Лексіка народных промыслаў і рамёстваў у гісторыі беларускай сельскагаспадарчай і прамысловай тэрміналогіі

Лексічны склад народных промыслаў і рамёстваў па-ранейшаму застаецца адной з важнейшых крыніц папаўнення і ўдасканалення сучаснай навуковай тэрміналогіі ў галіне прамысловасці і сельскай гаспадаркі [2, 4, 5, 7, 17, 18, 23].

5. Аналіз навуковай і навукова-практычнай літаратуры, тэрміналагічных слоўнікаў сведчыць, што нацыянальныя тэрмінасістэмы разглядаемых галін сельскай гаспадаркі і прамысловасці (рыбалоўства, пчалярства, бондарства, металаапрацоўка) на сённяшні дзень поўнасцю не сфарміраваны. У складзе адзначаных тэрмінасістэм выпрацаваны і замацаваны толькі намінацыі агульнага характару (назвы прылад, інструментаў, састаўных частак) і амаль адсутнічаюць прадметна-канкрэтызуючыя дэфініцыі, якія і ствараюць нацыянальную спецыфіку той ці іншай галіновай тэрміналогіі. Гэта абумоўлена як станам беларуска-рускага білінгвізму, так і найперш абмежаванасцю выкарыстання беларускай мовы ў адпаведным прафесійным асяроддзі. Таму неадкладнай задачай сучаснай тэрміналогіі з'яўляецца напаўненне яе асобных сістэм збалансаванымі ў семантычным і функцыянальным аспектах адзінкамі, актыўнае ўкараненне іх у практыку прафесійнай дзейнасці. Створаны “Слоўнік народных промыслаў і рамёстваў Беларусі” дазваляе з пэўнай доляй верагоднасці ўключаць у адпаведныя тэрмінасістэмы значную колькасць агульнавядомых лексем тыпу гачомк `рыбалоўны кручок', зімомўнік `будынак, куды зносяць на зімоўку вуллі з пчоламі', прычымнак `вузкая прадаўгаватая дошка, якой закрываюць уваходную адтуліну ў вулеі', засклёмп `рамка, запоўненая мёдам', нацямгач `інструмент, з дапамогай якога нацягваюць абручы на бандарныя вырабы' і інш. Выяўленыя ў літаратурнай мове промыславыя намінацыі, якія маюць дыялектныя карані, у выніку спецыялізацыі свайго значэння могуць стаць паўнапраўнымі тэрмінамі і, адпаведна, увайсці ў склад сучаснай прамысловай або сельскагаспадарчай тэрміналогіі [1, 2, 4, 6, 17].

Рэкамендацыі па практычным выкарыстанні вынікаў

1. Асноўныя палажэнні і вывады дысертацыі будуць садзейнічаць далейшаму вывучэнню пытанняў станаўлення і функцыянальнага развіцця сучаснай нацыянальнай навуковай тэрміналогіі, яе сувязі з дыялектнай лексікай. Фактычны матэрыял даследавання можа стаць асновай для папаўнення адпаведных або сумежных тэрмінасістэм.

2. Створаны “Слоўнік народных промыслаў і рамёстваў Беларусі” можа быць выкарыстаны для далейшай сістэматызацыі промыславай лексікі, а таксама як крыніца распрацоўкі і ўзбагачэння нацыянальных тэрмінасістэм, што паняційна звязаны з народнымі промысламі і рамёствамі.

3. Матэрыялы дысертацыі і непасрэдна слоўніка таксама знойдуць прымяненне ў лексікаграфічнай практыцы - пры ўкладанні тэрміналагічных слоўнікаў, удакладненні дэфініцый слоў і інш.

4. Асноўныя назіранні і матэрыялы даследавання знойдуць прымяненне ў вучэбным працэсе ВНУ: пры выкладанні курса “Беларуская мова (прафесійная лексіка)”, спецкурсаў па тэорыі і практыцы тэрмінаўтварэння; у якасці тэрміналагічнага апарату пры выкладанні тэхнічных дысцыплін, а таксама пры падрыхтоўцы курсавых, дыпломных і іншых работ.

5. Матэрыялы дысертацыі і “Слоўнік народных промыслаў і рамёстваў Беларусі” будуць запатрабаваныя пры правядзенні культуралагічнай і краязнаўчай працы ў сярэдняй школе, пры распрацоўцы турыстычных маршрутаў, упарадкаванні аграсядзіб і інш.

СПІС ПУБЛІКАЦЫЙ САІСКАЛЬНІКА ПА ТЭМЕ ДЫСЕРТАЦЫІ

Артыкулы ў рэцэнзуемых перыядычных выданнях

1. Макарэвіч, М. М. Лексіка пчалярства ў навуковай тэрмінасістэме / М. М. Макарэвіч // Роднае слова. - 2009. - № 6. - С. 49-52.

2. Макарэвіч, М. М. Лексіка бандарнага рамяства ў народнай і навуковай тэрміналогіі / М. М. Макарэвіч // Весн. БДУ. Сер. ІV, Філалогія. Журналістыка. Педагогіка. - 2010. - № 1. - С. 36-40.

3. Макарэвіч, М. М. Лексіка народных промыслаў і рамёстваў: Структурна-генетычная і словаўтваральная характарыстыка / М. М. Макарэвіч // Роднае слова. - 2010. - № 4. - С. 43-45; Працяг: № 5. - С. 45-47.

4. Макарэвіч, М. М. Сінтаксічны спосаб утварэння ў промыславай тэрміналогіі / М. М. Макарэвіч // Весн. Мазыр. дзярж. пед. ун-та імя І. П. Шамякіна. - 2010. - № 2 (27). - С. 103-107.

5. Макарэвіч, М. М. Руская мова як адна з крыніц фарміравання беларускай промыславай тэрміналогіі / М. М. Макарэвіч // Роднае слова. - 2012. - № 4. - С. 41-44.

Публікацыі ў зборніках навуковых артыкулаў

6. Макарэвіч, М. М. Функцыянаванне назоўнікаў у навуковых тэкстах па пчалярству / М. М. Макарэвіч // Текст. Язык. Человек: сб. науч. тр.: в 2 ч. / УО «МГПУ им. И. П. Шамякина»; редкол.: С. Б. Кураш [и др.]. - Мозырь, 2009. - Ч. 2. - С. 48-49.

7. Макарэвіч, М. М. Народныя намінацыі рыб сямейства карпавых у навуковай наменклатуры / М. М. Макарэвіч // Слова ў кантэксце часу: зб. навук. прац / Ін-т журналістыкі БДУ; рэдкал.: В. І. Іўчанкаў [і інш.]. - Мінск, 2009. - С. 274-281.

8. Макарэвіч, М. М. Метафарызацыя ў народнай тэрміналогіі рыбалоўнага промыслу / М. М. Макарэвіч // Нацыянальная мова і нацыянальная культура: аспекты ўзаемадзеяння: зб. навук. арт. / БДПУ імя М. Танка; рэдкал.: Д. В. Дзятко [і інш.]. - Мінск, 2009. - С. 80-82.

9. Макарэвіч, М. М. Лексіка рыбалоўнага промыслу: словаўтваральны аспект / М. М. Макарэвіч // Каб жыло наша слова: зб. навук. арт. да 90-годдзя з дня нараджэння праф. Ф. М. Янкоўскага / УА “БрДУ імя А. С. Пушкіна”; рэдкал.: М. І. Новік [і інш.]. - Брэст, 2009. - С. 103-105.

10. Макарэвіч, М. М. Назвы пчол у дыялектнай лексіцы Усходняга Палесся / М. М. Макарэвіч // Традыцыі матэрыяльнай і духоўнай культуры Усходняга Палесся: зб. навук. арт. / УА “ГДУ імя Ф. Скарыны”; рэдкал.: А. А. Станкевіч [і інш.]. - Гомель, 2009. - Вып. 2. - С. 99-100.

11. Макарэвіч, М. М. Спецыялізацыя значэння як спосаб тэрміналагізацыі промыславай лексікі / М. М. Макарэвіч // Этнокультурный и социолингвистический аспекты в теории и практике преподавания языков в негуманитарных вузах: сб. науч. ст. / Беларус. нац. техн. ун-т; редкол.: И. В. Будько [и др.]. - Минск, 2010. - С. 313-318.

Матэрыялы канферэнцый

12. Макарэвіч, М. М. Лексіка рыбалоўнага промыслу ў “Слоўніку беларускай мовы” І. І. Насовіча / М. М. Макарэвіч // Спадчына Івана Насовіча і беларускае мовазнаўства: матэрыялы навук. чытан., прысвеч. 220-годдзю з дня нараджэння І. І. Насовіча, Мінск, 18 лют. 2008 г. / Беларус. дзярж. ун-т; адк. рэд. М. Р. Прыгодзіч. - Мінск, 2008. - С. 48-54.

13. Макарэвіч, М. М. Назвы глінянага посуду ў паўднёва-заходніх гаворках / М. М. Макарэвіч // Дыялекталогія і гісторыя беларускай мовы: матэрыялы Міжнар. навук. канф., Мінск, 15-16 крас. 2008 г. / Ін-т мовы і літ. імя Я. Коласа і Я. Купалы НАН Беларусі; рэдкал: Л. П. Кунцэвіч [і інш.]. - Мінск, 2008. - С. 160-163.

14. Макарэвіч, М. М. Лексіка-семантычная характарыстыка назваў рыб (на матэрыяле “Тураўскага слоўніка”) / М. М. Макарэвіч // Скарына і наш час: матэрыялы IV Міжнар. навук. канф., Гомель, 13-14 ліст. 2008 г.: у 2 ч. / УА “ГДУ імя Ф. Скарыны”; рэдкал.: А. А. Станкевіч [і інш.]. - Гомель, 2008. - Ч. 1. - С. 125-129.

15. Макаревич, М. М. Синонимия и вариантность в белорусской народной терминологии бондарного ремесла / М. М. Макаревич / Молодежь и наука: реальность и будущее: материалы II Междунар. науч.-практ. конф., Невинномысск, 3 марта 2009 г.: в 9 т. / Невинномыс. ин-т экономики, упр. и права; редкол.: В. А. Кузьмищев [и др.]. - Невинномысск, 2009. - Т. IV. - С. 209-211.

16. Макарэвіч, М. М. Назвы актыўнага і пасіўнага інструменту ў навуковай тэрміналогіі кавальства / М. М. Макарэвіч // III Машеровские чтения: материал респ. науч.-практ. конф. студентов, аспирантов и молодых ученых, Витебск, 24-25 марта 2009 г. / УО «ВГУ им. П. М. Машерова»; редкол.: А. Л. Гладков [и др.]. - Витебск, 2009. - С. 173-174.

17. Макарэвіч, М. М. Навуковая тэрміналогія бандарнай вытворчасці / М. М. Макарэвіч // Юбилейная научно-практическая конференция, посвящённая 40-летию со дня реорганизации Гомельского государственного университета им. Ф. Скорины: сб. материалов, Гомель, 11 июня 2009 г.: в 4 ч. / УО «ГГУ им. Ф. Скорины»; редкол.: О. М. Демиденко [и др.]. - Гомель, 2009. - Ч. 1. - С. 201-203.

18. Макарэвіч, М. М. Структурная характарыстыка тэрмінаадзінак кавальства / М. М. Макарэвіч // Полесский регион и наука ХХІ века: материалы VI респ. науч.-практ. конф. магистрантов, аспирантов и молодых учёных, Мозырь, 25 июня 2009 г. / УО “МГПУ им. И. П. Шамякина”; редкол.: И. Н. Кралевич [и др.]. - Мозырь, 2009. - С. 136-138.

19. Макарэвіч, М. М. Уласнабеларускія назвы ў лексічнай сістэме народных промыслаў / М. М. Макарэвіч // Беларускае слова: гісторыя і сучаснасць: зб. арт. па матэрыялах навук. чытан., прысвеч. памяці праф. А. І. Жураўскага, Мінск, 27 кастр. 2009 г. / Беларус. дзярж. ун-т; рэдкал.: М. І. Свістунова [і інш.]. - Мінск, 2010. - С. 88-92.

20. Макарэвіч, М. М. Лексічныя запазычанні ў тэрмінасістэме народных промыслаў і рамёстваў / М. М. Макарэвіч // Міжнародныя Шамякінскія чытанні “Пісьменнік - Асоба - Час”: матэрыялы Міжнар. навук.-практ. канф., Мазыр, 19-20 лістап. 2009 г. / УА “МДПУ імя І. П. Шамякіна”; рэдкал.: А. У. Сузько [і інш.]. - Мазыр, 2009. - С. 191-194.

21. Макарэвіч, М. М. Марфалагічны спосаб словаўтварэння ў навуковай тэрміналогіі пчалярства / М. М. Макарэвіч // Национально-культурный компонент в тексте и языке: материалы IV Междунар. науч. конф., Минск, 3-5 дек. 2009 г. / Минск. гос. лингв. ун-т; редкол.: Н. П. Баранова [и др.]. - Минск, 2009. - С. 117-118.

22. Макарэвіч, М. М. Метафарызацыя як спосаб тэрміналагічнай дэрывацыі / М. М. Макарэвіч // Надзённыя праблемы лексікалогіі і анамастыкі славянскіх моў: матэрыялы ІІ Міжнар. навук. канф., Мазыр, 22-23 крас. 2010 г. / Мазыр. дзярж. пед. ун-т імя І. П. Шамякіна; рэдкал.: В. В. Шур [і інш.]. - Мазыр, 2010. - С. 242-244.

23. Макарэвіч, М. М. Тэматычныя групы промыславай лексікі ў нацыянальнай тэрміналогіі / М. М. Макарэвіч // Міжнародныя Шамякінскія чытанні “Пісьменнік - Асоба - Час”: матэрыялы ІІ Міжнароднай навук.-практ канф., Мазыр, 20-21 кастрычніка / УА МДПУ імя І. П. Шамякіна; рэдкал.: А. У. Сузько (адк. рэд.) [і інш.]. - Мазыр, 2011. - С. 232-238.

Вучэбна-метадычныя публікацыі

24. Макарэвіч, М. М. Ганчарная лексіка ў гаворках беларускай мовы (лексіка-семантычны і этымалагічны аспекты) / М. М. Макарэвіч, М. Р. Прыгодзіч // Курсавыя працы па беларускай мове: тэматыка, бібліяграфія, метадычныя парады: вучэб.-метад. дапам. / уклад. В. В. Шур; пад агул. рэд. В. В. Шура. - Мінск: Экоперспектива, 2010. - С. 144-147.

25. Макарэвіч, М. М. Лексіка рыбалоўнага промыслу ў гаворках Усходняга Палесся (на матэрыяле “Тураўскага слоўніка”) / М. М. Макарэвіч, М. Р. Прыгодзіч // Курсавыя працы па беларускай мове: тэматыка, бібліяграфія, метадычныя парады: вучэб.-метад. дапам. / уклад. В. В. Шур; пад агул. рэд. В. В. Шура. - Мінск: Экоперспектива, 2010. - С. 141-144.

Слоўнікі

26. Макарэвіч, М. М. Слоўнік народных промыслаў і рамёстваў Беларусі / М. М. Макарэвіч; пад рэд. праф. М. Р. Прыгодзіча. - Мінск: Права і эканоміка, 2010. - 131 с.

РЭЗЮМЭ

Макарэвіч Міхаіл Міхайлавіч

Лексіка народных промыслаў і рамёстваў у гісторыі беларускай сельскагаспадарчай і прамысловай тэрміналогіі

Ключавыя словы: лексема, варыянт, тэматычная група, тэрмін, промыславая тэрміналогія, наменклатура, тэрмінаўтваральны тып, лексіка-семантычны спосаб, марфалагічны спосаб, сінтаксічны спосаб, тэрмінаўтварэнне, промыславая лексіка.

Мэта даследавання: вызначыць ступень выкарыстання і ролю лексікі народных промыслаў і рамёстваў у працэсе фарміравання беларускай нацыянальнай навуковай тэрміналогіі ў галіне сельскай гаспадаркі і прамысловасці.

Метады даследавання: апісальны (назіранне, сістэматызацыя і абагульненне фактаў), супастаўляльны, гістарычны. Таксама выкарыстаны словаўтваральны і лексіка-семантычны аналіз, элементы кампанентнага і этымалагічнага аналізу, колькасныя падлікі.

Атрыманыя вынікі і іх навізна Упершыню ў беларускім мовазнаўстве выяўлены спосабы і шляхі ўтварэння промыславай тэрміналогіі; прасочаны лёс дыялектнай лексікі рыбалоўства, пчалярства, бондарства, ганчарства і кавальства ў гісторыі беларускай нацыянальнай тэрміналогіі, вызначана роля і месца яе ў працэсе станаўлення і развіцця сучаснай сельскагаспадарчай і прамысловай тэрміналогіі.

Рэкамендацыі па выкарыстанні атрыманых вынікаў. Навуковыя вынікі дысертацыі будуць садзейнічаць далейшаму вывучэнню пытанняў станаўлення і функцыянальнага развіцця нацыянальнай тэрміналогіі, яе сувязі з дыялектнай лексікай; створаны “Слоўнік народных промыслаў і рамёстваў Беларусі” можа быць выкарыстаны для далейшай сістэматызацыі промыславай лексікі, пры падрыхтоўцы дыпломных і курсавых работ; як крыніца распрацоўкі, узбагачэння нацыянальных тэрмінасістэм, што паняційна звязаны з народнымі промысламі і рамёствамі. Матэрыялы дысертацыі і непасрэдна слоўніка знойдуць прымяненне ў лексікаграфічнай практыцы - пры ўкладанні тэрміналагічных слоўнікаў, удакладненні дэфініцый слоў і інш.; у вучэбным працэсе ў ВНУ пры выкладанні курса “Беларуская мова (прафесійная лексіка)”, чытанні спецкурсаў па тэорыі і практыцы тэрмінаўтварэння; у якасці тэрміналагічнага апарату пры выкладанні спецыяльных дысцыплін; пры распрацоўцы турыстычных маршрутаў, упарадкаванні аграсядзіб і інш.

Галіна выкарыстання: мовазнаўства (тэрміналогія, тэрмінаграфія), методыка выкладання вучэбнага курса “Беларуская мова (прафесійная лексіка)”, этналінгвістыка, дыялекталогія.

РЕЗЮМЕ

Макаревич Михаил Михайлович

Лексика народных промыслов и ремёсел в истории белорусской сельскохозяйственной и промышленной терминологии

Ключевые слова: лексема, вариант, тематическая группа, термин, промысловая терминология, номенклатура, терминообразовательный тип, лексико-семантический способ, морфологический способ, синтаксический способ, терминообразование, промысловая лексика.

Цель исследования: определить степень использования и роль лексики народных промыслов и ремёсел в процессе формирования белорусской национальной научной терминологии в области сельского хозяйства и промышленности.

Методы исследования: описательный (наблюдение, систематизация и обобщение фактов), сопоставительный, исторический. Также использованы словообразовательный и лексико-семантический анализ, элементы компонентного и этимологического анализа, количественные подсчёты.

Полученные результаты и их новизна. Впервые в белорусском языкознании выявлены способы и пути образования промысловой терминологии; прослежена судьба диалектной лексики рыболовства, пчеловодства, бондарства, гончарства и кузнечества в истории белорусской национальной терминологии, определена роль и место её в процессе становления и развития современной сельскохозяйственной и промышленной терминологии.

Рекомендации по использованию полученных результатов. Научные результаты диссертации будут содействовать дальнейшему изучению вопросов становления и функционального развития национальной терминологии, её связи с диалектной лексикой; составленный «Словарь народных промыслов и ремёсел Беларуси» может быть использован для дальнейшей систематизации промысловой лексики, при подготовке дипломных и курсовых работ, как источник разработки, пополнения национальных терминосистем, которые понятийно связаны с народными промыслами и ремёслами. Материалы диссертации и непосредственно словаря найдут применение в лексикографической практике - при составлении терминологических словарей, уточнении дефиниций слов и др.; в учебном процессе в вузах при преподавании курса «Белорусский язык (профессиональная лексика)», чтении спецкурсов по теории и практике терминообразования; в качестве терминологического аппарата при преподавании специальных дисциплин; при разработке туристических маршрутов, благоустройстве агроусадеб и др.

Область применения: языкознание (терминология, терминография), методика преподавания учебного курса «Белорусский язык (профессиональная лексика)», этнолингвистика, диалектология.

SUMMARY

Міkhail M. Маkarevich

Vocabulary of the folk trades and crafts in the history of the Belarusian agricultural and industrial terminology

Кey words: lexeme, variant, thematic group, term, trade terminology, nomenclature, term-formation type, lexical and semantic means, morphological means, syntactical means, term-formation, trade vocabulary.

The aim of the research is to define the degree of usage and the role of the vocabulary of the folk trades and crafts in the process of formation of the Belarusian national scientific terminology in the field of agriculture and industry.

Methods of the research: descriptive method (observation, systematization and generalization of the facts), contrastive and historical methods. Word-formation analysis, lexical and semantic analysis, elements of the component analysis and etymological analysis, quantitative calculation are used.

Obtained results and their novelty. For the first time in the Belarusian linguistics the formation means and ways of the trade terminology are defined; in the history of the Belarusian national terminology the development of the dialectal vocabulary of fishing, bee-keeping, coopering, pottering and blacksmithing is traced; its role and place in the formation and development of the agricultural and industrial terminology are revealed.

Recommendations on use of the received results. The main statements and results of the paper will contribute to the further study of formation and functional development of the national terminology, its connection with the dialectal vocabulary; “The dictionary of folk trades and crafts of Belarus” can be used in further systematization of the trade vocabulary, in writing diploma and course works; as the source of elaboration, enriching of the national terminological systems, which are connected with folk trades and crafts. The materials of the research and the dictionary can be used in lexicography - in compiling terminological dictionaries, defining more precisely the word-definition etc., in the process of teaching the course “The Belarusian language (professional vocabulary)” in the higher educational establishments, special courses on theory and practice of term-formation; as terminological base in teaching the special disciplines; in working out the tourist routs, equipping agrotourism farmsteads, etc.

The sphere of application: linguistics (terminology, terminography), the methods of teaching the course “The Belarusian language (professional vocabulary)”, ethnolinguistics, dialectology.

Подписано в печать 19.04.2012. Формат 60х90 1/16. Бумага офсетная.

Гарнитура Times New Roman. Ризография. Усл. печ. л. 1,75.

Тираж 100 экз. Заказ 13.

Издатель и полиграфическое исполнение:

учреждение образования

«Мозырский государственный педагогический университет им. И. П. Шамякина»

ЛИ № 02330/0549479 от 14 мая 2009 г.

Ул. Студенческая, 28, 247760, Мозырь, Гомельская обл.,

Тел. (0236) 32-46-29

Размещено на Allbest.ru