Камп’ютарная лексіка і крыніцы яе фарміравання

Размещено на http://www.allbest.ru/

ЗМЕСТ

Рэферат

Уводзiны

Уступ

І. Асаблівасці сучаснай беларускай мовы

ІІ. Маладзёжны слэнг. Сацыяльныя разнавіднасці

2.1 Падвіды маладзёжнага слэнгу

2.2 Камп'ютарны слэнг

ІІІ. Асаблівасці камп'ютарнай лексікі як крыніцы папаўнення беларускага слоўніка

Заключэнне

Спіс літаратуры

РЭФЕРАТ

Дыпломная работа: 46 стар.,30 сродкаў літаратуры,1 табл.

ІНФАРМАЦЫЙНЫЯ ТЭХНАЛОГІІ, СЛЭНГ, КАМП'ЮТАР, ЛІНГВІСТЫКА, ЛЕКСІКА

Прадмет нашага даследвання - камп'ютарная лексіка і крыніцы яе фарміравання.

Аб'ект - сучасны слоўнік камп'ютарных тэрмінаў, як адна з некадыфіцырванных форм існавання сучаснай мовы.

Мэты даследвання - разгледзіць такую з'яву мовы, як слоўнік камп'ютарных тэрмінаў, вызначыць крыніцы яго фарміравання, паказаць, як у ім адлюстроўваюцца грамадскія праблемы, даказаць залежнасць «маладзёжнай мовы» ад разнастайных змен у грамадскім жыцці.

Задачы даследвання - 1) падабраць і прааналізаваць літаратуру па дадзенай тэме; 2) вызначыць месца камп'ютарнай лексікі ў сучаснай мове, усталяваць залежнасць моўных працэсаў ад грамадскіх; 3) сабраць фактычны матэрыял з мовы сучаснай моладзі, а таксама з беларускіх сродкаў масавай інфармацыі; 4) вызначыць крыніцы фарміравання слоў камп'ютарнай лексікі. развіцце слэнгу.

Метады: аназіз, сінтэз, параўнанне.

Вывад: Інфармацыйныя тэхналогіі на аснове камп'ютарнай тэхнікі ў цяперашні час з'яўляюцца асновай практычнай дзейнасці вялікай колькасці людзей розных прафесій. Яны не адразу знайшлі прымяненне ў гуманітарных навуках, развіваючыся, першым чынам, з улікам патрабаванняў дакладных навук. Гуманітарыі доўга не разглядалі камп'ютар як рэальную навуковую прыладу, здольную кардынальна змяніць характар даследавання. Сітуацыя пачала змяняцца са з'яўленнем першых праграм, прызначаных для кантролю ведаў і навучанні гуманітарным дысцыплінам, з узрастаннем цікавасці да стварэння баз дадзеных.

УВОДЗIНЫ

Тэрмін (лац. terminus - мяжа) - слова ці словазлучэнне, якое з'яўляецца назвай спецыяльнага паняцця якой-небудзь сферы вытворчасці, навукі, тэхнікі і г.д.

Як і агульнаўжывальныя словы, тэрміны падзяляюцца на ўласнамоўныя і іншамоўныя. Уласнамоўныя тэрміны ў сваю чаргу падзяляюцца на словы, якія пераўтварыліся ў тэрміны з агульнаўжывальных слоў, і дэрываты. Агульнаўжывальныя словы, якія сталі тэрмінамі, найбольш звязаны па тэматыцы з грамадствам, прыродай, жывёламі, раслінамі і г.д., таму іх шмат у прыродазнаўчых, грамадскіх медыцынскіх навуках: тканка, абалонка, цыбуліна, высыпанне, палачкі,усталік, грабеньчык і інш. Дэрываты - гэта тэрміны, утвораныя з уласнамоўнага ці запазычанага матэрыялу пры дапамозе сваіх ці іншамоўных словаўтваральных сродкаў: асыпанне, грануляванне, гематома, геліялячэнне, акасцяненне.

Не кожнае спецыяльнае слова з'яўляецца тэрмінам. Спецыфіка тэрмінаў відавочна ў параўнанні з агульнаўжывальнымі словамі:

· тэрміны выкарыстоўваюцца ў пэўнай сферы дзейнасці, агульнаўжывальныя словы выкарыстоўваюцца неабмежавана;

· тэрміны - гэта канцэнтарваныя, эканомныя выражэнні паняццяў, якія з'яўляюцца вынікам навуковай і тэхнічнай дзейнасці людзей;

· тэрмін у слоўніках не тлумачыцца, а яму даецца азначэнне, у адрозненне ад агульнаўжывальнага слова, значэнне якога моржа быць растлумачана апісаннем ці параўнаннем;

· засваенне тэрмінаў - сэнс прафесійнай падрыхтоўкі, засваенне агульнаўжывальных слоў - аснова штодзённых зносін памж людзьмі;

· для засваення тэрмінаў патрабуецца спецыяльна арганізаваная падрыхтоўка, агульнаўжывальныя словы назапашваюцца ў працэсе развіцця чалавека і станаўлення яго асобы;

· тэрмін пазбаўлены экспрэсіі і эмацыянальнасці. Нават калі тэрмін узнікае шляхам метафарызацыі, ён губляе сваю эмацыянальную афарбоўку: вочны яблык, цела клеткі, восевы цыліндр, каленная рэпка, бугаркі мозга, спіннамазгавы вузел;

· кожны тэрмін з'яўляецц адзінкай пэўнай тэрмінасістэмы, якая абмежавана галіной навукі, і сваю адназначнасць тэрмін атрымлівае менавіта праз прыналежнасць сістэме;

· тэрмін адназначны ў межах сваёй сістэмы, агульнаўжывальнае слова найчасцей мнагазначнае.

Сучасная беларуская тэрміналогія вельмі разнастайная па паходжанні і спосабах утварэння. Працяглы гістарычны перыяд фарміравання беларускай тэрміналогіі абумоўлівае наяўнасць у яе складзе як старых слоў, зафіксаваных у першых помніках пісьменства, так і новых. Паколькі на працягу ўсёй гісторыі фарміраванне беларускай гэрміналогіі адбывалася ва ўмовах кантактавання з іншымі мовамі, у тым ліку і неславянскімі, то ў яе склад увайшлі як спрадвечна беларускія словы і лексемы агульнаўсходнеславянскага перыяду, так і запазычанні.Пры ўсёй разнастайнасці крыніц фарміравання беларускай тэрміналогіі ў розныя гістарычныя перыяды развіцця беларускай мовы галоўнай крыніцай стварэння новых тэрмінаў і папаўнення канкрэтных галіновых тэрміналагічных сістэм з'яўляецца лексічная і словаўтваральная сістэма агульналітаратурнай беларускай мовы. Выкарыстанне лексічных сродкаў нацыянальнай мовы пры стварэнні тэрмінаў адбываецца перш за ўсё шляхам ужывання агульналітаратурных слоў у тэрміналагічным значэнні. Адзначаючы, што да ліку агульналітаратурных слоў, якія адначасова з'яўляюцца тэрмінамі ў пэўных тэрміналагічных сістэмах, адносіцца шырокі пласт камп'ютарнай лексікі.

У разважаннях пра спецыфіку гістарычнай навукі часта выказваецца думка, што гістарычныя даследаванні не маюць уласнай адметнай мовы і выкарыстоўваюць мову паўсядзённасці1. Пры гэтым частка навукоўцаў прымае падобнае становішча як аб'ектыўную рэчаіснасць. Іншыя сцвярджаюць, што гэта толькі “праблема роста”, і гістарычная навука павінна выпрацаваць уласную навуковую мову, якая толькі і можа гарантаваць поспех даследавання. Негатыўны адказ на пытанне Ці мае гісторыя ўласную мову? прымушае задумацца над іншым пытаннем Ці павінна гістарычная навука мець уласную навуковую мову?

Праблема гістарычнай тэрміналогіі непазбежна закранае сферу лінгвістыкі. Яшчэ Марк Блок лічыў неабходным уключыць лінгвістыку ў спіс дапаможных гістарычных дысцыплінаў, якія вывучаюцца ва універсітэтах: “Паводле якой абсурднай логікі людзям, якія добрую палову часу свайго навучання знаёмяцца з прадметам заняткаў толькі праз слова... дазваляецца не ведаць лінгвістыкі?”

Гісторыкам сапраўды варта звярнуць увагу на некаторыя падставовыя пытанні мовазнаўства, звязаныя з тэрміназнаўствам як навукай пра тэрміны. У першую чаргу гэта датычыць суадносінаў паміж “тэрмінам” і “паняццем”. Трэба заўважыць, што адзінае азначэнне “тэрміна” ў беларускім мовазнаўстве адсутнічае.

Ва ўсіх разважаннях наконт тэрміналогіі трэба ўлічваць, што тэрмін фактычна з'яўляецца толькі назвай паняцця. Зразумела пры гэтым, што для тэрміналагічнага даследавання вялікае значэнне мае само паняцце. Сувязь тэрміна з навуковым паняццем з'яўляецца яго вызначальнай уласцівасцю. Пры гэтым трэба таксама ўсведамляць, што тэрмін застаецца элементам моўнай сістэмы і жыве па яе законах. Менавіта гэтым часта тлумачацца парушэнні адназначнай адпаведнасці тэрміна і паняцця, што характэрна для большасці тэрмінасістэмаў. Тэрміналогія пэўнай навукі найчасцей вызначаецца як сукупнасць альбо сістэма тэрмінаў, якая суадносіцца з сістэмай паняццяў адпаведнай навукі і функцыянуе ў структуры пэўнай мовы. Гэтыя дзве сістэмы - сістэма паняццяў і сістэма тэрмінаў - узаемазвязаны і ўзаемаабумоўлены.

Адной з асноўных праблемаў тэрміназнаўства з'яўляецца пытанне пра суадносiны спецыяльнай тэрмiналогii i сiстэмы агульналiтаратурнай мовы. Справа ў тым, што для фармiравання новых тэрмiнаў выкарыстоўваюцца ўжо iснуючыя ў мове словаўтваральныя мадэлi. У выніку выразнае размежаванне агульнай i спецыяльнай лексiкi не заўсёды магчыма з-за адноснай рухомасцi межаў значэння слоў, а таксама з-за наяўнасцi ў тэрмiналогii тых самых лексiка-семантычных працэсаў, якiя адбываюцца ў лексiцы агульналiтаратурнай мовы. Зразумела, што на развіццё тэрміналогіі таксама ўплывае эвалюцыя навукі, г.зн. дзейнічаюць экстралінгвістыстычныя фактары.

3 паняційна-інфармацыйнага боку з'ява поліфункцыянальнасці такіх слоў характарызуецца даследчыкамі як рэалізацыя розных тыпаў інфармацыі ў залежнасці ад суадносін слова з агульнаўжывальным значэннем або навуковым паняццем. Агульнаўжывальнае значэнне ў параўнанні з тэрміналагічным не заўсёды дакладнае, канкрэтнай ілюстрацыяй чаго могуць служыць прыклады азначэння слоў у агульналітаратурных тлумачальных і спецыяльных слоўніках.Роля агульнаўжывальных слоў як крыніцы развіцця пэўных тэірміналагічных сістэм значна ўзрастае ў выніку шырокага выкарыстання гэтых слоў як найбольш агульных па значэнні ў складзе тэрміналагічных словазлучэнняў, якія служаць для намінацыі больш вузкіх паняццяў.У сучасным тэрмінаўтварэнні ў адрозненне ад перыяду 20--30-х гадоў агульнаўжывальныя словы, якія адначасова з'яўляюцца тэрмінамі, набываюць тэрміналагічнае значэнне пераважна ў складзе састаўных тэрмінаў.

Важным спосабам выкарыстання сродкаў нацыянальнай мовы і міжнароднага тэрміналагічнага фонду пры стварэнні новых тэрмінаў выступае таксама словаўтварэнне, і ў першую чаргу суфіксальнае. Значная частка тэрмінаў утвараецца з дапамогай розных суфіксаў ад асноў ужо існуючых тэрмінаў, некаторая частка -- ад асноў агульнаўжывальных слоў з адначасовай тэрміналагізацыяй утвораных слоў.У параўнанні з суфіксацыяй прэфіксацыя распаўсюджана ў сучаснай беларускай тэрміналогіі значна менш. Часцей вьйсарыстоўваюцца суфіксальна-прэфіксальныя ўтварэнні.

Інфармацыйныя тэхналогіі ў лінгвістыцы - гэта “сукупнасць законаў, метадаў і сродкаў атрымання, захаваня, перадачы, распаўсюджання і перапрацоўкі інфармацыі аб мове і законах яе функцыянавання пры дапамозе камп'ютараў” [2, с. 8].

Новая галіна лінгвістыкі - сучасная камп'ютарная лінгвістыка, альбо вылічальная лінгвістыка, альбо алгебраічная лінгвістыка (тэрмін Пражскай школы) - пачала акрэслівацца ў той час, калі стала відавочнай магчымасць не толькі захоўваць, але і перапрацоўваць пры дапамозе камп'ютараў вялікую колькасць інфармацыі. Вылічальная лінгвістыка і камп'ютарная лінгвістыка уваходзяць у больш шырокую дысцыпліну - прыкладную лінгвістыку, альбо прыкладное мовазнаўства. Камп'ютарная лінгвістыка як адзін з напрамкаў прыкладной лінгвістыкі вывучае лінгвістычныя асновы інфарматыкі і ўсе аспекты сувязі мовы і мыслення, мадэляванне мовы і мыслення ў камп'ютарным асяроддзі з дапамогай адмысловых праграм.

Да задач ПЛ можна аднесці:

стварэнне сістэм штучнага інтэлекту;

стварэнне сістэм аўтаматычнага перакладу;

стварэнне сістэм аўтаматычнага анатавання і рэферавання тэкстаў;

стварэнне сістэм спараджэння тэкстаў;

стварэнне сістэм разумення вуснага маўлення;

стварэнне сістэм генерацыі маўлення і інш.

Такім чынам, актуальнасць абранай тэмы вызначаецца, па-першае, кантэкстам сучаснай навуковай парадыгмы, у якой асноўную ролю пры аналізе моўных з'яў адыгрываюць хуткаць, дакладнасць і доказнасць правядзення эксперыменту, што можа быць забяспечана толькі пры ўмове выкарыстання аўтаматычных праграм пошуку, распазнавання і апрацоўкі.

Па-другое, актуальнасць тэмы абумоўлена прэзентацыяй і выкарыстаннем у межах дадзенага даследавання найноўшых методык аналізу, распрацаваных, у прыватнасці, у межах тэорыі канцэптуальнай інтэграцыі.

Практычная значнасць вынікаў даследавання заключаецца ў магчымасці іх выкарыстання для правядзення шырокага кола даследаванняў і стварэнні тэматычных базаў дадзеных.

І. АСАБЛІВАСЦІ СУЧАСНАЙ БЕЛАРУСКАЙ МОВЫ

Тэрмiн лексiкалогiя ўзнiк на аснове спалучэння двух элементаў lexis і logos, якiя ў старажытнагрэчаскай мове мелi значэнне “слова” і “вучэнне”. Такiм чынам, лексiкалогiя ў самым шырокiм разуменнi - гэта навука аб словах, аб слоўнiкавым складзе мовы.

Слова - гэта фанетычна i граматычна аформленая адзiнка мовы з пэўным значэннем. Кожнае слова мае лексiчнае i граматычнае значэнне.

Лексiчнае значэнне слова - гэта яго суаднесенасць з тымi цi iншымi з'явамi або прадметамi, рэчаiснасцю (тое, што слова абазначае: дом - будынак для жылля, размяшчэння ўстаноў і прадпрыемстваў.

Граматычнае значэнне слова - тыя агульныя значэннi, якiя ўласцiвы розным разрадам слова ў мове i на аснове якiх гэтыя разрады вылучаюцца (дом - назоўнiк, м.р. 1-га скланення, неадушаўлёны).

Адрознiваюць прамое i пераноснае лексiчнае значэнне слова. Iснуюць тры спосабы ўзнiкнення пераносных значэнняў.

Табліца 1. - Спосабы ўзнікнення пераносных значэнняў слова

Назва пераносу	Шлях пераносу	Прыклады
Метафара	Па форме	Іголка (хвойнага дрэва) Іголка (якой шыюць)
	Па колеру	Залатыя завушніцы - залатыя каласы
	Па функцыі	Крыло птушкі - крыло самалета
	Па месцы знаходжання	Галава рыбы - галава клана
Метанімія	Па смежнасці ў прасторы	Цынкавае вядро - разліць вядро
	Па сумежнасці ў часе	Пераклад кнігі - чытаюць пераклад
	Назва матэрыялу На выраб	Злітак срэбра - есці са срэбра

Назва дзеяння на выраб	Займацца шытвом - на стале ляжыць шытво
Імя ўласнае на выраб	Рудольф Дызель - магутны дызель
Сінекдаха	Назва часткі На цэлае	Галава каровы Статак у 200 галоў
	Назва агульнага На канкрэтнае	Зброя (прылада да нападу ці абаронцы) - зброя (пісталет)
	Родавая назва На відавую	Дзічка (яблыня) - дзічка (плод яблыні)

Словы бываюць адназначнымі і мнагазначнымі

Словы, якія маюць толькі адно значэнне, называюцца адназначнымі. Гэта пераважна словы, якія абазначаюць навуковыя і тэхнічныя паняцці, а таксама некаторыя назвы раслін, жывёл, птушак, прадметаў (бульдозер, кісларод, ёлка, алень, аловак і інш.).

Большасць слоў беларускай мовы маюць не адно, а некалькі значэнняў, такія словы называюцца мнагазначнымі.

празрыстая частка птушынага яйца, якая акружае жаўток.

Бялок складанае арганічнае рэчыва.

белая, празрыстая абалонка вока.

З'ява гукавога супадзення зусім розных па сэнсе моўных адзінак называецца аманіміяй.

У адрозненні ад мнагазначнага слова, у якім паміж значэннямі захоўваецца семантычнае адзінства, амонімы - словы зусім розныя, якія па тых ці іншых прычынах супалі ў гучанні.

У філалагічных слоўніках амонімы падаюцца ў розных слоўнікавых артыкулах і пазначаюцца надрадковай лічбай: кіт¹, кіт²; стапа¹, стапа².

Амонімы - словы, якія аднолькава гучаць і пішуцца, але маюць розныя значэнні. Выдзяляюць лексічныя, марфалагічныя і фанетычныя амонімы.

Лексічныя амонімы

Поўныя лексічныя амонімы - словы, якія супадаюць у гучанні і напісанні ва ўсіх сваіх граматычных формах.

аўсяныя крупы стары густы сасновы лес (бары)

аўсянка бор

пеўчая птушка хімічны элемент (ліку няма)

Марфалагічная амонімы

Амаформы - словы, у якіх супадаюць у вымаўленні і напісанні толькі асобныя формы (не маюць супадзенняў у пачатковай форме):

ляцець - я лячу; поле - калгасныя палі;

лячыць - я лячу; палоць - палі агарод.

Амаформы - гэта, як правіла, словы розных часцін мовы.

Фанетычныя амонімы

Амафоны - гэта словы, якія гучаць аднолькава, але пішуцца па-рознаму: плод і плот, раман і Раман.

Графічныя амонімы

Амографы - гэта словы, якія пішуцца аднолькава, але адрозніваюцца ў вымаўленні месцамі націску: мумка - мукам, памдаць - падамць.

Сінонімы - словы, якія абазначаюць адзін і той жа прадмет, якасць, дзеянне, але пішуцца і вымаўляюцца па-рознаму.

Група з двух ці больш сінонімаў называецца сінанімічным радам, пры запісе якога на першым месцы ставіцца слова дамінанта (слова, якое шырэй за іншыя выкарыстоўваецца ў мове і больш дакладна выражае агульнае значэнне):

Крэпасць	Ісці	Мала
Цвярдыня Бастыён Цытадэль	Крочыць Маршыраваць Цягнуцца Плесціся	Нямнога Троху

У некаторых сінанімічных радах могуць аб'ядноўвацца словы розных часцін мовы (мала, жменя (гароху)).

Калі слова з'яўляецца мнагазначным, то яно можа ўваходзіць у розныя сінанімічныя рады:

Прыняць - залічыць на першы курс.

Прыняць - сустрэць гасцей.

Ціхі чалавек - спакойны, смірны.

Ціхі чалавек - слабы, нячутны.

Некаторыя рады сінанімічных слоў складаюцца са слоў і спалучэнняў слоў:

Драмаць - кляваць носам.

Мала - як кот наплакаў.

Сінонімы ўзніклі пры абазначэнні аднаго і таго ж прадмета з'явы, прыметы, паняцця. Выкарыстоўваюцца:

а) агульнаўжывальныя і дыялектныя словы:

падасінавік - асавік

авадзень - здрок

б) агульнаўжывальныя і прастамоўныя:

валасы - кудлы

барабаншчык - бубнач

в) словы сучаснай мовы і ўстарэлыя словы:

канікулы - вакацыі

лоб - чало

г) спрадвечнабеларускія і запазычаныя словы:

прыстаўка - прэфікс змена - эвалюцыя

адлегласць - дыстанцыя важны - актуальны.

Сінонімы бываюць:

а) семантычныя - якія адрозніваюцца сэнсавым адценнем:

вялікі - агромісты - гіганцкі

б) стылістычныя - адрозніваюцца рознай стылістычнай афарбоўкай (выкарыстоўваюцца ў розных стылях):

маланка - бліскаўка

бегемот - гіпапатам.

Кантэкстуальныя - словы, якія з'яўляюцца сінанімічнымі толькі ў пэўным кантэксце:

1. Раптам адтуль упаў мне ў вочы нясцерпны яркі сноп святла.

2. Зноў ляціць угору святло майго ліхтарыка.

3. І зноў адтуль, у адказ, меч святла.

Антонімы - словы з супрацьлеглым значэннем:

- рознакарэнныя (добры - дрэнны, халодны - гарачы);

- аднакарэнныя (закрыць - адкрыць, прывязаць - адвязаць).

Прыстаўкі не-, без-, анты-, контр- надаюць слову супрацьлеглае значэнне:

добры - нядобры ціхі голас - гучны голас

радасны - бязрадасны ціхая вуліца - шумная вуліца

дэмакрат - антыдэмакрат ціхі ход - хуткі ход

наступленне - контрнаступленне

гарачы чай - халодны чай цёмны чалавек - адукаваны чалавек

гарачы прыём - халодны прыём цёмныя валасы - светлыя валасы

цёмная справа - чыстая справа

Прыёмы выкарыстання антонімаў наступныя:

Антытэза - ярка выражанае супастаўленне кантрастных з'яў, паняццяў, вобразаў (Песня, любоў і нянавісць, будзьце заўсёды са мной. Стук радасны ў грудзях не змоўк, жыццё і плача і смяецца.).

Аксюмаран - наўмыснае спалучэнне слоў, якія выражаюць процілеглыя, лагічна несумяшчальныя паняцці (салодкі сум, цёплы халадок, гарачы снег, страшная прыгажосць).

Паронімы - словы з блізкім гучаннем, але розным лексічным значэннем (аператыўны і аперацыйны, атамнік і атамшчык, вытворны і вытворчы).

Паронімамі бываюць: назоўнікі (нявеста - нявестка);

прыметнікі (ласкавы - ласкальны);

дзеясловы (чырванець - чырваніць).

Паранімічнымі парамі выступаюць спрадвечна беларускія словы (сыты- сытны) і запазычаныя (абанент - абанемент,эфектны - эфектыўны)

Словы-паронімы адрозніваюцца паміж сабою прыстаўкамі (павіннасць - правіннасць, надзвычайна - незвычайны ), або суфіксамі (слоўны - слоўнікавы, малаважны - малаважкі).

Лексіка беларускай мовы паводле паходжання

Лексіка беларускай мовы развівалася і ўзбагачалася на працягу многіх стагоддзяў. Паводле паходжання яна падзяляецца на дзве групы: спрадвечна беларуская і лексіка іншамоўнага паходжання аславянскія словы сустракаюцца ва ўсіх славянскіх мовах (напрыклад: усходнеславянскіх (беларускай, рускай, украінскай), паўднёваславянскіх (балгарскай, славенскай), заходнеславянскіх (польскай, чэшскай)).

Гэта назвы асоб: маці, сын, сястра, брат, дзед; частак цела: глотка, калена, валасы; свойскіх жывёл: авечка, бык, карова, кабан, кабыла, конь, каза; дзікіх звяроў: воўк, ліса, заяц; птушак: бусел, галка, варона; прадметаў: калода, валун, жэрдка, вулей; раслін: асака, бяроза, ліпа; адзення, абутку: кабат (безрукаўка), кашуля; адцягненых паняццяў і з'яў прыроды: заўтра, імгла, агонь; дзеянняў, стану: ісці, гаварыць, маўчаць.

Агульнаўсходнеславянскія словы - з'яўляюцца здабыткам трох блізкароднасных моў: беларускай, рускай, украінскай: валачобнік, вяроўка, блёкат, бугор, засень, бязь, вулка, загана і інш.

Спрадвечна беларуская лексіка

Агульна-славянскія словы

Запазы-чаная лексіка

Усходне-славянскія словы

З неславян-скіх моў

Са славян-скіх моў

Уласна-беларускія словы

Уласнабеларускія словы - складаюць самабытнасць і непаўторнасць беларускай мовы: вадзянік, ільнішча, каліва, чарніцы, векапомны, красамоўства, спаконвечны і інш.

Усе словы, якія беларуская мова захавала з перыяду агульнаславянскага, агульнаўсходнеславянскага адзінства, а таксама ўласнабеларускія, называюцца спрадвечна беларускімі, бо карысталіся імі носьбіты беларускай мовы здаўна - спрадвеку.

Акрэсліць час узнікнення спрадвечна беларускіх слоў, выявіць іх сувязі з блізкародаснымі мовамі дапамагаюць слоўнікі(“Этымалагічны слоўнік беларускай мовы”, “Гістарычны слоўнік беларускай мовы”.

Запазычаная лексіка - гэта вынік эканамічных, палітычных і культурных сувязей з іншымі народамі, а таксама цесных моўных кантактаў:

са славянскіх моў: - русізмы: аплот, аказаць, бальшавік, дзекабрыст, саратнік і інш.;

- украінізмы: боршч, журыцца, чупрына і інш.

з неславянскіх моў: грэцызмы: акіян, этап, эпоха;

лацінізмы: акварыум, агітатар;

германізмы: штык, шпіль;

галіцызмы: суфлёр, пляж, сурвэтка і інш.

Экзатызмы - словы і выразы, якія запазычаны з малавядомых моў, звычайна неіндаеўрапейскіх, і ўжываюцца для надання мове асобага каларыту (цюркізмы, арык, кішлак, джыгіт).

Украпванні - гэта словы ці цэлыя выразы з якой-небудзь мовы, што захоўваюць сваю іншамоўную форму без усялякага змянення або транслітарыравана (warum? - з нямецкай - чаму?; white witch - з англійскай - белая ведзьма).

Варварызмы - іншамоўныя словы ці выразы, якія ў выніку афектацыі атрымоўваюць больш ці менш рэгулярнае ўжыванне ў мове - рэцэптары, але не засвойваюцца ў ёй да канца, часцей за ўсё ў сувязі з цяжкасцямі граматычнага засваення (сэ ля ві - з французскай - такое жыццё; о'кэй - з англійскай - усё добра, Dum spiro, spero - з лацінскай - пакуль дыхаю, спадзяюся).

Асноўныя прыметы запазычаных слоў наступныя:

1) наяўнасць у слове ф: фарба, шафа, фасоля, Фёдар, Соф?я;

2) пачатковыя э, о і непрыставачнае а: эра, Эма, ода, опера, атака, Аляксей;

3) спалучэнні ге,ке, хе ў корані: агент, кельма, схема, Яўген;

4) спалучэнні бю, вю, кю, мю, пю, фю ў корані: бюро, рэвю, кювет, капюшон, камюніке, фюзеляж;

5) спалучэнні двух галосных у корані: аул, ідэал, дуэт, гуаш;

6) цвёрдасць зычных д і т у спалучэннях дэ, ды, тэ, ты: дэтэктыў, дывідэнт, дыфтэрыя, дыван, дысцыпліна, медыцына, Атэла, Адэса, тыгр;

7) прыстаўкі а-, ант(ы)-, архі-, контр-, рэ-, дэ-, дыс-, амфі- і інш.: амаральны, антыцыклон, архіважны, контрмера, рэфармацыя, дэгазацыя, дыспрапорцыя, амфітэатр;

8) суфіксы -ізм, (-ызм), -іст (-ыст), -ір (-ыр) і інш.: арганізм, сацыяліст, капіраваць.

Лінгвістычнае запазычанне заўсёды было нармальнай функцыяй лінгвістычнага жыцця любой мовы. Гэта даволі працяглы моўны працэс, вынікам якога з'яўляецца паступовае засваенне слоў і структурных элементаў адной мовы іншай. Апраўданае выкарыстанне слоў іншамоўнага паходжання, правільнае іх асваенне не толькі не парушае нацыянальнай самабытнасці беларускай мовы, але і ўзбагачае яе лексічную сістэму.

Лексіка беларускай мовы паводле сферы ўжывання

Лексіка сучаснай беларускай мовы ў залежнасці ад сферы ўжывання падзяляецца на агульнаўжывальную лексіку (пашыраную ва ўсіх без выключэння сферах грамадскага жыцця) і лексіку абмежаванага ўжывання (ужывальную пераважна ў межах пэўнай прафесіі, галіны навукі, асобнай групы людзей). Да лексікі абмежаванага ўжывання адносяцца спецыяльная лексіка (наменклатура, прафесіяналізмы і тэрміны), дыялектная лексіка, жаргонная лексіка і аргатычная (

Наменклатура - гэта сукупнасць уласных імёнаў і назваў, прысвоеных разнастайным рэаліям і аб'ектам навукі і тэхнікі (лазер “Дыполь”, Стрымер-499, супер-камп'ютэр “Скіф” ).

Прафесіяналізмы - гэта спецыяльныя словы і выразы, якія ўжываюцца ў маўленні прадстаўнікоў пэўных прафесій (будаўнікоў, шахцёраў, пчаляроў і інш., напрыклад: бучы, таптухі, кашалі, крыгі - назвы розных прылад для лоўлі рыбы; майна, віра - у будаўнікоў і г.д.). Значэнні гэтых слоў не ўключаюцца ў слоўнік.

Тэрміны (лац. terminus - мяжа) - словы або словазлучэнні, якія абазначаюць пэўнае паняцце ў галіне навукі, тэхнікі, культуры (інтэграл, сінус - у матэматыцы, марфема, прыслоўе - у мовазнаўстве і г.д.).

Дыялектызмы - гэта словы, якія бытуюць у пэўных гаворках на пэўнай тэрыторыі і не ўваходзяць у склад літаратурнай мовы (картопля - бульба, тавар - карова на Палессі і г.д.).

Жарганізмы (фр. jargon - умоўная гаворка) - гэта сукупнасць слоў, зразумелых вузкаму колу людзей, аб'яднаных пэўнымі інтарэсамі (“дзед” - салдат апошняга году службы, “хвост” па лабах, атрымаць “пару” у студэнтаў і г.д.).

Аргатызмы (франц. argot. - замкнуты, нядзейны) - спецыяльны моўны код, незразумелы для іншых людзей, адна з разнавіднасцей жаргоннай лексікі, умоўная, тайная мова, характарызуецца вузкаспецыяльнай накіраванасцю, штучнасцю і засакрэчанасцю (чуха - хачу, шывар - тавар, бан - вакзал).

У Расіі і ў Беларусі аргатычная лексіка пачала складвацца ў другой палавіне ХІХ ст.

Актыўная і пасіўная лексіка

Паводле ступені ўжывальнасці лексіка беларускай мовы падзяляецца на актыўную і пасіўную.

Большасць слоў беларускай мовы адносіцца да актыўнай лексікі. Гэта словы агульнавядомыя і шырокаўжывальныя. Пасіўную лексіку складаюць словы, якія носьбіты мовы ўжываюць рэдка. Гэтыя лексемы маюць адценне ўстарэласці або навізны.

Да яе адносяцца агульназразумелыя, шырокаўжывальныя словы, пашыраныя як у вуснай, так і пісьмовай форме мовы.Такіх слоў у бел. мове большасць:

маці, брат, чалавек, час, хлеб і інш.

Гэта словы, якія маюць адценне ўстарэласці або навізны. Звязана гэта з пэўнымі працэсамі ў грамадстве, развіццём навукі, тэхнікі, культуры і мастацтва (біёніка, акрыл, аэраплан).

Устарэлыя словы

(харчразвёрстка, стаханавец)

Неалагізмы

(прыватызацыя, нанатэхналогія)

Аўтарскія

індывідуальна- аўтарскія неалагізмы

(Плыўна-думны Нёман; На дварэ раптоўна заістужы-ла).

Архаізмы

Гістарызмы

устарэлыя словы, якім прыйшлі на змену сучасныя:

іспыты (экза-мены), перст (па-ец), каліта (сум-ка), (ужываюцца яшчэ ў мастацкіх тэкстах).

словы, якія выйшлі з актыўнага ўжытку , сталі “гісторыяй”:

ураднік, лучына, фальварак.

Стылістычныя разрады лексікі беларускай мовы

Моўны стыль (грэч. stylos - прылада для пісьма ў старажытных грэкаў) - разнавіднасць літаратурнай мовы, сукупнасць моўных сродкаў, ужыванне якіх залежыць ад мэт і зместу выказвання. Асаблівасці таго ці іншага стылю, яго адметныя рысы вызначаюцца складам лексікі, характарам сказаў і граматычнымі формамі слоў. З улікам гэтага лексіка размяркоўваецца па стылістычных разрадах.

Лексіка сучаснай беларускай мовы

Гутарковая - пры неафіцыйных моўных зносінах, дыялектныя, спецыяльныя і жаргон.словы (кацуба, файл, пара (адзнака))

Навуковая - навуковыя і тэхнічныя тэрміны, абстрактныя словы (інтэграл, мікрапрацэсар)

Кніжная - выкарыстоўваецца ў навуковым, афіцыйна-справавым, публіцыстычным стылях (вета, табу, паэт)

Нейтральная (міжстылёвая) - у любым функцыяналь-ным стылі (забарона, няма, разнавіднасць)

Публіцыстычная - грамадска-публістычная тэрміналогія, газетна-публістычн. (суверэнітэт, прыватызацыя)

Уласна гутарковая - (балбатун, сцяміць)

Прастамоўная - перадаюць адмоўныя характарыстыкі, маюць экспрэсіўную афарбоўку (падліза, жмінда)

Афіцыйна-справавая - грамадска-палітычныя, прафесійная тэрміналогія, афіцыйна-справавая лексіка, адсутнасць эмацыянальных слоў (парадак дня, ратыфікацыя).

Мастацка-паэтычная лексіка

Сукупнасць тэрмінаў пэўнай навукі або прафесіі называецца тэрміналогіяй (ад лац. terminus- мяжа, граніца+грэч. logia- слова, вучэнне) - 1) сістэма тэрмінаў пэўнай галіны ведаў, мастацтва, вытворчасці (напрыклад, лінгвістычная тэрміналогія, матэматычная тэрміналогія), а таксама ўся сукупнасць тэрмінаў той ці іншай мовы. - 2) раздзел лексікалогіі, які займаецца вывучэннем тэрмінаў.

Існуе літаратуразнаўчая тэрміналогія, лінгвістычная, тэхнічная, медыцынская, матэматычная, філасофская, хімічная, астранамічная і г.д. Усе гэтыя словы складаюць тэрміналагічную лексіку.

Звычайна тэрмін з'яўляецца адзінай назвай паняцця. Ён адрозніваецца ад іншых слоў тым, што павінен быць адназначным у межах пэўнай тэрміналогіі.

ІІ. МАЛАДЗЁЖНЫ СЛЭНГ. САЦЫЯЛЬНЫЯ РАЗНАВІДНАСЦІ

2.1 Падвіды маладзёжнага слэнгу

Маладзежны слэнг - сацыяльны дыялект людзей ва ўзросце 12 - 22 гадоў, які ўзнік з-за супрацьпастаўлення сябе не столькі старэйшаму пакаленню, колькі афіцыйнай сістэме. Існуе ў асяроддзі гарадской навучэнскай моладзі і асобных замкнёных рэферэнтных групах.

Моладзевы слэнг, як і любы іншы, уяўляе сабой толькі лексікон на фанетычнай і граматычнай аснове агульнанацыянальнай мовы, і адрозніваецца гутарковай, а часам і груба-фамільярнай афарбоўкай. Найбольш развітыя семантычныя паля - «Чалавек», «Знешнасць», «Адзенне», «Жыллё», «Вольны час». Большая частка элементаў ўяўляе сабой розныя скарачэнні і вытворныя ад іх, а таксама англійскія запазычанні або фанетычныя асацыяцыі.

Характэрнай асаблівасцю, якая адрознівае маладзёжны слэнг ад іншых відаў, з'яўляецца яго хуткая зменлівасць, якая тлумачыцца хуткай зменай пакаленняў.

Вызначаюуь тры бурныя хвалі ў развіцці моладзевага слэнгу:

· 20-я гады. Першая хваля звязана са з'яўленнем велізарнай колькасці беспрытульнікаў у сувязі з рэвалюцыяй і грамадзянскай вайной. Гаворка навучэнцаў падлеткаў і моладзі афарбавалася мноствам «блатных» слоў, запазычаных ў іх.

· 50-я гады. Другая хваля звязана са з'яўленнем «стыляг».

· 70-80-я гады. Трэцяя хваля звязана з перыядам застою, якая спарадзіла розныя нефармальныя моладзевыя рухі. Маладыя людзі стварылі свой «сістэмны» слэнг як моўныя жэст супрацьстаяння афіцыйнай ідэалогіі.

У цяперашні час на развіццё маладзёжнага слэнгу вялікі ўплыў аказвае агульная “камп'ютэрызацыя” (перадача сэнсу, ідэі, ладу пры з'яўленні кампутара атрымала дадатковыя магчымасці ў параўнанні з лістом і пячаткай).

Такім чынам, унутры таго, што мы абазначылі як «маладзёжная мова», можна вылучыць шэраг спецыяльных маладзёжных паджаргонаў. Але спачатку варта вызначыцца з тэрміналогіяй, а менавіта: у якіх суадносінах знаходзяцца тэрміны жаргон, арго і слэнг, а таксама чаму мы часцей выкарыстоўваем тэрмін жаргон, кажучы ў т.л. і аб слэнгу. Дыферэнцыяцыя лексікі, якая адносіцца да жаргона, арго і слэнгу, мае размытыя межы. Мабыць, таму не дыферэнцыраваны і самі тэрміны, часта значэнне аднаго тэрміна вызначаецца праз іншы.

Давайце параўнаем, напрыклад, вызначэнні тэрмінаў у энцыклапедыі (БЭС 1991) і ў слоўніку С.І. Ожэгава. БЭС:

Жаргон (фр. jargon) - сацыяльная разнавіднасць маўлення, якая адрозніваецца ад агульнанароднай мовы спецыфічнай лексікай і фразеалогіяй (пар.: арго). Часам тэрмін «жаргон» ўжываецца і для абазначэння няправільнай мовы.

Слэнг (па-ангельску slang): 1) тое ж, што і жаргон, пераважна ў англамоўных краінах; 2) варыянт гутарковай мовы (у тым ліку экспрэсіўна афарбаваныя элементы), які не супадае з нормамі літаратурнай мовы [БЭС].

Слоўнік С.І. Ожэгава:

Жаргон - гаворка якой-небудзь сацыяльнай ці іншай аб'яднанай агульнымі інтарэсамі групы, якая змяшчае шмат слоў і выразаў, якія адрозніваюцца ад агульнай мовы, у тым ліку штучных, часам умоўных.

Арго - умоўныя выразы і словы, якія ўжываюцца якой-небудзь адасобленай сацыяльнай ці прафесійнай групай.

Слэнг - слоўнікавы артыкул адсутнічае.

Як мы бачым, найбольш распаўсюджаны тэрмін жаргон, таму мы ў даследаванні будзем выкарыстоўваць тэрміны «жаргон» і «слэнг» як узаемазаменныя.

Аналізуючы «маладзёжную мову» і маладзёжны слэнг у прыватнасці, мы вылучылі шэраг падвідаў маладзёжнага слэнгу.

Жарганізмы навучэнскай моладзі, як правіла, звязаны з вучобай.

Напрыклад, у школьнікаў:

Діря - «дырэктар»;

Істэ(а)рычка - «настаўніца гісторыі».

Калі казаць пра жаргон навучэнцаў, то і ён у сваю чаргу вельмі разнастайны, але часткова ўяўляе сабой «спадчыну» крымінальнага і турэмнага арго. Частка гэтых слоў змяніла свае першапачатковае значэння і стала пазначаць рэаліі, звязаныя са здачай экзаменаў і адзнакамі.

Напрыклад:

Заваліць, заваліцца - «не здаць экзамен, залік»;

Завальваць -«наўмысна паставіць нездавальняючую адзнаку».

Часам навучальная ўстанова завецца так жа, як і месцы пазбаўлення волі, напрыклад, жарганізмы: зона - «школа, ліцэй», Вядома, у мове самых юных носьбітаў колькасць жарганізмаў нязначна, але з кожным годам навучання ў школе іх аб'ём павялічваецца, і ўжо да VII - VIII класу падлеткі засвойваюць школьны жаргон, пераймаючы яго ад старшакласнікаў. Гэта назіраецца ва ўсіх навучальных установах. Чаму гэта адбываецца? Звычайныя словы не выклікаюць цікавасці ў вучня, ён да іх прывык. А новыя літаратурныя словы ўтвараюцца па вядомым узорам. У большасці сваёй гэта адцягненыя паняцці, тэхнічныя тэрміны. А слэнгавыя словы нечаканыя і ў той жа час зразумелыя, простыя і хутка ўспрымаюцца. Напрыклад: буза, мура, стрэмя, пара, везуха. Частка слоў абазначае прадметы, з якімі школьнік часта сустракаецца, бачыць іх. Вялікай групай жаргонных слоў можна карыстацца ў гульнях, у сварках, бо ў сварцы, гульні гаворка заўсёды асабліва эмацыянальная. Гэтай эмацыянальнасццю насычаны слоўнік дзяцей і падлеткаў, і не ў апошнюю чаргу за кошт жаргонных слоў. У той жа час вучань не заўсёды разумее, якое сапраўднае значэнне мае гэтае слова, бярэ і ўжывае яго ў іншых выпадках і значэннях. Цікавае слова кожны дзень атрымлівае новае значэнне або новае сэнсавае адценне. Вучань не ведае часта іх асноўнага значэння і ўкладае ў іх свае перажыванні, свае настроі, таму, на нашу думку, у мове школьнікаў слоўнік чысціцца, за грубымі словамі адчуваецца проста жаданне гульні, розыгрышу. Трэба заўважыць, што шматлікія СМІ, арыентаваныя на дзіцячую аўдыторыю, актыўна выкарыстоўваюць школьны слэнг. Робіцца гэта ў асноўным для стварэння пэўнай атмасферы, набліжэння да юнага чытача.

Таксама сёння жаргон навучэнскай моладзі перанасычаны англіцызмамі. Гэта звязана з вывучэннем замежнай мовы, засваеннем кампутарнай тэхнікі і праграмавання, якое грунтуецца на англійскай мове. Напрыклад, запазычанае з мовы кампутарных карыстальнікаў слова завіснуць (пра кампутары, які перастаў рэагаваць на каманды) пераходзіць у гаворку навучэнскай моладзі ў значэнні “затрымацца”, “задумацца”. Аднак нават у гэтым выглядзе шматлікія мовазнаўцы лічаць жарганізмы - з'явай непажаданай.

Наяўнасць жарганізмаў у амове школьнікаў кажа аб тым, што навучэнцы не адчуваюць патрэбы ў карыстанні літаратурнай мовай, не адчуваюць яе выразнасці і слоўнікавага багацця. Нашы вучні карыстаюцца жарганізмамі як бы забаўляючыся, не разумеючы, не ўсведамляючы таго, што гэтыя грубыя словы ўзмацняюць адмоўнае дзеянне; што жарганізмы нават у сяброўскіх адносінах зніжаюць якасць гэтых адносін. Нашым маладым людзям трэба ўсвядоміць, што «у аснове жаргонных, цынічных выразаў і лаянкі ляжыць слабасць», так як людзі, якія іх кажуць, «таму і дэманструюць сваю пагарду да траўміруючых іх з'яў жыцця ... што яны адчуваюць сябе слабымі» - заўважыў у свой час вядомы філолаг Д. С. Ліхачоў.

Вядомыя і іншыя падвіды жаргонных слоў: салдацкі, жаргон музыкаў, нефармалаў, камп'ютэрны жаргон і інш, у першую чаргу, у залежнасці ад прафесіі: напрыклад, жаргон журналістаў, медыцынскіх супрацоўнікаў і г.д. Хацелася б да іх дадаць і СMС-жаргон.

СМС - гэта часцей за ўсё (акрамя "сухіх" СМС-гульняў і СМС-рассылак навін) жывыя зносіны, дыялог ці нават полілог. Як і падчас любой іншай размовы, чалавек, які піша кароткае паведамленне, часта ўкладвае ў яго які-небудзь дадатковы сэнс, тое што можна чытаць "паміж радкоў". Ён таксама жэстыкулюе, выкарыстоўвае міміку, "гаворыць" шпарка ці павольна, выказвае свае адносіны да інфармацыі. Міміка і жэстыкуляцыя замяняецца камбінацыяй сімвалаў і смайлікаў; хуткасць перадачы тэксту - праз ужыванне парцэляцыі (яе сутнасць заключаецца ў тым, што да асноўнага сказа дадаюцца новыя сказы або асабістыя члены сказа, што стварае ўражанне нарастаючага развіцця думкі, непасрэднасці маўлення, калі фраза складваецца экспромтам, без папярэдняга абдумвання. Нярэдка гэта надае адчуванне няхваткі часу (або, як кажуць самі СМС-аўцы, таймліміту), быццам аўтар піша паведамленне на хаду) - «Ekzamen sdal ok».

Міміка і жэстыкуляцыя замяняецца камбінацыями сімвалаў, так званымі смайламі. камп'ютарны слэнг слоўнік беларускай

Напрыклад:

:-) асноўная ўсмешка

;-) усмешка з падміргваннем

:-( засмучаны твар

:-I абыякавы

:-> саркастычны

>:-> саркастычны з д'ябальскім адценнем

>;-> тое самае з падміргваннем

:-[ Вампір

2.2 Камп'ютэрны слэнг

Асобна хацелася б сказаць пра камп'ютэрны слэнг. Ён значна адрозніваецца ад названай вышэй групы жарганізмаў. Камп'ютэрны слэнг - значна больш «культурны». Некаторыя словы дадзенай лексічнай сістэмы запазычаны з жаргонаў іншых прафесійных груп.

Напрыклад:

Чайнік - дрэнны, неадукаваны праграміст (ўзят з жаргону аўтамабілістаў);

Рухавік - ядро камп'ютэрнай праграмы (ўзят з жаргону аўтамабілістаў);

Макрушнік - праграміст, які выкарыстоўвае мову праграміравання «макроассемблер»; (з'яўляецца лексічным запазычаннем з крымінальнай мовы, дзе ёсць слова «макрушнік», г.зн. забойца).

Шматлікія камп'ютэрныя «слоўцы» ўтвораны шляхам метафарызацыі.

Напрыклад:

Блін - кампакт-дыск, дадзеныя з якога счытвае камп'ютэр;

Мышаґ - мыш савецкай вытворчасці (вельмі вялікая ў параўнанні са стандартнай);

Тармазіць - не разумець, доўга разважаць.

У лексіцы камп'ютэрнага жаргону можна выявіць і цэлыя сінанімічныя шэрагі.

Напрыклад:

Комп - тачка - апарат - машына - жалеза-скрыня (пра камп'ютэр);

Павіс - зваліўся - паваліўся - патух (пра камп'ютэр, які адмовіўся працаваць);

Дыск - хард - цяжкі драйв (пра жорсткі дыск)

Гэты падвід слэнгу (камп'ютэрны) уяўляе сабой яркі прыклад таго, як развіваецца моладзевы жаргон. Варта дадаць, што камп'ютарны жаргон з'явіўся адначасова з электронна-вылічальнымі машынамі ў ЗША ў 1946 годзе. Па меры развіцця вылічальнай тэхнікі стала складацца спецыфічная мова, якой карысталіся ў асноўным праграмісты-прафесіяналы. Распаўсюджанне персанальных кампутараў і стварэнне Інтэрнэту ўцягнулі ў гэтую сферу шырокія пласты насельніцтва, якія ўспрынялі і ўзбагацілі камп'ютэрную жаргонную лексіку. Параўнальна малады ўзрост спецыялістаў, занятых у гэтай галіне прафесійнай дзейнасці, а таксама папулярнасць камп'ютэраў у маладзёжным асяроддзі, схільнай, ў сілу свайго ўзросту, да ўжывання слэнгавых выразаў, вызначаюць моду на камп'ютэрны жаргон ў гэтай катэгорыі карыстальнікаў.

Лексіка з якой складаецца камп'ютэрны жаргон, можа быць умоўна падзелена на наступныя тэматычныя групы.

1) Назвы абсталявання, дэталей і састаўных частак кампю'тэраў:

Бандура, апарат, банка, керогаз, тачка, лічбагрыз - персанальны камп'ютар;

Вяроўка, шнурок - провад;

Кішэнь, круцёлка, флоппаўвод - дыскаўвод;

Мыша, пацук, хвастатая - маніпулятар тыпу «мыш»;

Мышедром, ануча - дыванок для маніпулятара тыпу «мыш»;

Мазгі, прафесар - цэнтральны працэсар;

Прусы - дробныя мікрасхемы;

Круцёлка, шруба, вентылятар, жужулятор - жорсткі дыск;

Педаль, клава, кейборда - клавіятура.

2) Назвы праграмных прадуктаў, асобных праграм, каманд і файлаў:

Філе, файлы - файл;

Жыўнасць, жук, звер - камп'ютарны вірус;

Глюк - збой ў працы праграмы;

Дося - дыскавая аперацыйная сістэма DOS;

Айбаліт - антывірусная праграма;

3) Назвы аперацый і асобных дзеянняў:

Клавішы таптаць - працаваць з клавіятурай;

Клікаць - працаваць з мышшу;

Вісець, тармазіць - не рэагаваць на пытанні звонку;

Думаць - гуляць у камп'ютарную гульню DOOM;

Узяць акорд - перазагрузіць камп'ютар з дапамогай трох клавіш.

4) Паведамленні сістэмы карыстальніку:

Інвалід дзяўчыне (ад англ. invalid device) - няправільна ўказана імя прылады;

Гамовер (ад англ. game over) - заканчэнне гульні.

5) Назвы людзей, занятых тым ці іншым відам дзейнасці:

Юзэр, Кіраў - карыстальнік;

Хакер - праграміст-узломшчык;

Чайнік - некваліфікаваны карыстальнік;

Гвалтаўнік - праграміст, пішучы на мове Сі.

6) Назвы фірмаў - вытворцаў абсталявання і праграм:

Сантэхніка - абсталяванне ад Sun Microsystems Computer Corporation;

Дробная мякаць, Некрософт - кампанія MicroSoft;

Біма - кампанія IBM;

Хулет плацкарт - кампанія Hewlett Packard.

Камп'ютарная жаргонная лексіка папаўняецца ў асноўным за кошт запазычаных з англійскай мовы слоў. Фактарамі, якія вызначаюць перавагу ў камп'ютарным жаргоне слоў англійскага паходжання, з'яўляюцца наступныя:

· па-першае, наяўнасць прынятай ва ўсім свеце англамоўнай тэрміналогіі, што звязана з панаваннем на сусветным рынку амерыканскіх фірмаў, якія вырабляюць камп'ютары і праграмы да іх;

· па-другое, мода на ангельскую мову ў маладзёжным асяроддзі і ў грамадстве ў цэлым (пар.: імпічмент, спікер, маркетынг, менеджмент і г.д.);

· па-трэцяе, даволі высокі адукацыйны ўзровень людзей, занятых у гэтай сферы дзейнасці.

Аднак не кожнае іншамоўнае слова адразу ўспрымаецца, запазычваецца. Каб яно магло ўвайсці ў чужую мову, неабходны пэўныя ўмовы. Адно з іх - ці можна перадаць іншамоўныя словы фанетычнымі сродкамі? Часцей за ўсё, апынуўшыся ў новым моўным асяроддзі, словы губляюць форму, якую мелі ў сябе «дома», і падвяргаюцца фанетычным зменам. Як правіла, іншамоўныя словы прыстасоўваюцца да патрабаванняў новага фанетычнага асяроддзя, да новых норм вымаўлення. Толькі некаторыя запазычаныя словы ў камп'ютарным жаргоне цалкам захавалі сваё вымаўленне. Гэта такія словы, як баг (bug) - памылка ў праграме, ньюс (news) - паведамленне па электроннай пошце.

Значна часцей у камп'ютарным жаргоне англійскія словы запазычаюцца з дапамогай транслітарацыі, г.зн. перадачы літарнага ладу слова. У гэтым выпадку англіскія правілы чытання звычайна ігнаруюцца і слова вымаўляецца з апорай на лацінскі алфавіт або пішацца літарамі, падобнымі з англійскімі па напісанні.

Напрыклад:

У іх - па-англ. UNIX - назва аперацыйнай сістэмы;

Юзэр - англ. User - карыстальнік;

Геймер - ад англ. Gamer - аматар камп'ютэрных гульняў;

Іншамоўныя словы прыстасоўваюцца не толькі да фанетычнай сістэмы той мовы, у якую ўваходзяць. У значнай ступені на іх ўплывае і граматычная сістэма. Замежныя словы змяняюцца па склонах, удзельнічаюць у вытварэнні іншых часцін мовы, новых словазлучэнняў.

Напрыклад:

Гаміць - (ад наз. game - гульня) - гуляць;

Экзэшнік - файл з пашырэннем exe;

Хелпарь - (ад англ. help - дапамога) - блок падказак

Працаваць у «Віндузах» - працаваць у сістэме Windows;

Знішчаць багаў - выпраўляць памылкі ў праграме.

У транслітэрыраваныя словы і асновы могуць уносіцца змены, якія параджаюць камічны эфект з-за фанетычнага падабенства да адпаведных рускіх слоў.

Напрыклад:

Дурдос - (ад англ. DR DOS) - назва аперацыйнай сістэмы;

Стэрвер - (ад англ. server) - файлавы сервер (вузел вылічальнай сеткі).

ІІІ. АСАБЛІВАСЦІ КАМП'ЮТАРНАЙ ЛЕКСІКІ ЯК КРЫНІЦЫ ПАПАЎНЕННЯ БЕЛАРУССКАГА СЛОЎНІКА

Семантычнае адзінства камп'ютарнай лексікі дакладна можна разгледзець у працэсе вывучэння яе семантычных працэсаў (полісеміі, аманіміі, сінаніміі, антаніміі, гіпаніміі). У сваіх працах мы ўжо разглядалі асаблівасці фарміравання лексічнага пласта камп'ютарнай падсістэмы, у якой вылучаюцца стандартная (літаратурная) і субстандартная (нелітаратурная) часткі [8, с. 89]. Гэтае даследаванне прысвечана пытанню спецыфікі сінаніміі ў камп'ютарнай тэрміналогіі і камп'ютарным жаргоне.

Камп'ютарная тэрміналогія як сукупнасць тэрмінаў інфарматыкі і вылічальнай тэхнікі, уключае агульнакамп'ютарныя найменні,тэрміны інтэрнэта, праграмавання і інш. Да камп'ютарных тэрмінаў мы адносім простыя, вытворныя і складаныя тэрміны, тэрміналагічныя словазлучэнні і літарна-лічбавыя скарачэнні. Адносіны паміж паняццем і яго назвай павінны быць - па магчымасці - адназначнымі. Сінанімія ж перашкаджае яснай арганізацыі плана зместу і плана выражэння тэрміна. Неабходна адзначыць, што гэта датычыцца толькі сфарміраваных тэрмінасістэм, дзе прыметамі тэрміна з'яўляюцца адназначнасць, адсутнасць сінонімаў і амонімаў. Аднак камп'ютарнай тэрмінасістэме беларускай мовы ўласцівы такія лексічныя асаблівасці ў галіне полісеміі, аманіміі [15,с.116], сінаніміі, што даюць падставу лічыць яе не цалкам сфарміраванай.

Слова камп'ютар з'яўляецца вытворным ад англійскіх слоў to compute, computer, якія перакладаюцца як «вылічаць», «вылічальнік» (англійскае слова, у сваю чаргу, паходзіць ад лацінскага computвre -- «вылічаць»). Першапачаткова ў англійскай мове гэта слова азначала чалавека, які вырабляе арыфметычныя вылічэнні з прыцягненнем або без прыцягнення механічных прылад. У далейшым яго значэнне было перанесена на самі машыны, аднак сучасныя камп'ютары выконваюць мноства задач, не звязаных наўпрост з матэматыкай.

Ноўтбук (англ.: notebook -- нататнік), або лэптоп -- партатыўны персанальны камп'ютар, у корпусе якога аб'яднаны тыповыя кампаненты ПК, уключаючы дысплей, клавіятуру і прыладу ўказання (звычайна сенсарная панэль, ці тачпад) і акумулятарныя батарэі. Ноўтбукі маюць невялікі памер, вагу.

Тэрмiназнаўства не мае несупярэчлiвай тэорыi тэрмiналагiчнай сiнанiмii: па-рознаму вызначаецца яе прырода, ступень наяўнасцi ў тэрмiнасiстэмах, вiды сiнонiмаў, iх адрозненне ад варыянтаў, сутнасць дублетаў. Пад сiнанiмiяй мы будзем разумець з'яву, пры якой для абазначэння аднаго i таго ж паняцця выкарыстоўваецца два i больш тэрмiны.

Iснуюць два асноўныя дыяметральна процiлеглыя падыходы да з'явы сiнанiмii ў тэрмiнасiстэме.

1. Сiнанiмiя - шкодная з'ява, таму што яна парушае ўзаемна-адназначную адпаведнасць памiж тэрмiнам i паняццем. “Сiнонiмы- гэта значныя перашкоды пры ўзаемаразуменнi спецыялiстаў, пры перакладзе спецыяльных тэкстаў на замежныя мовы” [1, с.130]. Такога ж пункту гледжання прытрымлiваюцца iiншыя навукоўцы (Э.А.Натансон, Л.А.Капанадзе, В.П.Данiленка, В.П.Ахманава).

2. Другi падыход: сiнанiмiя - з'ява станоўчая. Н.З.Кацялова сцвярджае, што «існаванне тэрмiнаў-сiнонiмаў функцыянальна апраўдана, таму што яны могуць быць выкарыстаны для намiнацый блiзкiх паняццяў, а таксама са стылiстычнай, эўфемiчнай мэтай» [6, с.122].

Зусiм адмаўляе з'яву сiнанiмii ў тэрмiналогii А.М.Талiкiна. «Сiнанiмii ў тэрмiналагiчных сiстэмах няма, тое, што звычайна лiчыцца тэрмiналагiчнай сiнанiмiяй, уяўляе сабой з'яву дублетнасцi. Памiж дублетамi няма тых адносiн, якiя ўтвараюць сiнанiмiчны рад, няма эмацыянальна-экспрэсiўных цi стылiстычных апазiцый» [13, с.61-62].

З пункту гледжання розных даследчыкаў на сутнасць і характар семантычных адносін паміж тэрміналагічнымі адзінкамі, суаднесенымі з адным і тым жа навуковым паняццем, можна заключыць, што тэрміназнаўства пакуль што не мае адзінай несупярэчлівай класіфікацыі. Тым не менш можна канстатаваць наступнае: большасць тэрмінолагаў схіляецца да таго, што варта размяжоўваць тэрміны-дублеты, тэрміны-сінонімы і сінанімічныя варыянты тэрмінаў. Мы падзяляем менавіта такі падыход і сярод камп'ютарных тэрмінаў сучаснай беларускай літаратурнай мовы, суадносных з адным і тым жа паняццем, выдзелілі тры групы.

Да першай групы адносяцца тэрміны-дублеты, якія не маюць ніякіх семантычных адценняў у паняційным змесце. У асноўным гэта тэрмiны-дублеты, прадстаўленыя беларускімі цi беларускімі i запазычанымi намiнацыямi, у камп'ютарнай тэрміналогіі іх большасць: мікрасхема - чып; blog - блог, дзённік; comment - каментар, выказванне; connection - злучэнне, падлучэнне, падключэнне; cookie- кукі, бірка; ідэнтыфікацыя - спраўджванне (асобы карыстальніка), апазнаванне; абвестка - аб'ява; інтэрнэт- сеціва; email- пошта, с-пошта («сеціўная пошта»), імэйл; дысплэй- манітор; ахоўны фільтр - ахоўны экран [2,с.108] і інш. Другую групу складаюць тэрміны, якія сваім унутраным зместам адлюстроўваюць розныя класіфікацыйныя прыметы аднаго i таго ж паняцця. У якасці прыкладаў можна прывесці наступныя пары (іх няшмат).

Электронны (`у 2-м значэнні = сеціўны: электроннае выдавецтва' [14, с.199]) - сеткавы, сеціўны (1.`Той, што адносіцца да камп'ютарнага сеціва: сеціўны прынтар, сеціўная аперацыйная сістэма'; 2.`які здзяйсняецца праз глабальнае камп'ютарнае сеціва; электронны ў 2-м значэнні: сеціўны магазін, сеціўная рэклама' [14, c.81]). Тэрміны электронны і сеціўны- сінонімы, аднак тэрмін сеціўны валодае больш шырокім значэннем у камп'ютарнай тэрміналогіі.

1.Камп'ютарнае сеціва - гэта сеціва, якое звязвае камп'ютары і лакальныя вылічальныя сецівы на вялікай адлегласці, якое прадастаўляе доступ да міжнародных інфармацыйных рэсурсаў: карыстальнік сеціва; 2.Разм. інтэрнэт: «актыўнае развіццё сеціва»[18, с.111]) - інтэрнэт (`сусветнае інфармацыйнае камп'ютарнае сеціва, што аб'ядноўвае мноства некамерцыйных камп'ютарных сеціваў і камп'ютараў, якія абменьваюцца інфармацыяй адзін з адным' [13, с.211]). Неабходна адзначыць, што інтэрнэт хоць і самае распаўсюджанае і агульнавядомае інфармацыйнае сеціва, аднак яно не адзінае. Існуюць, у прыватнасці, Агульнарасійскі тэхнічны інфармацыйны канал, сеціва «ТВ-Информ», сеціва «Инфострим» [17,с.18]. Гэта значыць, што тэрмін сеціва мае больш шырокае значэнне, чым тэрмін інтэрнэт.

Трэцяя група - сінанімічныя варыянты тэрмінаў. Характэрнай рысай працэсу станаўлення любой тэрмінасістэмы з'яўляецца пошук 381 найбольш аптымальнай намінацыі і, як вынік, наяўнасці варыянт- ных канструкцый [16, с.12]. Словаўтваральны тып тэрміналагічнай варыянтнасці ў камп'ю- тарнай тэрмінасістэме прадстаўлены адзінкавымі прыкладамі: адміністратар - адмін; адміністраванне - адміністрацыя [2,с.108].

Што тычыцца лексічных варыянтаў, у прыватнасці поўных і кароткіх форм тэрмінаў, то такія прыклады сустракаюцца даволі часта і ў сферы фіксацыі, і ў сферы функцыянавання. Кароткія тэрміны-варыянты ўжываюцца для эканоміі моўных сродкаў. Прычым у сферы фіксацыі замацоўваецца, як правіла, толькі кароткі варыянт.

Часцей назіраецца ўзнікненне варыянтаў у выніку семантычнай кампрэсіі, пры якой адно са слоў, якое ўваходзіць у словазлучэнне, убірае ў сябе значэнне словазлучэння: адрас электроннай пошты - электронны адрас - адрас; электронная пошта - эпошта (пошта); камп'ютарнае сеціва - сеціва; вадкакрышталічны манітор (ВК- манітор, ВКМ) - манітор; вадкакрышталічны дысплэй [2] і інш.

Такiм чынам, можна адзначыць наступныя лексічныя асаблівасці сінаніміі камп'ютарнай тэрміналогіі:

1. Дублеты - тэрміны, якія не маюць ні эмацыянальна-экспрэсіўных, ні стылістычных адрозненняў.

2. Сiнонiмы - тэрмiны, якiя называюць адно i тое ж паняцце, але па розных прыметах.

3. Асноўная функцыя тэрмінаў-дублетаў і тэрмінаў-сiнонiмаў - функцыя замяшчэння.

4. Ад дублетаў і сiнонiмаў неабходна адрознiваць сінанімічныя варыянты.

5. Большасць прааналізаваных намі камп'ютарных тэрмінаў утвараюць варыянтныя сінанімічныя рады, гэта сведчыць аб тым, што камп'ютарная тэрмінасістэма знаходзіцца ў стане развіцця. Асобнага аналізу патрабуюць сістэмныя адносіны жаргоннай камп'ютарнай лексікі. Як новая і выключна дынамічная з'ява, камп'ютарны жаргон «з'яўляецца ўнікальным матэрыялам для даследавання, у якім выяўляецца шэраг характэрных і для агульнана-роднай мовы тэндэнцый і які заслугоўвае пільнай увагі лінгвістаў» [5,с.113].

Камп'ютарны жаргон дастаткова шырока прадстаўлены як у ін тэрнэце, так і ў спецыялізаваных выданнях («Компьютерной газете», газеце «Компьютерра», часопісах «Хакер», «Game.EXE»), слоўніках і даведніках [4; 7,с.63].

...