і на ўсё, на любыя ўчынкі, безразважна і самаахвярна [12, т. 1, c. 53].

Ні гневу, ні ласкі. Хто-н. бесхарактарны [12, т. 1, c. 312]. Рознакаранёвая антанімічная пара. Супрацьлегласць выражаецца іх семантыкай. Ласка - пачуццё любві, пяшчоты. Гнеў - пачуццё моцнага абурэння.

Неба і зямля. Вельмі моцна, рэзка адрозніваюцецца хто-н. ад каго-н., што-н. ад чаго-н. [12, т. 2, c. 95]. Прагматычныя антонімы выражаюць супрацьлеглыя прасторавыя адносіны. Зямля Ї наша планета або яе паверхня. Неба Ї прастора, якая ў форме купала відна над зямлёй.

Вісець паміж небам і зямлёй. Без пастаяннага жылля, дзе давядзецца (жыць, знаходзіцца і пад.) [12, т. 2, c. 95]. Асноўная функцыя гэтага фразеалагізма - вобразнае выказванне. Назоўнікавы фразеалагізм. Семантычны паводле марфалагічнай структуры. Значэнне аднаго антоніма ўзаемавыключае значэнне другога.

- прыметнік Ї прыметнік:

Lepiej byc pierwszym w miescinie jak ostatnim w Rzymie. Лучше быть первым в Галлии, чем вторым в Риме. [14, c.643]. Семантычныя антонімы паводле прыналежнасці да часціны мовы - прыметнікі. Выражаюць супрацьлеглую якасную ацэнку.

- прыслоўе Ї прыслоўе:

Хоць так хоць сяк. Тым ці іншым спосабам [12, т. 2, c. 505]. Граматычныя антонімы. Значэнне аднаго цалкам узаемаадмаўляе значэнне другога. Фразеалагізм прыслоўны.

Там і сям. У некаторых ці ў многіх месцах [12, т. 2, c. 498]. Значэнне аднаго ўзаемавыключае значэнне другога.

Туды і сюды. У розныя бакі; у розных кірунках (хадзіць, снаваць, кідацца і пад.) [12, т. 2, c. 535]. Выражаюць супрацьлеглыя прасторавыя адносіны .

Такім чынам, фактычны матэрыял сведчыць, што найбольш пашыраны ў беларускіх і польскіх фразеалагізмах рознакаранёвыя антонімы, якія выражаны назоўнікамі і прыметнікамі. Найбольш пашыраную групу складаюць антонімы, якія выражаюць якасную процілегласць. Асобную, адносна нешматлікую групу складаюць т. зв. камплементарныя антонімы (ад англ. complementarity -- дапаўняльнасць). Яны абазначаюць супрацьлеглыя відавыя паняцці, якія дапаўняюць адно другое да цэлага (родавага паняцця) і па сваёй сутнасці з'яўляюцца гранічнымі, крайнімі, бо паміж імі не можа быць прамежкавых членаў.

Паколькі антонімы ў беларускіх і польскіх фразеалагізмах сваім значэннем цесна звязаны паміж сабой, яны выкарыстоўваюцца побач адзін з адным для стварэння кантрастных характарыстык асоб, прадметаў і падзей, для проціпастаўлення і параўнання з'яў, для ўзмацнення сэнсу думкі.

4 СТЫЛІСТЫЧНАЯ РОЛЯ АНТОНІМАЎ У БЕЛАРУСКІХ І ПОЛЬСКІХ ФРАЗЕАЛАГІЗМАХ

Сукупнасць беларускіх і польскіх фразеалагізмаў дазваляе выдзеліць фразеалагізмы, у склад якіх уваходзяць антонімы. Антанімічнымі з'яўляюцца тыя фразеалагізмы, якія маюць кантрастнае, супрацьлеглае значэнне, суадносяцца з адной часцінай мовы і, як падкрэслівае I. Я. Лепешаў, пры ўмове, калі яны маюць “аднолькавую спалучальнасць са словамі свабоднага ўжывання” [8, с. 90]. А. М. Чапасава дапаўняе, што ўмовай антаніміі фразеалагізмаў выступае “не толькі супрацьлегласць значэнняў дзвюх адзінак, але іх палярнасць, якая асабліва выразна праяўляецца ў наяўнасці адной сэнсавай (лагічнай) асновы” [19, с. 59].

Як адзначае даследчык В. А. Ляшчынская, з'ява антанімічнасці ў фразеалогіі выяўляецца па-рознаму; выступае ў двух тыпах:

1) унутрыструктурная;

2) міжфразеалагічная [11, с. 85].

Пэўную колькасць усіх фразеалагічных адзінак складае ўнутрыструктурная антанімічнасць, якая дасягаецца супрацьпастаўленнем антанімічных слоў-кампанентаў у межах адной фразеалагічнай адзінкі, агульнае значэнне якой аб'ядноўвае два палярныя паняцці, абазначаныя найменнямі-кампанентамі.

Але сярод беларускіх і польскіх фразеалагізмаў выяўлена значная група міжфразеалагічнай антанімічнасці, калі сэнсава і палярна супрацьпастаўляюцца паводле адной лагічнай асновы дзве фразеалагічныя адзінкі.

Пісьменнікі, фалькларысты, лінгвісты слушна называюць фразеалагізмы “самародкамі, самацветамі роднай мовы, залацінкамі народнай мудрасці” [8, с. 201]. Яны ажыўляюць маўленне, робяць яго сакавітым і эмацыянальным, ёмістым і сціслым.

Як ужо адзначалася, беларускія і польскія фразеалагізмы, у склад якіх уваходзяць антонімы, вылучаюцца значным багаццем фразеалагічных сродкаў, высокай насычанасцю фразеалагічнымі адзінкамі і эфектыўным іх выкарыстаннем. Менавіта апошняе з'яўляецца прадметам аналізу гэтай часткі работы.

Беларускі і польскі народы кіруюцца пры выбары фразеалагізма не толькі крытэрыем яго мэтазгоднасці ў кантэксце, але і імкненнем не паўтараць самога сябе. На наш погляд, складальнікі такіх фразеалагізмаў прытрымліваюцца “няпісанага правіла”, з належным пачуццём выкарыстоўваюць у фразеалагізмах антонімы, не паўтараючы ніводнага з іх без пэўнай стылістычнай матываванасці.

Антонімы ў фразеалагізмах ужываюцца з рознымі стылістычнымі мэтамі. У антанімічных спалучэннях беларускіх і польскіх фразеалагізмаў найменні супрацьлеглыя па сваім значэнні лексемы ідэнтыфікуюцца ў свядомасці чалавека з пэўнымі прадметамі, якія маюць колер, смак, слых, адчуваюцца на фізічнае ўспрыманнне, а таму выступаюць:

у смакавых вобразах, напрыклад:

Korzen nauki gorzki, lecz owoc slodki. Корень ученья горек, но плод его сладок [14, c. 613].

Lepiej nie dosolic, niz przesolic. Недосол на столе, пересол на спине [14, c. 645].

у колеравых вобразах:

Ні ачарніць, ні абяліць. Прамаўчаць, ніяк не рэагіруючы на чые-н. выказванне [12, т. 1, c. 96].

Рабіць з белага чорнае. Падаваць што-н. у іншым выглядзе, беспадстаўна перайначваць [12, т. 2, c. 291].

у тактыльных вобразах, напрыклад:

Ani mie to grzeje, ani ziebi. Ни тепло, ни холодно [14, с.453].

Miekko sciele, lecz twardo spac. Мягко стелет, да твёрдо спать [14, c. 665].

Ні горача, ні холадна. Што-н. зусім абыякава для каго-н.; ніколькі не хвалюе каго-н. [12, т. 1, c. 319].

у зрокавых вобразах:

Ад відна да цямна. Увесь дзень, ад усходу да захаду сонца [12, т. 1, c. 196].

Чалавек не толькі ўспрымае пяццю органамі прадметы, акаляючы свет, але і знаходзіць аснову для стварэння антонімаў у фізічных адчуваннях:

1) магчымасці зрабіць тое ці іншае:

Latwiej wojne zaczac, niz ja skonczyc. Войну легко начать, да нелегко её кочить [14, c. 656].

Latwo dlugi robic, ale trudno placic [14, c. 657].

Milo brac, a ciezko dac. [14, c. 666].

Zdrowie latwo stracic, ale trudno odzyskac. Здоровье легко потерять, но тяжело найти [14, с. 862].

2) памеру:

Mala iskierka wielkie pozogi wznieca. Малая искорка большие пожары вызывает [14, c. 660].

Mala rzecz, a wielki wstyd. Мелкий поступок, да большой стыд [14, c. 660],

Mala rzecz podczas wiele zaszkodzi. И мал пенёк, да воз опрокидывает [14, c. 660],

Male zlodzieje wiezaja, a wielkim sie klaniaja. Алтынного вора вешают, полтинного чествуют [14, c. 660],

Maly cialem, wielki dusza [14, c. 662].

Wielka dusza w malym ciele. В малом теле большая душа [14, c. 833].

Wielka klatka, a ptakow malo. Вырос до неба, а мозгов нет [14, c. 833].

Wielka rybe male zra [14, c. 834].

Z wielkiej chmury maly deszcz. Из большой тучи, да малая капля [14, c. 854].

3) узросту:

Mloda zonka staremu karoca do nieba. Не надолго старый женился: либо сам умрёт, либо жена уйдёт [14, c. 667].

Mlody, ale by starego nauczyl. Молод летами, да стар делами [14, c. 668].

Mlody staremy nie wiery. Молодой старому не верит [14, c. 668].

Stara glowa, rozum mlody. Стар годами, да молод умом [14, c. 788].

Stary do rady, a mlody do zwady. Молодой на битву, а старый - на думу [14, c. 790].

Z mlodu w tafcie, a na starosc w plachcie. Щеголять смолоду, а под старость умирать с голоду [14, c. 852].

І стары, і малады. Усе незалежна ад узросту [12, т. 2, c. 453].

4) даўжыні:

Wlos dlugi, a rozum krotki. Волос длинный, ум короткий [14, c. 838].

5) размяшчэння:

Вісець паміж небам і зямлёй. Без пастаяннага жылля, дзе давядзецца (жыць, знаходзіцца і пад.) [12, т. 2, c. 95].

Антонімы ў польска-беларускіх фразеалагізмах з'яўляюцца сродкамі стварэння вобразнасці. Яны належыць да ліку славесных сродкаў вобразнасці. Антонімы шырока выкарыстоўваецца і ў вуснай, і ў пісьмовай мове.

Наступныя антонімы ў беларускіх і польскіх фразеалагізмах выконваюць ацэначную функцыю і характарызуюць:

а) спосаб дзеяння:

Ani zimny, ani cieply. Серединка на половинку [14, с. 455];

Gego sie skorupka za mlodu napije, tym na starosc traci. Что скопил за молодость, то трать на старости [14, c. 503].

Drugiemu madry, sobie glupi. Чужую беду руками разведу, а к своей ума не приложу [14, c. 520].

Jedna reka daje, a druga odbiera. Одной рукой даёт, а другой отбирает [14, c. 584].

Kto bywa na koniu, ten bywa pod koniem. Был под конём и на коне [14, c. 618].

Kto cudzego nie szanuje, ten i swojego nie ma. Кто чужого не бережет, тот и своего не удержит [14, c. 619].

Kto nie chce po woli, musi po niewoli. Не хочеш добром, получишь злом [14, c. 626].

Lepiej przed czasem niz po czasie. Готовь сани летом, а телегу зимой [14, c. 645].

Latwiej sie ozenic, jak odzenic. Легче жениться, нежели разжениться [14, c. 656].

Po groszu zbierajac - zbierzesz, po szelagu ciskajac - rozciskasz. По копейке - соберешь, по полушке промотаешь [14, c. 748].

Raz pod wozem, raz na wozie. И на коне, и под конём [14, c. 774].

Szczescie w nieszczesciu. Не было бы счастья, да несчастье помогло [14, c. 798].

W jedno ucho wchodzi, a drugim wychodzi. В одно ухо влетело, а в другое вылетело [14, c. 826].

Wojowal, wojowal, az sie dowojowal. Прыгал, прыгал и допрыгался [14, c. 839].

Zepsuc latwo, naprawic trudno. Испортить легко, поправить трудно [14, c.862].

У агні не гарыць і ў вадзе не тоне. Нідзе не прападае, выбіраецца з любых абставін [12, т. 1, c. 299].

Ні адсюль, ні адтуль. Зусім нечакана, раптоўна, неспадзевана [12, т. 1, c. 77].

Глядзець зверху ўніз. Адносіцца да каго-, чаго-н. пагардліва [12, т. 1, c. 307].

І дзень і ноч. Увесь час, пастаянна [12, т. 1, c. 375].

Дзённа і ночна. Увесь час, пастаянна [12, т. 1, c. 375].

Не на жыццё, а на смерць. Бязлітасна [12, т. 1, c. 427].

На кані і пад канём. У самых разнастайных, прыемных і непрыемных сітуацыях (быць і пад.) [12, т. 1, c. 549].

Направа і налева. Без разбору, абсалютна ўсім [12, т. 2, c. 85].

Праўдамі і няпраўдамі. Любымі сродкамі, нічым не грэбуючы [12, т. 2, c. 250].

Уздоўж і ўпоперак. У розных напрамках (пайсці, паехаць і пад.) [12, т. 2, c. 554].

Хоць так хоць сяк. Тым ці іншым спосабам [12, т. 2, c. 505].

Ні нашым, ні вашым. Ні адным і ні другім (не служыць, не дагаджацца і пад.) [12, т. 2, c. 93].

Туды і сюды. У розныя бакі; у розных кірунках (хадзіць, снаваць, кідацца і пад.) [12, т. 2, c. 535].

Ведаць усе хады і выхады. (Ведаць) вельмі добра, дасканала, як дзейнічаць у любой сітуацыі [12, т. 2, c. 594].

б) азначэнне да прадмета гаворкі:

Co drogie, to mile, co tanie, to zdnile. Дорого, да мило, дёшево, но гнило [14, c. 484].

Czego panowie nawarza, tym sie chlopi poparza. Паны дерутся, а у холопов чубы трещат [14, c. 503].

Dobre dlugo sie pamieta, a zle jeszcze dluzej. Хорошее долго помнят, а плохое век не забудут [14, c. 520].

Jaka zima, takie lato. Какова зима, таково и лето [14, c. 575].

Jakie pytanie, taka odpowiedz. Каков вопрос, таков ответ [14, c. 580].

Lepiej byc pierwszym w miescinie jak ostatnim w Rzymie. Лучше быть первым в Галлии, чем вторым в Риме. [14, c. 643].

Lepiej jak matka bije, niz jak macocha glaszcze. И лыком шита, да мать, и шелком, да мачеха [14, c. 644].

Lepszy dobry pies niz zly czlowiek. Хорошая собака лучше, чем плохой человек [14, c. 649].

Lepszy stary druh niz nowych dwoch. Старый друг лучше новых двух [14, c. 650].

Lepszy zelazny pokoj niz zlota wojna. Добры мир лучше худой ссоры [14, c. 650].

Raz pusto, drugi raz tlusto. И густо, и пусто [14, c. 774].

З хворай галавы на здаровую. З вінаватага на невінаватага [12, т. 1, c. 291].

Неба і зямля. Вельмі моцна, рэзка адрозніваюцецца хто-н. ад каго-н., што-н. ад чаго-н. [12, т. 2, c. 95].

Ні ўбавіць, ні прыбавіць. Абсалютна дакладна [12, т. 2, c. 537].

Што ў лоб што на лбе. Аднолькава, тое самае [12, т. 1, c. 660].

Ні даць, ні ўзяць. Абсалютна такі, як хто-н., што-н. [12, т. 1, c. 368];

в) прызначэнне:

Dzien do pracy, noc do spania. День для работы, ночь для спанья [14, c. 530].

г) колькасць:

Jedno zdrowie, a tysieczne choroby. Здоровье одно Ї болезней тысяча [14, c. 587].

Lepiej malo, a dobrze, niz wiele, a zle. Лучше меньше, да лучше [14, c. 645].

Nie ten zuch, co zaczal, ale ten, co dokonczyl. Не дорого начало, а дорог конец [14, с. 712].

Od milosci do nienawisci tylko jeden krok. От любви до ненависти один шаг [14, с. 732].

Wiele gada, malo mowi. Много говорено, да мало сказано [14, c. 832].

Wiele powolanych, malo wybranych. Много званых, да мало избранных [14, c. 833].

Wiele wody, a ryb malo [14, c. 833].

Ні больш ні менш. Роўна столькі, колькі названа [12, т. 1, c. 131].

Ні мала, ні многа. Роўна столькі, колькі названа [12, т. 2, c. 13];

д) стан:

Jednym radosc, drugim smutek. Кому радость, а кому печаль [14, c. 587].

Kto z rana skacze, ten wieczorem placze. Кто утром скачет <смеётся>, тот вечером плачет [14, c. 639].

Lepiej sie smiac, niz plakac. Лучше смеяться, чем плакать [14, c. 645].

Mlyn zycia miele i na smutek, i na wesele. Перемелется - мука будет [14, c. 668].

Nie ma radosci bez smutku. [14, c. 700].

Po smutku radosc, po radosci smutek. По горю радости, по радости горе [14, c. 748],

Ні жывы ні мёртвы. Страшэнна спалоханы, занямелы [12, т. 1, c. 425];

е) фізічны целасклад:

Lepiej byc biednym i zdrowym niz bogatym i chorym. Лучше быть бедному и здоровому, чем богатому и больному [14, c. 643].

W malym ciele wielki duch. Телом слаб, да душой крепок [14, c. 827].

ж) разумовыя здольнасці:

Lepszy madry nieprzyjaciel niz glupi przyjaciel. Лучше умный враг, чем глупый друг [14, с. 649].

Lepiej z madrym zgubic, jak z glupim znalezc. Лучше с умным потерять, чем с дурнем найти [14, c. 646].

Madry bierze, glupi daje. [14, c. 663].

Madry dlupiemu ustepuje. Дай дураку дорогу [14, c. 663].

Madry jak czterech glupich. Ума пfлата, да ключ потерян [14, c. 663].

Madry sie bogaci, gdy glupi traci. Без ума суму таскать, а умом деньги считать [14, c. 663].

з) асаблівасці паводзін:

Prawem i lewem. И нашим, и вашим [14, c.762].

Ні да рады, ні да звады. Абыякава, раўнадушна, не выяўляючы сваіх пачуццяў (трымацца, паводзіць сабе) [12, т. 2, c. 293].

і) хуткасць:

Адна нага тут другая там. Вельмі хутка [12, т. 2, c. 70].

к) знешні выгляд:

Зімой і летам адным цветам. Заўсёды ў адным і тым жа адзенні [12, т. 2, c. 623];

л) рысы характару:

Ні богу свечка, ні чорту качарга. Пасрэдны чалавек, які нічым не вызначаецца [12, т. 2, c. 379].

Ні гневу, ні ласкі. Хто-н. бесхарактарны [12, т. 1, c. 312];

Адной з асноўных уласцівасцей фразеалагізмаў з'яўляецца экспрэсіўнасць. Гэта абумоўлена сумяшчэннем у камунікатыўнай пазіцыі фразеалагізма некалькіх пачаткаў: імкненнем паведаміць пра пэўныя падзеі i з'явы, рэалізаваць свае эмоцыі, перажыванні i ўздзейнічаць на адрасата. Выступаючы сродкамі фарміравання мастацкіх вобразаў, элементы мовы рознага ўзроўню (фанетычнага, лексічнага, сінтаксічнага i інш.) фразеалагізмы з антонімамі ў мастацкім кантэксце набываюць дадатковыя значэнні, уздзейнічаюць на пcixa-эмацыянальную сферу чытача, далучаюць яго да супольнай з народам творчасці. Пры гэтым камунікатыўная функцыя мовы зліваецца з эмацыянальнай, вобразна-выяўленчай, эстэтычнай.

Экспрэсіўная функцыя назіраецца ў наступных фразеалагізмах, якія ўказваюць:

а) волевыяўленне:

Bog bierze, Bog dаje. Бог берёт, Бог и даёт [14, с. 467];

Chcesz - dobrze, nie chcesz-drugie dobrze. Хочешь - хорошо, не хочеш - тоже хорошо [14, c. 473].

Co na sercu u trzezwego, to na jezyku u pijanego. Что у трезвого на уме, то у пьяного на языке [14, c. 488].

Cudzego nie ruszaj, a swego pilnie strzez. Чужого не трогай, а своего не давай [14, c. 495].

Czy mu dac, czy nie dac Ї czy wesela poczekac. Дать, не дать - аль до свадьбы подождать [14, c. 507].

Kto daje i odbiera, ten sie wpieka poniewiera. Дареного назад не требуют [14, c. 620].

Nie rusz cudzego, a pilnuj swego. Чужого не трогай, а своего не давай [14, с. 708].

W lecie sanie, w zimie kola robia. Готовь сани летом, а телегу зимой [14, c. 827].

Ні назад, ні ўперад. Ні ў адным з магчымых напрамкаў (не магчыма рухацца) [12, т. 2, c. 78];

б) жаданне:

Czego dobrocia nie zrobisz, tego zloscia nie wskorasz. Чего не добиться добром, того не добиться злом [14 c. 502].

Dla przyjaciela nowego nie opuszczaj starego. Новых друзей нажывай, а старых не теряй. [14, c. 514].

Kto szuka, ten znajdzie. Кто ищет, тот найдёт [14, c. 634].

Хоцькі - няхоцькі. Насуперак жаданню, незалежна ад жадання, старання каго-н. [12, т. 2, c. 615].

Хачаш не хочаш. Насуперак жаданню, незалежна ад жадання, старання каго-н. [12, т. 2, c. 616].

Воляй - няволяй. Незалежна ад жадання ці нежадання [12, т. 1, c. 209].

Было не было. Паспрабую, трэба рызыкнуць (адважыццца зрабіць што-н. пасля разваг, нерашучасці [12, т. 1, c. 157].

Такім чынам, польскія і беларускія фразеалагізмы, у склад якіх уваходзяць антонімы, выступаюць у якасці тых моўных сродкаў, якія дазваляюць дакладна выразіць думку, сфарміраваную ў вынікy адлюстравання сукупнасці фактаў i з'яў рэчаіснасці. Пры дапамозе такіх фразеалагізмаў польскі і беларускі народы ствараюць вобразны i эмацыянальна насычаны кантэкст, які ўплывае на ўяўленні i эмоцыі чытача, а таксама перадае ацэнку.

ЗАКЛЮЧЭННЕ

Такім чынам, прааналізаваўшы стылістычную ролю польска-беларускіх антанімічных фразеалагізмаў, мы зрабілі наступныя высновы:

У польска-беларускіх фразеалагізмах антонімамі з'яўляюцца розныя часціны мовы: назоўнікі, прыметнікі, дзеясловы, лічэбнікі, прыслоўі, займеннікі, прыназоўнікі. Найбольш колькасна прадстаўлены антонімы-назоўнікі, антонімы-прыметнікі, антонімы-дзеясловы. Фактычны матэрыял, выпісаны са “Слоўніка беларускіх фразеалагізмаў” і “Словаря пословиц и поговорок. Польско-русский. Русско-польский”, сведчыць, што сярод антонімаў-назоўнікаў сустракаецца вялікая колькасць антанімічных пap, якія паходзяць ад адпаведных антонімаў-дзеясловаў і ўяўляюць сабой “адлюстраваную” антанімію.

Фактычны матэрыял сведчыць, што найбольш пашыраны ў беларуска-польскіх фразеалагізмах рознакаранёвыя антонімы, якія выражаны назоўнікамі і прыметнікамі. Найбольш пашыраную групу складаюць антонімы, якія выражаюць якасную процілегласць. Асобную, адносна нешматлікую групу складаюць т. зв. камплементарныя антонімы (ад англ. complementarity -- дапаўняльнасць). Яны абазначаюць супрацьлеглыя відавыя паняцці, якія дапаўняюць адно другое да цэлага (родавага паняцця) і па сваёй сутнасці з'яўляюцца гранічнымі, крайнімі, бо паміж імі не можа быць прамежкавых членаў.

Паколькі антонімы ў беларуска-польскіх фразеалагізмах сваім значэннем цесна звязаны паміж сабой, яны выкарыстоўваюцца побач адзін з адным для стварэння кантрастных характарыстык асоб, прадметаў і падзей, для проціпастаўлення і параўнання з'яў, для ўзмацнення сэнсу думкі.

Антонімы ў фразеалагізмах ужываюцца з рознымі стылістычнымі мэтамі. У антанімічных спалучэннях польска-беларускіх фразеалагізмаў найменні супрацьлеглыя па сваім значэнні лексемы ідэнтыфікуюцца ў свядомасці чалавека з пэўнымі прадметамі, якія маюць колер, смак, слых, адчуваюцца на фізічнае ўспрыманнне, а таму выступаюць у смакавых вобразах, у колеравых вобразах, у тактыльных адчуваннях, у зрокавых вобразах.

Антонімы ў польска-беларускіх фразеалагізмах з'яўляюцца сродкамі стварэння вобразнасці. Яны належыць да ліку славесных сродкаў вобразнасці. Антонімы шырока выкарыстоўваецца і ў вуснай, і ў пісьмовай мове, яно выконвае пазнавальную, эстэтычную, ацэначную і арганізацыйную функцыі.

Польскія і беларускія фразеалагізмы, у склад якіх увходзяць антонімы, выступаюць у якасці тых моўных сродкаў, якія дазваляюць дакладна выразіць думку, сфарміраваную ў вынікy адлюстравання сукупнасці фактаў i з'яў рэчаіснасці. Пры дапамозе такіх фразеалагізмаў польскі і беларускі народы ствараюць вобразны i эмацыянальна насычаны кантэкст, які ўплывае на ўяўленні i эмоцыі чытача, а таксама перадае ацэнку.

СПІС ВЫКАРЫСТАНАЙ ЛІТАРАТУРЫ

1 Виноградов, В. В. Проблемы литературного языка и закономерностей их образования и развития [Текст] / В. В. Виноградов. -- М., 1967. -- 134с.

2 Красильникова, Е. В. Предисловие. Русская языковая личность и задачи её изучения [Текст] / Е. В. Красильникова // Язык и личность. -- М., 1989. -- С. 3-10.

3 Берднік, С. К. Варыянты некаторых фразеалагічных адзінак і іх функцыянаванне ў творах Якуба Коласа [Тэкст] / С. К. Берднік // Беларуская лінгвістыка. -- Мн., 1983. -- Вып. 22. -- С. 72-77.

4 Лепешаў, І. Я. Фразеалогія ў творах К. Крапівы [Тэкст] / І. Я. Лепешаў. -- Мн., 1976. -- 152 с.

5 Каўрус, А. А. Купала Янка [Тэкст] / А. А. Каўрус // Беларуская мова: энцыклапедыя пад рэд А. Я. Міхневіча. -- Мн., 1994. -- С. 280-284.

6 Винокур, Г. О. Маяковский -- новатор языка [Текст] / Г. О. Винокур. // О языке художественной литературы. -- М., 1991. -- С. 321-407.

7 Аксамітаў, А. С. Беларуская фразеалогія ў граматычным і функцыянальным аспектах [Тэкст] / А. С. Аксамитаў // Слова беларускае: З гісторыі лексікалогіі і лексікаграфіі. -- Мн., 1994.-- С.142 -- 148.

8 Лепешаў, І. Я. Фразеалогія сучаснай беларускай мовы [Тэкст] / І. Я. Лепешаў. -- Мн., 1998. -- 293 с.

9 Розенталь, Д. Словарь - справочник лингвистических терминов [Текст] / Д. Розенталь, М. Теленкова, -- М., 2001. - 599 с.

10 Беларуская мова. Энцыклапедыя [Тэкст] / Пад рэд А. Я. Міхневіча А. Я. Міхневіч. -- Мн., 1984. -- 795 с.

11 Ляшчынская, В. А. Фразеалагічныя адзінкі ў мове Янкі Купалы [Тэкст] / В. А. Ляшчынская. Ї Мн., 2008. -- 186 с.

12 Лепешаў, І. Фразеалагічны слоўнік беларускай мовы: У 2-х т. т. [Тэкст] / І. Лепешаў. -- Мн., 2008.

13 Фразеологический словарь русского языка: около 4000 словар статей [Текст] / сост: Л. А. Войнова [и др]: под ред А. И. Молоткова. -- СПб, 1994. -- 543 с.

14 Стыпула, Р. Словарь пословиц и поговорок. Русско-польский словарь. Польско-русский словарь [Текст] / Рышард Стыпула. Ї Варшава : WIEDZA POWZECNA, 2003. Ї 999 с.

15 Лексікалогія сучаснай беларускай літаратурнай мовы Пад рэд. А. Я. Баханькова [Тэкст] / А. Я. Баханькоў. Ї Мн. : Навука і тэхніка, 1994. Ї 457с.

16 Лепешаў, І. Я. Зборнік беларускіх прыказак [Тэкст] / І. Я. Лепешаў [і іншыя]. Ї Мн. : Беларуская энцыклапедыя, 1996. Ї 157 с.

17 Новиков, Л. А. Русская антонимия и её лексикографическое описание [Текст] / Л. А. Новиков. // Новиков Л. А. Словарь антонимов русского языка. Ї Мн. : Русский язык, 1984. Ї С. 9-10.

18 Лексікалогія сучаснай беларускай літаратурнай мовы Пад рэд. А. Я. Баханькова [Тэкст] / А. Я. Баханькоў. Ї Мн. : Навука і тэхніка, 1994. Ї 457 с.

19 Чепасова, А. М. Семантические и грамматические свойства фразеологизмов [Текст] / А. М. Чепасова. -- Челябинск, 1993. -- 93 с.

20 Будагов, Р. А. Закон многозначности слова [Текст] / Р. А. Будагов. // Человек и его язык. -- М., 1974. -- С. 117-123.

21 Шведова, Н. Ю. Активные процессы в современном русском синтаксисе [Текст] / Н. Ю. Шведова. -- М., 1966. -- 156 с.

22 Телия, В. Н. Русская фразеология. Семантический, прагматический и лингвокультурологический аспекты [Текст] / В. Н. Телия. -- М., 1996. -- 288 с.

23 Сидоренко, М. И. К определению фразеологических синонимов [Текст] / М. И. Сидоренко // Проблема фразеологии и задачи её изучения в высшей и средней школе. -- Вологда, 1967. -- С. 50-57.

24 Жуков, В. П. Толковый словарь фразеологических синонимов русского языка [Текст] / В. П. Жуков [и другие]. -- М., 2005. -- 443 с.

25 Винокур, Т. Г. Русский язык: энциклопедия [Текст] / Т. Г. Винокур [и другие]. -- М., 1979. -- 284 с.

26 Мокиенко, В. М. Славянская фразеология [Текст] / В. М. Мокиенко. -- М., 1989. -- 287с.

27 Назаров, О. Сопоставительный анализ соматических фразеологизмов русского и туркменского языков: автореф. дис. …канд. филол. наук 10.02.01 [Текст] / О. Назаров. -- Ашхабад, 1973. -- 29 с.

28 Добровольский, Т. О. Образная составляющая в семантике идиом [Текст] / Т. О. Добровольский // Вопросы языкознания. -- 1996. -- №1. -- С. 71-93.

Размещено на Allbest.ru

...