В поиске правовых решений

Как этот подход может быть реализован? Традиционно двухпалатные парламенты состоят из Палаты представителей (Палаты депутатов) - нижняя палата (иногда название иное) и Сената, который является верхней палатой (думаю, что дело не в названиях, а в подходе). Соотношение по численности между палатами различное, но всегда нижняя палата больше верхней. Например, в Бельгии, государстве унитарном с более чем десятимиллионным населением, в Палате представителей - 212 членов, в Сенате - 178, в Ирландии соответственно 144 и 60, Нидерландах 150 и 75, во Франции 487 и 274. Оптимальное соотношение где-то 2 к 1 или 5 к 3.

По какому принципу должны формироваться палаты? Нижняя - по мажоритарной, пропорциональной либо смешанной системе; верхняя же, на наш взгляд, должна формироваться из представителей территорий, избираемых по квоте на соответствующей ассамблее, а не на сессиях Советов, даже областных. Состав этой ассамблеи должен формироваться из делегатов, избираемых органами местного самоуправления, в том числе и территориального общественного самоуправления; не исключено и представительство партий. Возможен и иной путь: избрание парламента в соответствии с избирательным законом с численностью 200 - 240 депутатов и затем формирование им самим двух палат. Но, так или иначе, законом этот порядок должен быть определен.

Принципиальным является установление различных полномочий этих палат. Нижняя должна заниматься текущей законодательной деятельностью, у верхней палаты могут быть и самостоятельные полномочия. Однако с участием верхней могут решаться наиболее важные вопросы государственной жизни: принятие, изменение и дополнение Конституции, ратификация международных договоров, утверждение программ развития, бюджета, отчета об их исполнении, решение некоторых наиболее важных кадровых вопросов, осуществление контроля.

Полномочия могут быть несколько иные. Например, только после одобрения верхней палатой закон считается принятым. Можно наделить ее правом вето на принятый закон, но установить и процедуру его отвержения (путем повторного голосования, квалифицированным в 3/5, 2/3 и т.д.). Так или иначе, с юридической стороны, этот вопрос вполне решается. Политикам же в этом вопросе еще предстоит определиться.

Введение двухпалатного парламента позволит обеспечить преемственность власти, прежде всего путем обновления части ее состава через 2-3 года при общем сроке полномочий палаты 4-6 лет. Тем более что еще есть время для того, чтобы принять наиболее оптимальное решение.

4. МАТЕРИАЛЫ МЕЖДУНАРОДНОЙ НАУЧНОЙ КОНФЕРЕНЦИИ «КОНСТИТУЦИОННЫЕ РЕФОРМЫ В ГОСУДАРСТВАХ - УЧАСТНИКАХ СОДРУЖЕСТВА НЕЗАВИСИМЫХ ГОСУДАРСТВ»

2-3 марта 1993 г. в Таврическом дворце в рамках Межпарламентской Ассамблеи государств - участников Содружества Независимых Государств прошла международная научная конференция «Конституционные реформы в государствах - участниках СНГ», материалы которой мы публикуем.

О ПРОЕКТЕ НОВОЙ КОНСТИТУЦИИ РЕСПУБЛИКИ БЕЛАРУСЬ

В данной статье мы хотели бы остановиться на проблеме организации и деятельности высшего представительного органа государственной власти. Таковым, согласно действующей Конституции и проекту новой Конституции Республики Беларусь, является Верховный Совет.

На наш взгляд, реализация принципа разделения властей сводится к определению полномочий органов государственной власти, представительного органа власти и определения полномочий Президента. Именно на этом пути, на пути реализации принципа разделения властей, можно избежать тирании, будь то тирания одного лица или тирания парламента, скатывания к авторитарному режиму, в значительной степени исключить коррумпированность государственного аппарата и соответственно обеспечить развитие демократии и свободы каждого гражданина.

До недавнего времени Конституционная комиссия и рабочая группа, которая непосредственно готовит проект новой Конституции, были, к сожалению, в неведении - какой же республикой будет Беларусь: президентской или парламентской, и лишь в феврале Верховный Совет высказался простым большинством голосов в пользу президентской республики. Но в то же время было определено, что Верховный Совет является единственным законодательным органом, одна часть депутатов которого постоянно работает в Верховном Совете, а другая совмещает депутатские обязанности с деятельностью на прежнем месте работы. Таким образом, проблема организации деятельности высшего органа государственной власти все еще существует.

В то же время ведется поиск наиболее оптимальных формул в определении полномочий Верховного Совета. В этой связи хотелось бы обратить внимание на различия, которые имеются в проекте Конституции Республики Беларусь и в проектах или уже принятых конституциях других республик. В частности, стоит обратить внимание на такое интересное положение, как право Верховного Совета толковать Конституцию. Обычно в проектах эту позицию не выделяют, указывая лишь на право высшего представительного органа давать толкование законам; мы же выделили в качестве полномочия право толковать Конституцию. Причем мы полагаем, что эти акты о толковании Конституции должны приниматься примерно в том же порядке, что и конституционные законы, будь то законы о внесении изменений в Конституцию или иные акты, принятые квалифицированным числом голосов. Это позволит, на наш взгляд, исключить какую-либо девальвацию конституционных норм и обеспечить их большую стабильность.

Еще одной актуальной проблемой, требующей оптимального решения, является соотношение текущего законодательства и международных договоров. В качестве ориентира в этом направлении, на наш взгляд, может быть взято решение, которое есть в Конституции Эстонии. Там, в частности, наличествует положение о приоритете международных договоров над текущим законодательством, но в то же время подчеркнуто, что заключение международных договоров, которые противоречили бы действующей Конституции, не допускается. И в конституциях, и в проектах конституций других государств Содружества, так же, как и в нашем проекте, до настоящего времени этот принцип еще не заложен; однако нам представляется, что именно такой подход должен быть закреплен.

Достаточно интересным, на наш взгляд, было решение, принятое на стадии подготовки проекта, - о праве роспуска Верховного Совета, высшего представительного органа, не только по Указу Президента. Беларусь по предыдущему проекту конституции предполагалась как парламентская республика; в президентской республике, видимо, это недопустимо. Хотелось бы обратить внимание на роспуск Верховного Совета в результате решения референдума: к сожалению, на последнем этапе подготовки проекта от такой возможности отказались (по самым различным мотивам), хотя эта идея является, конечно, интересной. Она в какой-то мере уже закреплена в законодательствах других республик, в том числе и Республики Беларусь. Такое положение есть в Законе о референдуме Украины, Беларуси, России, но на конституционный уровень оно пока не возведено. Может быть, следует усложнить данную процедуру, скажем, за счет увеличения числа голосов за проведение такого референдума.

Другой интересной проблемой нам кажется делегирование полномочий Верховного Совета, которые закреплены Конституцией, каким-то иным органам. Здесь тоже могут возникнуть чисто юридические проблемы, связанные с тем, что полномочия, возведенные в ранг конституционных (если дать такое право делегировать свои полномочия другим органам), по сути, могут быть переданы по решению, принимаемому парламентом простым большинством голосов. В этой связи, на наш взгляд, стоило бы подумать над тем, какие полномочия вообще не могут быть переданы другим органам и по Конституции остаются за парламентом, а какие могут быть переданы. Однако при этом необходимо было бы определиться, каким числом голосов подобное предложение должно приниматься (по нашему мнению - квалифицированным). Кроме того, возможна и более усложненная процедура по принятию таких решений.

Другой важной проблемой, обсуждаемой при разработке проекта Конституции, является вопрос о том, каким же должен быть высший орган государственной власти: однопалатным или двухпалатным. Большинство склоняется к тому, что это должен быть однопалатный орган. Действительно, лишь в федеративных государствах существуют двухпалатные парламенты. Так, в европейских государствах с числом населения более 10 миллионов, как правило, функционирует двухпалатный орган.

Если говорить об однопалатном парламенте, то мы, к сожалению, еще не определились с его численностью. Первоначально предполагалось иметь 160 депутатов, однако Верховным Советом было принято решение, в соответствии с которым лишь часть депутатов будет постоянно находиться в Верховном Совете, а другая часть будет совмещать исполнение депутатских обязанностей с деятельностью на прежнем месте работы. В этой связи нам представляется, что количество депутатов необходимо увеличить, и пока такое решение не найдено, в конституциях вообще не следует закреплять число депутатов. Подобным образом данный вопрос решен, например, во Франции; кроме того, в Конституции Казахстана также не оговорено число депутатов. Возможно, такой подход обеспечивает возможность найти оптимальную численность высшего органа государственной власти. Что же касается проекта Конституции Кыргызстана, например, то там предусматривается ротация части депутатов парламента (парламент однопалатный). Этот подход нам кажется интересным, так как он обеспечивает преемственность и стабильность работы высшего органа государственной власти.

Особое внимание хотелось бы уделить идее двухпалатного парламента. Нам представляется, что функционирование такого парламента станет плодотворным лишь тогда, когда эти две палаты будут обладать различными полномочиями. Дублирование работы двумя палатами, включение в повестку дня одних и тех же вопросов, на наш взгляд, не является эффективным, особенно если этот парламент создается в унитарном государстве. Если же палаты будут обладать различными полномочиями, то это позволит повысить эффективность работы, в большей степени учитывать интересы населения в целом, органов местного самоуправления. На наш взгляд, нижняя палата могла бы заниматься в этом случае текущей законодательной работой, в том числе и принимать законы, решать некоторые кадровые вопросы.

Что же касается верхней палаты, то здесь возможны два подхода. Так, она может обладать самостоятельными полномочиями или же с участием верхней палаты могут решаться наиболее важные вопросы. Это внесение изменений в Конституцию, ратификация международных договоров, обсуждение наиболее принципиальных кадровых вопросов, утверждение бюджета, программ экономического и социального развития, отчетов об их исполнении и т.д.

Каким образом должна организовываться эта верхняя палата? Она может создаваться из представителей, делегируемых соответствующими территориальными ассамблеями, которые в свою очередь формируются местными представительными органами. Возможно в этой палате и представительство партий, и представительство органов территориального общественного самоуправления. На наш взгляд, такое представительство регионов в этой палате, даже в унитарном государстве, будет способствовать развитию не только идей местного самоуправления, но и в большей степени демократических принципов.

Праблемы заканадаўчай дзейнасці ў Рэспубліцы Беларусь

(Весці Акадэміі навук Беларусі. - № 2. 1993.)

Рашэнні Вярхоўнага Савета, якія з'яўляюцца вынікам яго дзейнасці атрымліваюць заўсёды прававое афармленне ў канкрэтных актах. У адпаведнасці з Канстытуцыяй 1978 г. вышэйшы орган дзяржаўнай улады прымае законы і пастановы (арт. 97). Спасылка на гэтыя ж акты есць і ў праекце новай Канстытуцыі. У адпаведнасці з Часовым рэгламентам Вярхоўнага Савета Рэспублікі Беларусь вышэйшы прадстаўнічы орган рэспублікі можа прымаць звароты, дэкларацыі, заявы. I дзеючая Канстытуцыя (арт. 112), і праект новай прадугледжваюць магчымасць змянення Канстытуцыі. Аднак праектам замацоўваецца магчымасць яе прыняцця шляхам рэферэндуму, а таксама больш складаная працэдура прыняцця закона аб унясенні змяненняў, на чым мы спынімся ніжэй.

У юрыдычнай літаратуры закон звычайна вызначаюць як нарматыўны акт, які ўтрымлівае ў юрыдычнай форме характарыстыку заканамернасцей грамадскага развіцця і рэгулюе важнейшыя грамадскія адносіны прымаецца ва ўстаноўленым парадку вышэйшым органам дзяржаўнай улады або шляхам рэферэндуму і валодае вышэйшай юрыдычнай сілай. Як заўважае Ю.А. Ціхаміраў, закон у матэрыяльным сэнсе разглядаецца як акт дзяржаўнай улады, які ўтрымлівае прававыя нормы агульнага характару, а закон у фармальным сэнсе ахоплівае любыя акты, выдадзеныя заканадаўчым органам безадносна да характару норм, што змяшчаюцца ў іх.

З пункту гледжання свайго палажэння ў сістэме нарматыўных актаў закон выступае ў якасці выразніка волі парода, у якасці акта, які валодае вышэйшай юрыдычнай сілай. Безумоўна, вышэйшая воля народа можа быць ім выражана на рэферэндуме. Аднак і закон, прыняты вышэйшым прадстаўнічым органам, таксама з'яўляецца адлюстраваннем гэтай волі. Такі вывад мае пад сабой і прававую аснову: у адпаведнасці з Канстытуцыяй народ ажыццяўляе сваю ўладу як непасрэдна, так і праз прадстаўнічыя органы. Больш таго ў Дэкларацыі аб дзяржаўным суверэнітэце замацавана, што ад імя народа можа выступаць толькі Вярхоўны Савет.

Законы адрозніваюцца па іх юрыдычнай сіле ў адносінах адзін да аднаго. Вышэйшае месца ў іерархіі заканадаўчых актаў займае Канстытуцыя (пісаная або няпісаная). Для таго каб падкрэсліць гэту акалічнасць, Канстытуцыі рэспублік былога СССР мелі іншую назву: «Асноўны Закон». Такім чынам, яны з'яўляюцца базай для развіцця ўсяго бягучага заканадаўства.

У Канстытуцыі 1978 г. прынцып верхавенства Канстытуцыі (Асноўнага Закона) сфармуліраваны наступным чынам: усе законы і ішныя акты дзяржаўных органаў Рэспублікі Беларусь прымаюцца на аснове і ў адпаведнасці з Канстытуцыяй Рэспублікі Беларусь. Разам з тым у заканадаўстве не вызначаюцца вынікі, якія наступаюць у сувязі з парушэннем дадзенага прынцыпу. «На аснове і ў адпаведнасці» азначае, што ні адзін акт не можа быць нрыняты, калі ён супярэчыць Асноўнаму Закону, прычым, на наш ногляд, недапушчальна прыняцце спачатку закона, а потым «прывядзенне» Канстытуцыі ў адпаведнасць з законам, што, на жаль, атрымала шырокае распаўсюджанне ў практыцы апошніх гадоў работы вышэйшых органаў былога Саюза ССР і Рэспублікі Беларусь у прыватнасці. Такой практыкі, безумоўна, не павінна існаваць. Магчыма, што рашаючую ролю ў гэтай справе можа адыграць Канстытуцыйны Суд рэспублікі, на якім будзе ляжаць абавязак ажыццяўлення канстытуцыйнага кантролю за дзейнасцю ўсіх дзяржаўных органаў, у тым ліку і за парламентам. Мяркуем, што рашэнні аб прыняцці закона, які супярэчыць Канстытуцыі, а затым унясенне ў яе змяненняў з мэтай выключэння магчымых супярэчнасцей, павінны быць прызнаны несапраўднымі. Пасля ўнясення змяненняў у Канстытуцыю парламент павінен паўторна правесці галасаванне па названаму звычайнаму закону, вырашыўшы ўсе пытанні ў адпаведнасці з заканадаўствам у адносінах увядзення гэтага акта ў дзеянне. Толькі пры такім падыходзе, мяркуем, не будзе спроб спачатку праціснуць прыняцце заканадаўчага акта, а потым -- аб унясенні змяненняў у Канстытуцыю. У праекце новай Канстытуцыі прынцып верхавенства Канстытуцыі сфармуліраваны больш дакладна: у выпадку разыходжання Канстытуцыі рэспублікі і закона рэспублікі дзейнічае Канстытуцыя. Нягледзячы на такую ўсеабдымную фармуліроўку, мяркуем, што размова ўсё ж ідзе не аб усім акце наогул, а аб той яго частцы, якая супярэчыць Канстытуцыі.

У радзе рэспублік, якія ўваходзілі раней у СССР, у тым ліку і ў нашай дзяржаве, былі прыняты канстытуцыйныя законы, якія па сутнасці замянілі (поўнасцю або часткова) Асноўныя законы. Так, прынятай 27 ліпеня 1990 г. Дэкларацыі аб дзяржаўным суверэнітэце 25 жніўня 1991 г. Вярхоўным Саветам рэспублікі быў нададзены статус канстытуцыйнага закона, які валодае вышэйшай юрыдычнай сілай нават у адносінах да Канстытуцыі. Гэты закон быў прыняты кваліфікаванай большасцю.

Разам з тым адсутнасць традыцый існавання такіх актаў часта садзейнічала таму, што пры прыняцці тых або іншых рашэнняў спасылкі праводзіліся не на Дэкларацыю, а на Канстытуцыю, хоць у першай былі нормы, якія мелі прамое дачыненне да разглядаемага пытання.

Увогуле трэба адзначыць, што канстытуцыйныя законы займаюць асобнае месца сярод законаў. У адносінах да іх маюцца розныя пункты погляду, практыка прыняцця іх у апошнія гады атрымала істотныя змяненні. Аднак несумненна адно -- яны ўшчыльную прымыкаюць да Канстытуцыі і іх нельга разглядаць у адрыве ад Канстытуцыі. У літаратуры пад канстытуцыйнымі законамі ў адных выпадках маюцца на ўвазе законы, якія складаюць самастойную групу такіх законаў, у іншых -- акты аб унясенні змяненняў і дапаўненняў у Канстытуцыю. Прыняцце такіх законаў абумоўліваецца змяніўшыміся адносінамі, інакш рэгулюемымі Асноўным Законам, якія неабходна прывесці ў адпаведнасць з новай грамадскай сітуацыяй. Трэція аўтары да канстытуцыйных законаў адносяць акты, прыняцце якіх прама адзначана ў Канстытуцыі, калі канстытуцыйная норма мае адсылку на ўрэгуляванне адпаведных адносін пры дапамозе спецыяльнага закона. Як паказала практыка апошніх год, вышэйшыя органы многіх дзяржаў прымаюць законы, якія з'яўляюцца канстытуцыйнымі і маюць адпаведнае значэнне, у некаторых выпадках, нават большае, чым непасрэдна сама Канстытуцыя. У праекце новай Канстытуцыі Рэспублікі Беларусь у адрозненне ад рыхтуемых пр'аектаў у некаторых іншых дзяржавах СНД не прадугледжваецца магчымасць прыняцця канстытуцыйных законаў. Хаця, на наш погляд, гэта, па некаторых напрамках дзейнасці, зрабіць было б неабходна. Так, у якасці непасрэдна канстытуцыйных законаў павінны быць прыняты законы аб Вярхоўным Савеце, аб урадзе, аб выбарах, аб выбарах Прэзідэнта, аб статусе дэпутата, аб Канстытуцыйным Судзе, аб бюджэтнай сістэме.

Прыняцце Канстытуцыі безумоўна выкліча неабходнасць урэгулявання шэрагу пытанняў, якія могуць быць вырашаны толькі ў пераходны перыяд. У гэтай сувязі не абысціся без прыняцця разам з Канстытуцыяй акта аб увядзенні яе ў дзеянне. На нашу думку, гэты акт павінен быць у форме канстытуцыйнага закона, прымаемага, як і Канстытуцыя, кваліфікаванай большасцю галасоў. Гэта абумоўлена тым, што ў акце, які ўводзіць у дзеянне Канстытуцыю, могуць утрымлівацца нормы, што не ў поўнай меры адпавядаюць Канстытуцыі, але дазваляюць стварыць умовы для рэалізацыі палажэнняў Канстытуцыі, бо нельга адразу зрабіць скачок ад адной прававой сістэмы да другой. Такая практыка не з'яўляецца новай для канстытуцыйнага будаўніцтва: у многіх дзяржавах, як правіла, прымаюцца або рыхтуюцца да прыняцця такія акты -- аб увядзенні ў дзеянне Канстытуцыі. У некаторых выпадках прама ў тэкстах Канстытуцый прадугледжваюцца главы, прысвечаныя пераходным палажэнням. Аднак апошні варыянт, на наш погляд, менш мэтазгодны, бо загружае тэкст Асноўнага Закона.

У канстытуцыйным законе неабходна вызначыць момант уступлення Канстытуцыі ў дзеянне, там жа неабходна вызначыць, якія палажэнні будуць уведзены ў больш познія тэрміны. У дзень уступлення новай Канстытуцыі павінна быць спынена дзеянне Канстытуцыі 1978 г., а таксама той часткі Дэкларацыі аб дзяржаўным суверэнітэце, якая будзе рэалізавана ў Асноўным Законе. Неабходна вызначыць тэрміны прыняцця законаў (на працягу 2?3 год), якія названы ў Канстытуцыі. У выпадку іх прыняцця да ўступлення ў дзеянне Канстытуцыі яны павінны быць прыведзены ў адпаведнасць з ёй на працягу гэтых жа тэрмінаў. Законы і іншыя нарматыўныя акты да прывядзення ў адпаведнасць з Канстытуцыяй павінны дзейнічаць у той частцы, у якой яны не супярэчаць Канстытуцыі рэспублікі. Што датычыць законаў і іншых нарматыўных актаў былога СССР, то яны павінны прымяняцца на нашай тэрыторыі ў частцы, у якой яны не супярэчыць Канстытуцыі і адпаведным законам, а таксама міжнародным дагаворам Рэспублікі Беларусь. У Канстытуцыйным законе аб увядзенні ў дзеянне Канстытуцыі неабходна вызначыць тэрмін правядзення выбараў Прэзідэнта і ў парламент. Службовыя асобы выбраныя або прызначаныя Вярхоўным Саветам, павінны захаваць свае паўнамоцтвы, калі яны не будуць вызвалены ад пасады ў адпаведнасці з заканадаўствам. Мэтазгодна таксама прадугледзець, што змяненні ў названы канстытуцыйны закон могуць быць унесены кваліфікаванай большасцю галасоў.

Адметнай асаблівасцю прыняцця Канстытуцыі (Асноўнага Закона) было патрабаванне аб наяўнасці кваліфікаванай большасці -- не менш дзвюх трэцей дэпутатаў. Як правіла, больш ускладненая працэдура ўнясення змяненняў або дапаўненняў у Канстытуцыю гэтым і абмяжоўвалася: можна было на працягу аднаго дня паставіць аб гэтым пытанне і ўнесці патрабуемыя папраўкі. Ва ўмовах імклівага палітычнага жыцця такая практыка небяспечна. Вопыт заходніх дзяржаў паказвае, што Канстытуцыі павінна быць забяспечана стабільнасць, устойлівасць. У якасці адной з мер з'яўляецца ўстанаўленне ў новай Канстытуцыі правіла аб тым, што закон аб яе змяненні можа быць прыняты пасля двух абмеркаванняў і ўхваленняў парламентам з прамежкам не менш трох месяцаў. Мяркуем, што адабрэнні артыкулаў магчымы і простай большасцю. Пры гэтым змяненні ў Канстытуцыі не праводзяцца ў перыяд надзвычайнага становішча, а таксама ў апошнія шэсць месяцаў паўнамоцтваў парламента.

Устойлівасці Канстытуцыі будзе садзейнічаць і звужэнне кола асоб, якія валодаюць правам на ўнясенне прапаноў аб яе папраўках і парадку заканадаўчай ініцыятывы. Па праекту ім надзяляюцца грамадзяне (не менш 150 тыс.), не менш 15 дэпутатаў парламента, Прэзідэнт і ўрад.

Найбольш значнай і менш устойлівай групай заканадаўчых актаў з'яўляюцца звычайныя законы. Яны часцей за ўсё рэгулююць асобныя віды грамадскіх адносін, радзей носяць комплексны характар, убіраючы ў сябе нормы, якія адносяцца да розных сфер грамадскага жыцця. Звычайныя законы прымаюцца парламентам простай большасцю галасоў дэпутатаў.

З распадам Саюза і з'яўленнем унітарных дзяржаў па сутнасці спынілася практыка прыняцця заканадаўчых актаў, якія б з'яўляліся Асновамі заканадаўства ў той ці іншай канкрэтнай галіне. Разам з тым сярод звычайных законаў неабходна вызначыць кодэксы, якія з'яўляюцца кадыфікаванымі актамі, што забяспечваюць цэласную рэгламентацыю адпаведнай галіны.

Практыка работы беларускага парламента сведчыць аб імкненні заканадаўцы па некаторых напрамках прыняць акты, якія б з'яўляліся базавымі для іншых звычайных законаў, якія прымаюцца ў адпаведнай сферы. Да іх неабходна аднесці закон аб уласнасці, законы аб асновах арганізацыі мытнай службы Рэспублікі Беларусь, аб асновах знешне-эканамічнай дзейнасці Рэснублікі Беларусь.

Акрамя класіфікацыі законаў па прызнаку іх юрыдычнай сілы магчыма таксама іх класіфікацыя па іншых асновах. На думку некаторых аўтараў, законы можна падраздзяліць на арганічныя, планава-бюджэтныя і звычайныя законы. На думку іншых, у спецыяльную групу могуць быць вылучаны законы аб зацвярджэнні тых указаў, якія ў далейшым захоўваюць сваё дзеянне. Ю.А. Ціхаміраў на аснове аналізу ўласцівасцей законаў і выкарыстання ў якасці крытэрыю для класіфікацыі законаў і прапануе, па-першае, класіфікаваць законы па іх зместу, г. зн. колу рэгулюемых імі грамадскіх адносін і спосабу ўздзеяння на іх, у гэтым выпадку тыпалогія магчыма і па сферах дзяржаўнага і грамадскага жыцця. Менавіта зыходзячы са змястоўнай ацэнкі мы можам зрабіць вывад аб тым, да якой галіны права неабходна адносіць той ці іншы заканадаўчы акт. Далей, акрамя тыпалогіі законаў па іх зместу і юрыдычнай сіле, Ю.А. Ціхаміраў вылучае заканадаўчыя акты па іх структурнай форме. Кіруючыся дадзеным крытэрыем, ён вылучае з усёй масы законаў звычайныя тэматычныя законы, законы тыпу кодэксаў, формы аб'яднання законаў -- Зборы дзеючага заканадаўства і Звод законаў. I, нарэшце, законы можна класіфікаваць па ўстаноўленаму ў нарматыўным парадку спосабу іх падрыхтоўкі, разгляду і прыняцця, г. зн. па парадку іх выдання. Гісторыя нашай дзяржавы развівалася такім чынам, што да гэтага часу ўсе законы прымаліся вышэйшымі органамі дзяржаўнай улады, хаця цяпер заканадаўчым шляхам забяспечана прыняцце законаў шляхам рэферэндуму. Адрозненне названых спосабаў выдання законаў заключасцца ў суб'ектах, якія паўнамоцны прымаць такія законы. I як асобную групу законаў Ціхаміраў вызначае заканадаўчыя акты федэратыўнай дзяржавы, якім уласціва двух- і нават трохузроўневая сістэма канстытуцый і законаў.

У шэрагу заканадаўчых актаў, якія прымаюцца Вярхоўным Саветам, асобнае месца займаюць пастановы Вярхоўнага Савета. У літаратуры адзначаецца, што, як правіла, гэтыя акты не звязаны непасрэдна з заканадаўчай дзейнасцю Вярхоўнага Савета і па сваёй прававой прыродзе з'яўляюцца ненарматыўнымі актамі. Яны прымаюцца па пытаннях вярхоўнага дзяржаўнага ўпраўлення і кантролю. На жаль, у заканадаўстве не змяшчаецца якіх-небудзь важкіх крытэрыяў для размежавання актаў: калі павінны прымацца законы, а калі пастановы. Спасылаючыся на вопыт Вярхоўнага Савета Рэспублікі Беларусь, на жаль, тут не бачым адзінага падыходу да формы акта: нярэдкія выпадкі, калі рашэнне Вярхоўнага Савета афармлялася ў форме пастановы, але ўтрымлівала палажэнні - агульнанарматыўнага прававога характару. Так, напрыклад, 20 сакавіка 1991 г. прынята пастанова «Аб фарміраванні валютных фондаў Рэспублікі Беларусь у 1992 годзе». Нягледзячы на тое, што, на думку яе аўтараў, яна носіць часовы характар (дзейнічае да прыняцця адпаведнага закона), аднак, улічваючы ўтрыманне ў ёй агульнаабавязковых нормаў, падобны акт павінен быць у форме закона. А.В. Міцкевіч вызначае шэраг пастаянна ажыццяўляемых функцый вярхоўнага кіравання і кантролю, якія знаходзяць сваё выражэнне ў форме пастаноў. Гэта перш за ўсё прыняцце пастаноў па пытаннях фарміравання саставаў, органаў, падсправаздачных Вярхоўнаму Савету. (У нашых умовах гэта тычыць Прэзідыума Вярхоўнага Савета, Савета Міністраў, Вярхоўнага Суда, абласных суддзяў і суддзяў Мінскага гарадскога суда і інш.)

Вельмі актуальным з'яўляецца правільнае размежаванне актаў на законы і пастановы ў сувязі з намерам устанавіць правіла, у адпаведнасці з якім законы будзе падпісваць Прэзідэнт. Ен жа надзяляецца правам вета на некаторыя з іх. Таму без дакладнага размежавання могуць быць спробы замацаваць адпаведныя нормы ў пастановах Вярхоўнага Савета.

Асобную групу складаюць пастановы аб увядзенні ў дзеянне прымаемых Вярхоўным Саветам законаў. У асноўным у іх утрымліваюцца палажэнні даручэнскага характару. Гэтыя акты адносяць да актаў нарматыўнага дапаможнага характару. Вярхоўны Савет прымае пастановы па пытаннях унутрыарганізацыйнага характару.

Пастановы валодаюць юрыдычнай сілай, якая перавышае ўсе іншыя акты, што прымаюцца іншымі органамі. Яны абавязковыя для гэтых органаў, параджаюць канкрэтныя правы і абавязкі.

Пастановы адрозніваюцца асобным парадкам уступлення ў сілу. У адпаведнасці з артыкулам 4 закона ад 3 ліпеня 1990 г. «Аб парадку апублікавання і ўступлення ў сілу законаў Рэспублікі Беларусь і іншых актаў, прынятых Вярхоўным Саветам Рэспублікі Беларусь і яго органамі», пастановы Вярхоўнага Савета ненарматыўнага характару ўступаюць у сілу з моманту іх прыняцця, калі не ўстаноўлены іншы тэрмін увядзення ў дзеянне. Супраць такога парадку няма пярэчання. Аднак спасылка заканадацеля толькі на пастановы «ненарматыўнага характару» дае пэўныя падставы думаць, што могуць быць і пастановы нарматыўнага характару. Хаця неабходна заўважыць, што ў названым законе нічога не гаворыцца аб увядзенні ў дзеянне пастаноў нарматыўнага характару.

Асобнае месца сярод актаў Вярхоўнага Савета займаюць пастановы аб ратыфікацыі міжнародных дагавораў (гл. арт. 12 закона ад 23 кастрычніка 1991 г. аб парадку заключэння, выканання і дэнансацыі міжнародных дагавораў Рэспублікі Беларусь). У адпаведнасці з артыкулам 9 закона ад 23 кастрычніка 1991 г. ратыфікацыі падлягаюць, у прыватнасці, дагаворы, якія ўстанаўліваюць іншыя правілы, акрамя тых, што змяшчаюцца ў заканадаўчых актах Рэспублікі Беларусь. Такім чынам, пастанова аб ратыфікацыі міжнароднага дагавора надае яму большую сілу ў параўнанні з законам. У гэтай сувязі, на нашу думку, ратыфікацыю дагавора трэба ажыццяўляць законам.

Важнае практычнае значэнне мае пытанне аб неабходнасці прыняцця Вярхоўным Саветам рэспублікі пастаноў аб ратыфікацыі міжнародных дагавораў былога Саюза ССР.

У адпаведнасці з артыкулам 12 Пагаднення ад 8 снежня 1991 г. аб стварэнні Садружнасці Незалежных Дзяржаў бакі гарантуюць выкананне міжнародных абавязацельстваў, якія выцякаюць для іх з дагавораў і пагадненняў былога Саюза ССР. Вышэйпамяненае пагадненне ратыфікавана Вярхоўным Саветам Рэспублікі Беларусь 10 снежня 1991 г. на восьмай сесіі дванаццатага склікання. Як жа на практыцы паступаюць у іншых дзяржавах Садружнасці?

У Расійскай Федэрацыі ўсе раней заключаныя міжнародныя абавязацельствы СССР пераходзяць у парадку правапераемства да Расійскай Федэрацыі і ніякай іх «пераратыфікацыі» не праводзіцца. Што тычыцца Украіны, то тут есць свае асаблівасці: шматбаковыя дагаворы і пагадненні пацвярджаюцца Вярхоўным Саветам Украіны ў тым ці іншым акце, на канвенцыях прымаюцца рашэнні аб далучэнні да іх, а двухбаковыя дагаворы ў абавязковым парадку пераглядаюцца з наступнай ратыфікацыяй.

Згодна з Пастановай Прэзідыума Вярхоўнага Савета Рэспублікі Беларусь ад 3 чэрвеня 1992 г. «рашэнні па пытаннях правапераемства Рэспублгкі Беларусь у адносінах да дагавораў былога Саюза ССР прымаюцца Старшынёй Вярхоўнага Савета Рэспублікі Беларусь па прадстаўленню Савета Міністраў (Міністэрства замежных спраў) Рэспублікі Беларусь». Гэтай Пастановай, на наш погляд, можна кіравацца, калі міжнародныя дагаворы і пагадненні, заключаныя былым Саюзам ССР, адпавядаюць дзеючаму рэспубліканскаму заканадаўству. У тым выпадку, калі ёсць супярэчнасці паміж міжнародным дагаворам і рэспубліканскім заканадаўствам, трэба кіравацца Законам Рэспублікі Беларусь «Аб парадку заключэння, выканання і дэнансацыі міжнародных дагавораў Рэспублікі Беларусь», які валодае болшай юрыдычнай сілай, чым Пастанова Прэзідыума.

У некаторых выпадках акты аб тлумачэнні законаў прымаліся ў форме пастаноў, хаця, на нашу думку, такое рашэнне павінна таксама афармляцца законам. Асобна неабходна адзначыць праблему тлумачэння Канстытуцыі. На наш погляд, акты аб тлумачэнні Канстытуцыі павінны прымацца кваліфікаванай большасцю. Гэта дазволіць выключыць выпадкі дэвальвацыі налажэнняў Канстытуцыі, калі апошняя прымаецца не менш 2/3 галасоў дэпутатаў, а даваць тлумачэнне па цяпер дзеючай Канстытуцыі і новаму праекту можна простай большасцю.

Пасля заключэння 8 снежня 1991 г. Пагаднення аб стварэнні СНГ у рэспубліцы ўзнік шэраг вастрэйшых праблем у сувязі з магчымасцю прымянення актаў заканадаўства СССР.

Зыходзячы з Пагаднення, на тэрыторыі рэспублікі не дапускалася прымяненне прававых норм трэціх дзяржаў, у тым ліку -- былога СССР. Гэта юрыдычна было замацавана парламентам ратыфікацыяй 10 снежня 1991 г. указанага Пагаднення. Тым самым, на першы погляд, склалася сітуацыя, пры якой поўнасцю адсяклася якая-небудзь магчымасць выкарыстання актаў СССР. Аднак гэта не так. Пунктам другім Пастановы Вярхоўнага Савета рэспублікі ад 10 снежня 1991 г. даручана выказаць магчымыя заўвагі па Пагадненню і ўнесці на разгляд парламента. У гэтай сувязі намі прапаноўвалася прыняць пастанову Вярхоўнага Савета, дзе ў якасці папраўкі да Пагаднення будзе адзначана, што на тэрыторыі нашай рэспублікі дзейнічаюць правілы аб прымяненні заканадаўства Рэспублікі Беларусь і былога СССР, замацаваныя ў артыкуле 72 Канстытуцыі, у артыкуле 3 Закона аб асноўных прынцыпах народаўладдзя. Гэту пастанову неабходна было ўвесці ў дзеянне з дня ратыфікацыі Пагаднення, што дазволіла б прававымі сродкамі вырашыць узнікшыя на практыцы праблемы.

Не выклікае сумнення той факт, што яшчэ доўгі час давядзецца выкарыстоўваць акты былога СССР, бо ў рэспубліканскай прававой сістэме яшчэ шмат прабелаў, не ўсе пагадненні ўрэгуляваны абноўленым заканадаўствам. Але гэта не паставіць пад сумненне верхавенства рэспубліканскай Канстытуцыі і іншых актаў заканадаўства, прававы рубеж пяройдзены яшчэ 25 жніўня мінулага года, калі Дэкларацыі аб дзяржаўным сувсрэнітэце быў нададзены статус канстытуцыйнага закона. Такая агаворка да Пагаднення аб стварэнні Садружнасці Незалежных Дзяржаў была зроблена ў Пастанове Вярхоўнага Савета рэспублікі ад 16 студзеня 1992 г. Прадугледжвалася, што ў мэтах стварэння неабходных умоў для рэалізацыі артыкула 11 вышэйназванага Пагаднення на тэрыторыі Рэспублікі Беларусь дзейнічаюць правілы аб прымяненні заканадаўства Рэспублікі Беларусь і былога Саюза ССР, замацаваныя ў артыкуле 72 Канстытуцыі рэспублікі і артыкуле 3 Закона аб асноўных прынцыпах народаўладдзя. Дадзеная Пастанова была ўведзена ў дзеянне з 10 снежня 1991 г.

Неабходна адзначыць, што ў тэксце Канстытуцыі 1978 г., акрамя ўказання на тое, што вышэйшы орган дзяржаўнай улады рэспублікі прымае законы і пастановы, выкарыстоўваюцца тэрміны «заканадаўчыя акты» (арт. 95), «заканадаўства» (арт. 138), «заканадаўчая ініцыятыва» (арт. 103). У асноўным гэтыя паняцці выкарыстоўваюцца і ў праекце новай Канстытуцыі.

У тэорыі і на практыцы, на жаль, няма адзінага надыходу да вызначэння паняццяў «заканадаўчыя акты», «заканадаўства», «акты заканадаўства». Пытанні ж аб тым, які змест гэтых паняццяў, якія іх суадносіны, якія нарматыўна-прававыя акты складаюць іх кола, маюць важнае тэарэтычнае і прыкладное значэнне, паколькі ад гэтага залежыць абарона правоў грамадзян, юрыдычных асоб, прававы парадак, у цэлым залежыць рэалізацыя на справе прынцыпу размежавання ўлад, перш за ўсё заканадаўчай і выканаўчай.

Паняцце «заканадаўства» па-рознаму трактуецца ў тэорыі права. У адных выпадках яно разглядасцца як сукупнасць адных толькі законаў -- актаў, прынятых або вышэйшым органам дзяржаўнай улады, або шляхам народнага галасавання. У іншых выпадках указанаму паняццю надаецца больш шырокая трактоўка. Асобныя юрысты заканадаўства разглядаюць як сістэму ўсіх прававых актаў, што выдаюцца праватворчымі органамі, пачынаючы ад адміністрацыі прадпрыемстваў, сельскіх Саветаў народных дэпутатаў і канчаючы вышэйшымі органамі дзяржаўнай улады. Трэцяя група аўтараў заканадаўства бачыць як законы і іншыя нарматыўныя акты вышэйшых органаў дзяржаўнай улады, а таксама ўрада. На наш погляд, больш пераважным з'яўляецца апошні пункт гледжання, які з'яўляецца больш распаўсюджаным. Гэта прадвызначаецца перш за ўсе тым, што як нарматыўныя акты парламента, так і нарматыўныя акты ўрада маюць агульнадзяржаўны характар. Прычым абодва гэтыя органы дзейнічаюць у межах сваёй кампетэнцыі, у якую яны не ўмешваюцца (маецца на ўвазе дзейнасць адзін аднаго). Менавіта гэтыя органы, якія прадстаўляюць заканадаўчую і выканаўчую ўладу, могуць прадуцыраваць агульнаабавязковыя нормы. Па напрамках сваёй дзейнасці яны маюць права выдаваць і выдаюць пярвічныя нормы, якія могуць потым развівацца ў галіновых і лакальных нарматыўных актах. Разам з тым лічым даўно наспеўшай неабходнасцю прыняцце закона, які б замацаваў прынцыпы падрыхтоўкі і дзеяння заканадаўчых актаў. У ім можна было б даць азначэнні паняццяў «заканадаўчыя акты», «заканадаўства», «заканадаўчая ініцыятыва». У ім неабходна замацаваць прынцып дзеяння новага закона, калі не адменены раней прыняты акт, палажэнні якога супярэчаць і зноў прынятаму. У гэтых выпадках, як правіла, трэба кіравацца новымі нормамі, аднак юрыдычнай базы для гэтага няма. Таксама неабходна прадугледзець, што ў выпадках разыходжання норм агульнага і спецыяльнага акта дзейнічаюць правілы апошняга. Магчыма, што пастаўленыя пытанні могуць быць вырашаны ў законе аб Вярхоўным Савеце рэснублікі ці законе аб нарматыўных актах.

РЕЗЮМЕ

В статье дается общая характеристика законодательных актов, принимаемых Верховным Советом Республики Беларусь. Анализируется соотношение понятий «закон», «постановление», «законодательство», «законодательный акт» и др. Исследуется практика применения действующего законодательства, вносятся предоження по его совершенствованию.

General characteristics of legislative acts passed by Supreme Soviet of Byelorussia is given in the article. The relationship of the concepts «law», «decree», «legislation», «legislative act» and others is analysed. The practice of the application of the acting legislation, some suggestions are given directed to its perfection.

5. МЕХАНИЗМ ЗАЩИТЫ ПРАВ ЧЕЛОВЕКА В ПРОЕКТЕ НОВОЙ КОНСТИТУЦИИ РЕСПУБЛИКИ БЕЛАРУСЬ (МЕЖДУНАРОДНАЯ НАУЧНО-ПРАКТИЧЕСКАЯ КОНФЕРЕНЦИЯ «ФИЛОСОФИЯ СОЦИАЛЬНОГО ДЕЙСТВИЯ И ПЕРСПЕКТИВЫ ДЕМОКРАТИИ». ТЕЗИСЫ ДОКЛАДОВ. КРУГЛЫЕ СТОЛЫ. - МИНСК, 1994. - 6-7 АПРЕЛЯ.)

Одним из важнейших аспектов конституционного строительства в республике является юридическое закрепление механизма защиты прав человека. Прежде всего это необходимо сделать в Конституции /Основном Законе/.

В преамбуле проекта Конституции отмечается стремление государства утвердить права и свободы каждою гражданина республики. В наибольшей мере это возможно в демократическом социальном правовом государстве, что предлагается закрепить в ст. 1 проекта. Однако во многом эти положения останутся пустой декларацией, если они не будут обеспечены механизмом их действия. И поэтому при подготовке новой Конституции нельзя просто ограничиться включением в нее "первого поколения" прав - право частной собственности, свобода слова, свобода вероисповедания и др., но необходимо закрепить и защиту государством права на труд, на отдых, социальное обеспечение, на жилье, т.е. так называемые социально-экономические права. Если на Западе все еще идет спор о целесообразности включения или невключения этих прав в Конституцию, то в наших условиях эта проблема представляется предрешенной предшествующим опытом нашего бытия.

Важнейшей задачей конституционного строительства является закрепление в Основном Законе только таких норм, которые будут несомненно обеспечены. Иначе, под вопросом окажется легитимность всей Конституции.

Неотъемлемым признаком правового государства, его органов является связанность правом, соизмерение ими действий в пределах Конституции и законов.

В проекте находит свое развитие тезис о том, что правовые акты или отдельные положения, признанные в установленном порядке противоречащими Конституции, не имеют юридической силы. Однако мало это провозгласить, необходимо, чтобы вся практика деятельности государственных органов развивалась с учетом этих требований. Первостепенную роль в ее формировании могут сыграть суды. Поэтому фундаментальное значение имеет запись о том, что если при рассмотрении конкретного дела суд придет к выводу о несоответствии нормативного акта Конституции или иному закону, он должен принять решение в соответствии с Конституцией и законом и поставить, в установленном порядке вопрос о признании данного нормативного акта неконституционным. По-существу создается ситуация, при которой суды могут выносить свои решения, руководствуясь только конституционной нормой, чего в практике деятельности судов еще не было. Изменение традиции же в этом вопросе будет только способствовать гарантированности прав граждан.

В новой Конституции закладывается принцип иерархии нормативных актов. Безусловно, что Конституция должна обладать высшей юридической силой. На основе и в соответствии с Конституцией должны издаваться законы и иные акты государственных органов. Требование об издании актов "на основе и в соответствии с Конституцией" исключает, на наш взгляд, принятие сначала законов, противоречащих Конституции, а затем внесение в нее поправок, как это имеет место нередко сейчас. Однако мало записать принцип верховенств Конституции, надо определить последствия, если имеются различия в содержании актов. Поэтому по нашему предложению в проекте записано положение о том, что в случае расхождения закона с Конституцией действует Конституция, а в случае расхождения нормативного акта с законом действует закон. Тем cамым исключается возможный спор о приоритете источников права. Ясность вносится и в соотношение указов Президента и законов, принимаемых парламентом. И в президентской, и в парламентской республике указы Президента должны соответствовать не только Конституции, но и законам. По существу этот подход закреплен и в статье, определяющей полномочия Конституционного Суда, который дает заключения о соответствии, в частности, правовых актов, в том числе Указов Президента, законам и международно-правовым актам, ратифицированный Республикой Беларусь.

Огромное значение для обеспечения прав граждан является определение моментов вступления законов в силу, последствий их неопубликования, придания им обратной силы. Полагаем, что в Конституции должна быть статья, запрещающая придание обратной силы законам и другим актам законодательства, если они ухудшают положение граждан. Если это касается юридических лиц, то необходимо решить проблему выплати полной и своевременной компенсации. Все нормативные акты, должны публиковаться. Если же их содержание предварительно доводится до сведения иным способом, то это возможно при условии представления их в Конституционный Суд. Это правило должно действовать безусловно в отношении республиканских органов.

РОЛЬ СУДА В ОБЕСПЕЧЕНИИ ВЕРХОВЕНСТВА КОНСТИТУЦИИ

(Судовы веснік. 1994. ? № 3.)

Проблема обеспечения верховенства Конституции -- Основного Закона нашего государства -- является весьма актуальной и в то же время достаточно сложной. Эта сложность определяется отсутствием необходимых традиций, доминированием в определенные периоды нашей истории силы над правом, когда нередко существовали отношения, при которых власть была сильнее закона.

Ситуация может и должна измениться с принятием новой Конституции Республики Беларусь, которая базируется на таких важнейших принципах, как уважение прав личности, приоритет общепризнанных принципов международного права, разделение властей, отсутствие идеологических установок и т. д.

В самой Конституции закреплены правовые гарантии ее верховенства. Прежде всего мы можем говорить о судебном контроле за конституционностью правовых норм. На это нацеливает статья 112 Конституции, где закреплено за судами осуществление правосудия на основе Конституции, законов и принятых в соответствии с ними иных нормативных актов. Если при рассмотрении конкретного дела суд придет к выводу о несоответствии нормативного акта Конституции или иному закону, он должен принимать решение в соответствии с Конституцией и законом и ставить в установленном порядке вопрос о признании данного нормативного акта неконституционным. Это весьма важная норма. Ведь за многие десятилетия мы, видимо, не найдем примера, когда бы судебное постановление выносилось со ссылкой на статью Конституции и вопреки иным подконституционным актам (законам, постановлениям правительства, ведомственным актам). Скорее наоборот, суды более внимательно изучали различного рода отраслевые акты. Хотя надо признать, что ситуация стала меняться в 90-е годы, когда активнее заговорили о верховенстве закона, и тем не менее мало уделяли внимания Конституции.

Согласно статье 112 Конституции суд «в установленном порядке» должен поставить вопрос о признании акта неконституционным. Однако в законодательстве пока не определена процедура постановки данного вопроса. Закреплено, что контроль за конституционностью нормативных актов в государстве осуществляется Конституционным Судом, а предложения о даче необходимого заключения могут вноситься, в частности, Верховным Судом, Высшим Хозяйственным Судом, Генеральным прокурором. На наш взгляд, народный суд района и города вправе, минуя среднее звено (областной, Минский городской суды), обратиться в Верховный Суд с просьбой о внесении последним в Конституционный Суд предложения, касающегося дачи заключения о соответствии того или иного акта Конституции.

В этой связи возникает несколько вопросов. Может ли быть установлен порядок, при котором суд вначале должен обращаться в промежуточную инстанцию, например, областной суд, который правом внесения соответствующих предложений в Конституционный Суд не наделен? Если да, то кто это может решить: Верховный Суд, Верховный Совет или Конституционный Суд?

В регламенте Конституционного Суда, который утвержден им 27 мая 1994 года, предусмотрено лишь, что предложения Верховным Судом и Высшим Хозяйственным Судом вносятся, если они приняты коллегиально, то есть на пленумах, а не единолично руководителями указанных органов.

Представляется, что должен существовать порядок, при котором нижестоящие суды могут сразу обращаться в орган, указанный в статье 127 Конституции. Безусловно, что делать это целесообразно по следующей связи: народный суд -- Верховный Суд, хозяйственный суд -- Высший Хозяйственный Суд. Однако мы полагаем, что существующие нормы не исключают возможности нижестоящих судов, в том числе и хозяйственных, обратиться к другим органам и лицам, которые наделены правом вносить в Конституционный Суд предложениях) даче заключения о конституционности нормативного акта. Это может быть и Генеральный прокурор, и постоянная комиссия Верховного Совета и т. д. Видимо, здесь можно говорить о целесообразности обращения к органам не «своей системы», но не о запрете.

Постановка вопроса о признании акта неконституционным, например, перед Верховным Судом, Высшим Хозяйственным Судом или другим органом вовсе не означает, что они признают необходимым вносить соответствующее предложение в Конституционный Суд. В этих случаях, полагаем, народный или иной нижестоящий суд и может обратиться к другим органам и лицам, наделенным соответствующим правом, указав при этом о своем предварительном обращении в свои высшие инстанции.

Не исключена ситуация, когда нижестоящие судебные органы могут поставить вопрос о проверке конституционности нормативных актов, принятых Верховным Судом или Высшим Хозяйственным Судом. Безусловно, это более характерно для конфликтных ситуаций. Здесь мы хотели бы отметить, что новая Конституция по существу разрешает длительное время существовавший в научной литературе спор о том, являются ли постановления пленумов высших судебных инстанций источниками права: в Конституции говорится об актах, имеющих нормативный характер, то есть можно говорить о появлении новых источников права. Поэтому встает вопрос о законодательном закреплении полномочий Верховного и Высшего Хозяйственного судов в этом направлении.

Следующим не менее важным аспектом при разрешении судебных дел является точное установление субординации нормативных актов. В статье 146 Конституции определено, что она обладает высшей юридической силой. Законы и иные акты государственных органов издаются на основе и в соответствии с Конституцией. В случае расхождения закона с Конституцией действует Конституция, а в случае расхождения иного нормативного акта с законом действует закон. Таким образом, хотя мы и говорим о реализации в Основном Законе концепции разделения властей, однако это не относится к нормативным актам: иерархия актов существует. Более того, Верховный Совет является единственным законодательным органом, а это означает отсутствие у него права делегировать кому-либо законодательные полномочия. Поэтому со вступлением Конституции в действие является весьма проблематичной ситуация, при которой областные, Минский городской Советы могут корректировать административную ответственность даже за те правонарушения, которые предусмотрены в Кодексе об административных правонарушениях.

В свое время автор этой статьи возражал против принятия закона, которым указанные местные Советы наделялись соответствующими полномочиями. Практика подтверждает, что принятое в свое время решение парламента по данному вопросу было ошибочным.

Верховенство закона (вслед за Конституцией) означает, что и указы Президента, который является главой государства и главой исполнительной власти, также должны соответствовать актам парламента, принятым согласно Конституции. Другое дело, что на практике могут быть споры о компетенции между парламентом и Президентом. Подобного рода проблемы характерны для стран не только ближнего, но и дальнего зарубежья. Учитывая это, в законодательстве ряда государств закреплено, что право разрешать споры о компетенции между указанными органами принадлежит Конституционному Суду. Конституционный Суд Республики Беларусь таким правом не наделен, поэтому разногласия между различными ветвями власти могут разрешаться лишь после издания соответствующими органами актов и проверки их Конституционным Судом на предмет соответствия Конституции. До вынесения соответствующего заключения закон всегда выше указа Президента. Таким образом, Конституционный Суд осуществляет конкретное толкование, то есть при разрешении вопроса о конституционности акта.

Правом толкования Конституции обладает и парламент, однако он это может делать и до возникновения какого-либо спора, конфликтной ситуации, а в силу необходимости интерпретировать конституционную норму, внести ясность в ее понимание. Очень важно, чтобы акты о толковании не сужали и не расширяли нормы Конституции, иначе мы будем иметь дело с корректировкой Конституции, что недопустимо для актов толкования. Соответствие таких решений парламента Конституции может проверить Конституционный Суд. Его заключение является обязательным для всех органов государственной власти, в том числе и для судов.

Нормы Конституции не всегда могут пониматься однозначно, иногда их смысл не лежит на поверхности. Согласно Конституции право официального ее толкования принадлежит Верховному Совету. В некоторых случаях необходим анализ ряда норм для того, чтобы прийти к однозначному выводу. Например, согласно статье 41, где говорится о праве на труд, запрещен принудительный труд, кроме работы или службы, определяемой приговором суда или в соответствии с законом о чрезвычайном или военном положении. Означает ли это, что исправительные работы, назначаемые в порядке административного взыскания, применяться уже не могут? Нет, не означает. Такой вывод может быть основан на анализе статьи 8 Пакта о гражданских и политических правах.

Еще русским юристом Е. В. Васьковским было отмечено, что «законы представляют собой мертвые словесные формулы, существующие только на бумаге и получающие применение в жизни при посредстве органов судебной и административной властей. Для того чтобы законы применялись именно в том смысле, какой имел в виду законодатель, и для обеспечения равенства всех граждан перед лицом закона необходимо, чтобы судьи и органы администрации понимали законы правильно, и притом одинаково». Хотелось бы надеяться, что судебная практика по применению конституционных норм будет формироваться именно в таком направлении.