Ëåâ Íèêîëàåâè÷ Òîëñòîé - ãåíèé ðóññêîé ëèòåðàòóðû

«Ñèòòàè çàðóðèÿ»íè ¸çèøäàí ìà?ñàä Ðó?íèíã ?óäðàòèíè ìàä? ýòèø ýäè. Ìàçêóð òóðêóì òàðêèáèäàãè ?àð áèð ?àñèäàäà ôà?ðó ôàíî óëó?ëàíàäè. Áó þêñàê ìà?îìãà åòãàí êèøèãà ýñà ?à?äàí ¢çãà ?å÷ ?àíäàé çàðóðàò ?îëìàéäè. Óëó? øîèðíèíã áó õóñóñäàãè óìóìèé õóëîñàñèíè «Ôàâîéèä óë-êèáàð»íèíã 506-?àçàëèäà ?àì ê¢?ðèøèìèç ìóìêèí.

Ôàíîèé ìà?ç åòàð «Ñèòòàè çàðóðèÿ»,

Íåäèíêè é¢??à çàðóðàò ýìàñ áó íàâú îëòîâ⁶⁶ Íàâîèé Àëèøåð. Ìóêàììàë àñàðëàð ò¢ïëàìè. 20 òîìëèê. 6-òîì. Ôàâîéèä óë-êèáàð. -Òîøêåíò: Ôàí, 1990, 343-áåò..

Óëó? Íàâîèé îëòèëèê òèçèìè àñîñèäàãè àëî?àäîðëèê ?îíóíèÿòèíè «Ñèòòàè çàðóðèÿ» ?àñèäàëàð òóðêóìè ?îÿëàðè áà?ðèãà ñèíãäèðãàí. ?àñèäàëàð àëî?èäà-àëî?èäà îëèíãàíäà ìóñòà?èë àñàð ñèôàòèäà þêñàê áàäèèé ?èììàò êàñá ýòàäè. ×óíêè òóðêóì òàðêèáèäàãè îëòè ?àñèäàäàí ò¢ðòòàñè-«Òó?ôàò óë-àôêîð» Àìèð Õóñðàâ Äå?ëàâèéíèíã «Äàð¸è àáðîð» ?àñèäàñèãà, «?óò óë-?óëóá» Àíâàðèé ?àñèäàñèãà, «Ìèí?îæóí íàæîò» Õî?îíèé âà Àíâàðèé ?àñèäàëàðèãà, «Íàñèìóë óë-õóëä» ýñà Õî?îíèé ?àñèäàñèãà æàâîá, òàòàááóú òàðçèäà ¸çèëãàí. Àëèøåð Íàâîèé áó ìàø?óð ?àñèäàëàðíèíã ìàâçóè âà øàêëèíè ñà?ëàãàí ?îëäà, óëàðíè ìàçìóíàí ðèâîæëàíòèðèá, ÿíãè ?îÿëàð, ôèêðëàð, àäàáèé ñàíúàòëàð îð?àëè ò¢ëäèðãàí, ÿíãè ðó?äàãè ?àñèäàëàðíè âóæóäãà êåëòèðèá, ¢ç ñàíúàòè âà ìà?îðàòèíè íàìîéèø ýòãàí.

Þ?îðèäà áèëäèðèëãàí ìóëî?àçàëàð ?óéèäàãè õóëîñàëàðãà êåëèø èìêîíèíè áåðàäè:

1.?àìäëàð ìàçìóíè ôà?àò Îëëî?íè ìàä? ýòèøãà áà?èøëàíãàí á¢ëñà-äà, ìà?ñàäèãà âà åòàê÷èëèê ?èëà¸òãàí ?îÿãà ê¢ðà ôàð?ëàíàäè. Ìàçêóð æè?àòíèíã ¢çè ?àìä é¢íàëèøèäàãè àñàðëàðíè øàðúèé-òàð?èáèé, ìàúðèôèé-òàð?èáèé, ìàúðèôèé-áàäèèé, áàäèèé-ìàúðèôèé êàáè òóðëàðãà á¢ëèá ¢ðãàíèø àñîñèíè áåðàäè.

2. ?àð áèð àñàðíè ?àìä áèëàí áîøëàø Íàâîèéãà÷à ?àì ìàâæóä ýäè. Àììî Øàð? ìóìòîç àäàáè¸òèíèíã áèðîð áèð íàìîÿíäàñè èæîäèäà áó àíúàíà ÿõëèò øàêëäà (ôàðääàí äîñòîíãà÷à) íàìî¸í á¢ëãàí ýìàñ.

Àëèøåð Íàâîèé Øàð? äåâîí÷èëèãè ðàâíà?èíè ìàâçó-ìàúíî íó?òàè íàçàðäàí ìóàéÿí áèð òèçèìãà ñîëäè âà ?àð áèð àñàðèíè Îëëî? ?àìäè áèëàí áîøëàäè.

3.Óëó? øîèð èëî?èé-èðôîíèé, èæòèìîèé-ôàëñàôèé ?àðàøëàðè èôîäàëàíãàí ?àìä ?àçàëëàðè âà «Ðó? óë-?óäñ» ?àñèäàñèíè áåâîñèòà èëî?èé-èñëîìèé ñàð÷àøìàëàðäàí áà?ðà îëãàí àñàð ñèôàòèäà ýúòèðîô ýòèø ìóìêèí. Àíà øó íó?òàè íàçàðäàí ?àìä ?àçàëëàð âà «Ðó? óë-?óäñ» ?àñèäàñèíèíã áàäèèé òàñâèð óñëóáè áèð-áèðèãà æóäà ÿ?èíäèð.

4.Øàð? ìóìòîç àäàáè¸òèäà Îëëî? âà îëàì àëî?àäîðëèãè, áî?ëè?ëèãè òàë?èíèãà áà?èøëàíãàí Þñóô Õîñ ?îæèáíèíã «?óòàä?ó áèëèã», Íîñèðóääèí Ðàá?óçèéíèíã «?èññàñè Ðàá?óçèé», Íîñèð Õóñðàâíèí㠫Тøíîèíîìà» äîñòîíè, Õóñðàâ Äå?ëàâèéíèíã «Îëàì óë-èëì» âà Àáäóðà?ìîí Æîìèéíèíã «Æèëî óð-ðó?« êàáè ?àñèäàëàðèäà ìàâçóëàð óçâèé êåòìà-êåòëèêäà (éèë ôàñëëàðè, ò¢ðò óíñóð, ò¢??èç ôàëàê, ¢í èêêè áóðæ) òàñâèðëàíàäè. Áó ýñà ìàâçóëàð ñèëñèëàñè õóääè øó òèçèìäà ÿðàòèëãàí «Ñèòòàè çàðóðèÿ»íèíã áîé àäàáèé ìàíáàëàð çàìèíèäà þçàãà êåëãàíèäàí äàëîëàò áåðàäè.

5.Àëèøåð Íàâîèé îëòèëèê òèçèìè àñîñèäàãè àëî?àäîðëèê ?îíóíèÿòèíè «Ñèòòàè çàðóðèÿ» («Îëòè çàðóðàò») ?àñèäàëàð òóðêóìè áà?ðèãà ñèíãäèðãàí âà ?à??à åòèøíèíã àñîñè ñî?ëîì Ðó? á¢ëãàíè ó÷óí òóðêóì òàðêèáèäàãè áèðèí÷è äàñòóðèé-ìó?àääèìàâèé ?àñèäàíè «Ðó? óë-?óäñ» äåá àòàãàí.

Òóðêóì òàðêèáèäàãè ?àñèäàëàð îëòèëèê òèçèìè àñîñèäà áèðëàøèá, ÿõëèò ñèñòåìàíè òàøêèë ýòàäè, àëî?èäà îëèíãàíäà ýñà þêñàê áàäèèé ?èììàòãà ýãà ?àð áèð ?àñèäà ìóñòà?èë áàäèèé àñàð òàëàáëàðèãà æàâîá áåðàäè.

ÒÎÏÎÍÈÌÈÊÀÄÀ ÓÑËÓÁ ÒÓØÓÍ×ÀÑÈ

Á.Êèëè÷åâ - ÁóõÄÓ

Ìàúëóìêè ?àð áèð ôàííèíã ¢ç òàä?è? óñëóáëàðè ìàâæóä. áó áåâîñèòà òîïîíèìèêà ôàíèãà äà?ëäèð. Òîïîíèìèêà ôàíèäà òàä?è?îò óñëóáëàðè ?îçèðãà÷à ò¢ëè? èøëàá ÷è?èëìàãàí. Ôà?àò áàúçè áèð óñóëëàð áîðêè, óëàðäàí òàä?è?îò÷èëàð ôîéäàëàíìî?äàëàð. Ìàúëóì ?óäóäíèíã ãåîãðàôèê íîìëàðè òóðëè õîëàòëàðäà ¢ðãàíèëàäè:

íîìëàðíèíã ?àíäàé ãåîãðàôèê îáúåêòëàðãà (òî?, äàð¸, øà?àð, ?èøëî? âà áîø?àëàð) ìàíñóáëèãè.

ãåîãðàôèê îáúåêòëàð íîìèíèíã êåëèá ÷è?èø âà?òè âà ñàáàáëàðè.

ãåîãðàôèê îáúåêòëàðíèíã ?àéñè òèëãà ìàíñóáëèãè.

ãåîãðàôèê íîìëàðíèíã ìàçìóíè âà ýòèìîëîãèÿñè (êåëèá ÷è?èøè).

ãåîãðàôèê íîìëàðíèíã ìîðôîëîãèÿñè (?àð ?àíäàé íîì ñ¢çäèð øóíèíã ó÷óí ñ¢ç-íîì òèëíèíã ãðàììàòèê ?îèäàëàðèãà á¢éñóíèøè ëîçèì).

ãåîãðàôèê íîìëàð òàð?àëãàí ?óäóäëàð, óëàðíèíã ìèãðàöèîí é¢ëëàðè.

Áó ?îëàòëàðíè ¢ðãàíèø áèð óñóë áèëàí àìàëãà îøèðèø ìóìêèí ýìàñ, áèð ?àí÷à óñóëëàðíè ?¢ëëàø êåðàê á¢ëàäè. Áóëàð ?óéèäàãèëàð:

1) òàðèõèé óñëóá. Òàðèõèé òàõëèëíè ?¢ëëàá, íîìëàðíèíã êåëèá ÷è?èøè, ýâîëþöèÿñè, ¢çãàðèøè âà ÿíãè íîìëàðíè êåëèá ÷è?èøèíè èæòèìîèé ìóõèòèíè ¢ðãàíèø êåðàê. Ãåîãðàôèê íîìëàðíèíã êåëèá ÷è?èø òàðèõèé øàðîèòè âà ìàíáàñèíè áèëìàé òóðèá, óëàðíè ?îñèë á¢ëèøèíè àíè?ëàø ìóìêèí ýìàñ.

2) ëèíãâèñòèê óñëóáëàð. Áóëàð ãåîãðàôèê íîìëàðíèíã òóøóíèøãà êàòòà ¸ðäàì áåðàäè. Áóëàðäàí ýíã àñîñèé ýòèìîëîãàê óñóëèäèð (ñ¢çëàðíèíã êåëèá ÷è?èøè).

3) õàðèòàøóíîñëèê óñëóáè. Áó óñëóá ¸ðäàìèäà ãåîãðàôèê îáúåêòëàðíè âà íîìëàðíèíã òàð?àëèøè âà ÷åãàðàëàðèíè ¢ðãàíèø ìóìêèí.

4) ñòàòèñòèê óñëóá. Áó óñëóá ¸ðäàìèäà ìàúëóì ?óäóääàãè ãåîãðàôèê íîìëàðíèíã øàêëè, êåëèá ÷è?èøè, ?àéñè òèëãà ìàíñóáëèãèíè, ñîíèíè, ïðîöåíò íèñáàòëàðè ¢ðãàíèëàäè.

Òîïîíèìèê òàä?è?îò îëèá áîðèøäà áó óñóëëàðíè áèðãàëè?äà ôîéäàëàíèø êåðàê. Òîïîíèìèê òàä?è?îòëàð îëèá áîðèøäà ?óéèäàãè ìàíáà âà ìàúëóìîòëàðäàí ôîéäàëàíèø ìóìêèí.

1) äàëà ìà?àëëèé ìàúëóìîòëàð. Áó ìàúëóìîòëàð ãåîãðàôèê íîìëàðíè ãåîãðàôèê îáúåêòëàðíè õóñóñèÿòèãà ò¢?ðè êåëèøè, õàðèòà âà ìàúëóìîòíîìàëàðäà ó÷ðàòèëìàéäèãàí íîìëàðíè, óëàðíè òàëàôôóç ?èëèíèøèíè òàä?è? ?èëèøèãà ¸ðäàì áåðàäè.

2) ¸çìà ìàúëóìîòëàð. Áóëàðãà ñîëíîìàëàð, óñòàâ ?óææàòëàðè (¸ðëè?ëàð), òóðëè þðèäèê ?óææàòëàð, õàðèòàëàð, àðõèâ ?óææàòëàðè, ìàúëóìîòíîìàëàð âà áîø?àëàð êèðàäè.

Ìàúëóì ?óäóäíèíã òîïîíèìëàðèíè ¢ðãàíèøäà ?óéèäàãè ?îèäàãà ðèîÿ ?èëèø êåðàê:

1) ?óäóäíè ÿõøè áèëàäèãàí èíôîðìàòîðíè òîïèø. ?àðèÿëàð ê¢ïãèíà íîìëàðíè ÿõøè áèëàäè, óëàð áèëàí ñó?áàòëàøèø êåðàê. Áèð íå÷òà ?àðèÿëàð áèëàí ñó?áàòëàøèá, óëàðíèíã æàâîáèíè ñîëèøòèðèø, òà?ëèë ?èëèø ëîçèì.

2) ?óäóääàãè ìàâæóä ?àììà íîìëàðíè, ?àòòî ýíã êè÷èê ìèêðîòîïîíèìëàðíè ?àì ¸çèá áîðèø êåðàê.

3) ?óäóääàãè ?àììà «àíè?» âà «íîàíè?» íîìëàðíè ?àéñè òèëäà á¢ëìàñèí ¸çèá îëèø êåðàê.

?àð ?àíäàé ?óäóääà òîïîíèìèê òàä?è?îòëàð îëèá áîðèëãàíäà ìèíèìóì ?óéèäàãè ñàâîëëàðãà æàâîá áåðèø êåðàê:

Ãåîãðàôèê îáúåêòíèíã òóðè (äàð¸, ê¢ë, ?èøëî? âà áîø?àëàð).

Ãåîãðàôèê îáúåêòíèíã ?îçèðãè íîìè.

Ìàçêóð ãåîãðàôèê îáúåêòíè áîø?à íîìè áîðëèãè, ¢òãàí äàâðëàðäà áîø?à íîìè á¢ëãàíëèãè.

Ãåîãðàôèê íîì ?àéñè äàâðäàí ìàúëóì.

Áèðîí ãåîãðàôèê îáúåêòíè íîìè óíè ÿ?èíèäà ?àéòàðèëãàíëèãè.

Åðëè à?îëè íîìíèíã ìàçìóíèíè ?àíäàé òóøóíàäè, áóíè éè?èëãàí ìàúëóìîòëàð òàñäèêëàøè êåðàê.

Ò¢ïëàíãàí ãåîãðàôèê íîìëàðíèíã ?àð ?àéñèñè ó÷óí àëî?èäà êàðòî÷êà ?èëèíèá óíãà ?àììà ìàúëóìîòëàð ¸çèëàäè. Áó âàòàíèìèçäàãè òîïîíèìëàðíèíã íîìëàðèíè ò¢ïëàø âà èçî?ëàøãà êàòòà ¸ðäàì áåðàäè.

ONA TILI TA'LIMINING KOGNITIV-PRAGMATIK YOKI INDUKTIV USULI HAQIDA

Hamid Ne'matov - BuxDU

O`zR Vazirlar Mahkamasi tomonidan 1999-yilning 16-avgustida tasdiqlangan umumiy o`ta ta'lim davlat ta'lim standartiga muvofiq tuzilgan va amaliyo`da bo`lgan "Ona tili"dan V-lX-sinflar uchun o`quv dasturining "Ta'lim usuli" bo`limida: "Ta'lim usuli, asosan, induktivdir,"- deb berilgan [10, 59]. Ma'lumki, didaktikada induktiv aniqlovchisi bilan muayyanlashtiriladigan ta'lim usuli, odatda, ajratilmaydi [Qar. 6 ]. Induksiya (induktiv) falsafa va mantiqda xulosa (hukm) chiqarish, bilim hosil qilish va tavsif-u tadqiqning bir usulidir. Nega o`zbekistonda milliy istiqlolning "Ona tili" ta'limi sohasida ilk mahsullaridan biri bo`lgan bu dasturda ta'lim usuli induktiv deb nomlangan? Bu induksiya atamasini no`og`ri qo`llash, yoki, bu dasturning ilk muhokamalarida (jumladan, til ta'limi ilmining o`axonlaridan biri bo`lgan muhtaram ustoz Yo`ldosh Abdullayev tomonidan) bayon etilganidek, ta'lim usuli (didaktik tushuncha) va bilim hosil qilish, hukm chiqarish (gnoseologik, falsafiy-mantiqiy tushuncha) usullarini aralashtirish oqibatimi? Bugun amaliyo`da bo`lgan va takomollashtirilgan ko`rinishda ham e'lon etilgan ushbu dasturning [8, 10-23] bosh muallaifi sifatida ta'lim usuli nega induktiv deb dasturda gnoseologik-logik (falsafiy) atama bilan nomlanganligi sababini sharhlamoqchiman.

Ma'lumki, bir o`quv predmetini ta'limning turli bosqichlarida o`ganish hech qachon bitta usul bilan amalga oshirilishi mumkin emas [Qar. 2; 6], hatto bir soatlik dars davomida o`qituvchi bir necha usullardan foydalanadi. Shuning uchun, odatda, o`quv dasturlarida ta'lim usuli ko`rsatilmaydi. Lekin bu bizning dasturimizda usul ham ajratilgan [10,59], ham ikki o`rinda ? 59- 62- va 64- 68-betlarda alohida sharhlangan, yana mavzularni sinfda o`tishda ham o`z aksini topgan. Buning boisi shundaki, sobiq SSSR davrida ta'lim usuli asosan reproduktiv ko`rgazmali bayon bo`lib, muammoli va tadqiqiy usullar qo`shimcha (yordamchi) yo`llar edi, xolos [6]. Ona (o`zbek) tili ta'limida ham shu usul ? reproduktiv ko`rgazmali bayon hukmron edi, darsliklar ham, asosan, shu usulga mo`ljallab tuzilgan va o`qituvchilarimiz boshqacha ishlashni deyarli bilmas edilar.

1988-yilda sobiq SSSR Maorif Ministri S.G.Shcherbakov ta'lim usulining qotib qolganligi ta'lim jarayonining inqiroziga, uning davrdan uzilib qolishiga sabab bo`lganligini ochiq-oydin tan olgan edi [13]. Shuning uchun ilk ko`rinishda 1990-yilda "Induktiv" ramzi bilan muhokamaga chiqarilgan bugungi dastur asosida [11; 12] ta'lim usuliga oid bo`limlar va sharhlar ajratilgan edi; asosiy diqqat nimani emas, qanday o`qitishga, o`quvchiga bilim berishga emas, o`quvchining bilim olishiga va o`quvchini ta'lim obyektidan ta'lim subyektiga aylantirishga qaratilgan edi. Bunday ta'lim usuli o`sha davrda SSSR miqiyosida g`ayrioddiy, favqulodda edi [3], chunki u farmonbardor bilimdon ijrochini emas, mustaqil fikrli ijodkor va tadbirkorni ? ijodiy tafakkur sohibini yetishtirishga qaratilgan edi. Bu asosda va bugungi dasturda ta'lim usulining muayyan voqelanishi tavsifida berilgan sharh va o`rganishni, dars jarayonini tashkil etishga bag`ishlangan tavsif, bosqichlar mohiyatan ongli (kognitiv) verbal-pragmatik ta'lim usuli omillari ? yo`1-yo`riqlari edi [qar.5 ; 7].

Kognitivizm (onglilik, bilim asosida faoliyat ko`rsatish, shaxsiy faollik va ijod) [1] va pragmatizm (amaliylik, amaliy tatbiq) jahon pedagogikasi hamda psixologiyasida bugunda tan olingan ilmiy-didaktik asoslar bo`lgani holda nega dasturda ular eslatib o`tilmagan va dabdurustdan ta'lim usuli unduktiv deb atalgan degan savol tug`ilishi tabiiy. Buning sababi shundaki, o`sha davrlarda kognitivizm ham, pragmatizm ham "burjua fani", "sovet tuzumi va tizimi uchun yot, zararli ta'limot" deb to`la-tokis inkor etilar, ta'lim o`choqlarida maktablardagi "Jamiyatshunoslik" o`quv predmetidan boshlab nazariy-falsafiy tadqiqotlargacha inkor etilib, so`kib, tahqirlanib kelinar edi. O`z-o`zidan ma'lumki, ongi bunday nigilistik qarashlar bilan shakllangan jamiyatga kognitivizm va pragmatizm atamalarini eslatish dastur va yo`nalishni barbod etish bilan teng edi. Sovet fani yoqtirmagan narsasini inkor etardi, xolos va uni chuqur o`ganishga yo`l qo`ymasdi. Shuning uchun sovet davrida hatto yetuk olimlar ham ko`p hollarda nimani va nima uchun inkor etayotganlarini (jumladan, kognitivizmning mohiyati nimada, pragmatik Falsafa lug`ati pragmatizmga bergan ta'rifiga e'tibor bering: Ïðàãìàòèçì… øèðîêî ðàñïðîñòðàíåííîå ñóáúåêòèâíî-èäåàëèñòè÷åñêîå íàïðàâëåíèå â ñîâðåìåííîé áóðæóàçíîé ôèëîñîôèè. Ôèëîñîôñêèé ñëîâàðü. Ïîä ðåä. Ì.Ì.Ðîçåíòàëÿ. Ì.ÈÏË.1968.C285. yondashish nimadan iborat va nimasi yomon ekanligini) uqmas, tushunmas edilar, chunki inkor etayotgan narsalarining ichiga kirish, uni chuqur o`ganish imkoniyaiga ega emas edilar, ya'ni uni bilmas, o`ganmagan edilar. Shuning uchun usulning nomini bermay, o`zini bemalol beraverish mumkin edi. Dasturda biz ham shunday yo`l tutdik; bu dasturda o`z aksini topgan ta'lim usuli o`sha davrlarda so`kib va inkor etib kelinayotgan kognitiv-pragmatik usullar majmuasi ekanligini "daho"lar sezmas edilar.

Ta'lim usuli, uning bilan birga ta'lim maqsadi (u kognitivlikdan kelib chiqadi, yoinki ijodiy tafakkur sohibini yetishtirish kognitiv yondashsishni talab etadi) va ta'lim maznumi (u pragmatizmdan kelib chiqadi) o`quvchilarga ham, o`qituvchilarga ham ma'qul bo`ldi va qabul qilindi, pirovard oqibatda Davlat hujjatida - "Ta'lim to`g`risida”gi Qonunda o`z aksini topdi ? hozirgi kunda O`zbekistonimiz jahonda ijodkor shaxs tarbiyasini o`z qonunlarida rasmiylashtirgan yagona davlatdir.

Endi induktiv atamasi haqida. Induksiya bilim h o s i 1 q i 1 i sh yo`laridan biri ekan, maqsadi bilim b e r i sh emas, bilim o 1 i sh, bilim hosil qilish bo`lgach, usulning nomi unga da'vat qilib tursa, hech yomon joyi yo`q ? nurun alo nur (nur ustiga nur). Tarixan falsafiy-mantiqiy atama bo`lgan induksiya bugun o`zbek milliy didaktikasida ta'lim usullaridan biri sifatida yangi mazmun kashf etdi va didaktik adabiyotlarga kirib bormoqda [9], shuning uchun bugun ? kognitivtivz va pragmatizm atamalaridan hayiqmaydigan davrda ? ona tili ta'limida o`ziga xos ma'no va qiymat kashf etgan atamadan qaytishga hojat bo`lmasa kerak. Bundan tashqari bu atama (induktiv usul) ongli (kognitiv) verbal-pragmatik usul nomidan ko`ra ancha qisqa va qulay. Shuning uchun o`zgartirishga hojat yo`qdir.

So`z oxirida shuni aytish lozimki, sovet davrida ta'lim amaliyo`ida bo`lgan metodlardan biz induktiv deb atagan usul psixodidakt akademik V.Davidov tomonidan ishlangan muammoli talim yo`llariga yaqin turadi [4]. Lekin muammoli ta'lim ayrim mavzularni o`rganish (o`tish) jarayonidagina qo`llanilishi mumkin degan aqida ham bor edi. Shu bois uni talimning bosh, asosiy usuli mavqeiga chiqarish o`sha davrda mumkin emas edi. Mana shu sabablar bilan istiqlol davri o`zbek didaktikasida yangi tushuncha va atama ? ta'limning unduktiv usuli shakllandi va ommalashdi.

Adabiyotlar

1.Ausubel D.P. Educational Psychology. A Cognitive View.? N.Y. 1968.

2.Áàáàíñêèé Þ.Ê., Ïîòàøíèê Ì.Ì. Îïòèìèçàöèÿ ïåäàãîãè÷åñêîãî ïðîöåññà (â âîïðîñàõ è îòâåòàõ). ? Êèåâ: Ðàäÿíñüêà øêîëà, 1984.

3.Ãóëÿìîâ À.Ê. Ìåòîäèêà ðàçâèòèÿ ó÷åáíî-ïîçíàâàòåëüíîé àêòèâíîñòè ó÷àùèõñÿ â ïðîöåññå ïðåïîäàâàíèÿ ðîäíîãî (óçáåêñêîãî) ÿçûêà. ÀÄÄ. Ò.: ÒàøÃÏÈ, 1991.

4.Äàâûäîâ Â.Â. Âèäû îáùåíèÿ â îáó÷åíèè. ? Ì.: Ïåäàãîãèêà, 1972.

5.Æàááîðîâ À., Íåúìàòîâà Ã. Îíà òèëè òàúëèìèäà êîãíèòèâ ïñèõîëîãèÿ, âåðáàë òàúëèì âà èæîäêîð øàõñ ìàñàëàñè // Òèë âà àäàáè¸ò òàúëèìè.- Òîøêåíò, 2001. - ¹6.

6.Ëåðíåð È.ß., Ñêàòêèí Ì.Í. Î ìåòîäàõ îáó÷åíèÿ. ? Ì.:/Æ. Ñîâ. ïåäàãîãèêà. - ¹4. - 1979.

7.Íåúìàòîâ ?., Íåúìàòîâà Ã. Îíà òèëè òàúëèìè âà èæîäèé òàôàêêóð ñî?èáè. // Æ.Ôèëîëîãèê òàä?è?îòëàð - Òîøêåíò, 2003. - ¹3

8.0na tilidan takomillashtirilgan o`quv dasturi.//J. Til va adabiyot ta'limi. - Òîøêåíò, 2005. 4-son.

9.Ðîçè?îâ Î., Î?àåâ C., Ìà?ìóäîâ Ì., Àäèçîâ Á. Äèäàêòèêà. - Òîøêåíò: Ôàí, 1997.

10.Óìóìèé ¢pòa òàúëèìíèíã äàâëàò òàúëèì ñòàíäàðòè âà ¢?óâ äàñòóðëàðè. Îíà òèëè. Àäàáè¸ò. ¡çáåê òèëè./Òàúëèì òàðà??è¸òè. ¡çÐ Õàë? òàúëèìè âàçèðëèãè àõáîðîòíîìàñè. 1999. 1-ìàõñóñ ñîí. - Òîøêåíò,: Øàð?. 1999.

11. «¡çáåê òèëè»äàí ïðîãðàììà ëîéè?àëàðè "Èíäóêòèâ"."¡çáåê òèëè" äîèìèé êîíôåðåíöèÿñèäà ìó?îêàìà ó÷óí ìàòåðèàëëàð.1-?èñì. - Òîøêåíò: XTM PÛMM, 1990.

12.¡çáåê òèëè. ¡çáåê ìàêòàáëàðèíèíã V-1Õ ñèíôëàðè ó÷óí îíà òèëèäàí ïðîãðàììà. Òóçóâ÷èëàð: ?.Íåúìàòîâ, À.?óëîìîâ. - Áóõîðî, 1990.

13.Ùåðáàêîâ Ñ.Ã. Íåîòëîæíûå çàäà÷è íàóêè è ïðàêòèêè // Æ. Ñîâ. Ïåäàãîãèêà, 1988. - ¹2.

ÎÍÀ ÒÈËÈ ÒÀÚËÈÌÈ: ÄÀÐÑËÈÊ, ¡?ÓÂ ÒÎÏØÈÐÈ?ËÀÐÈ ÂÀ ÎÍÀ ÒÈËÈ ÒÀÚËÈÌÈ ÌÀ?ÑÀÄÈ

Ä.É¢ëäîøåâà - ÁóõÄÓ

Ìàúëóìêè, òàúëèì ìà?ñàäè èæòèìîèé áóþðòìà ñèôàòèäà ?óêóìàò ?àðîð, áóéðó? âà ê¢ðñàòìàëàðèäà àêñ ýòàäè. Òàúëèì ìàçìóíè, óíè ¢çèäà èôîäàëàãàí ¢?óâ âîñèòàëàðè ýñà òàúëèì ìà?ñàäèãà ìóâîôè? ðàâèøäà ìóòàõàññèñëàð òîìîíèäàí òàíëàíàäè. Áó ýñà ¢?óâ-áèëóâ æàðà¸íèãà ÿíãè ïåäàãîãèê òåõíîëîãèÿëàðíè òàòáè? ýòèøíè òà?îçî ?èëàäè. Ìóàéÿí ¢?óâ ïðåäìåòèäàí òóçèëàäèãàí äàðñëèê ÿíãè ïåäàãîãèê òåõíîëîãèÿëàðíè ?¢ëëàøäà ìó?èì à?àìèÿòãà ýãà. Çåðîêè, ¢?óâ äàñòóðè àñîñèäà òóçèëãàí äàðñëèê òàúëèì ìàçìóíèíè àêñ ýòòèðóâ÷è ¢?óâ ìàòåðèàëè, óíèíã ¢?óâ÷è òîìîíèäàí ¢çëàøòèðèëèø óñóëëàðè, ¢?óâ÷è âà ¢?èòóâ÷è ó÷óí çàðóð ?èñîáëàíãàí òà?ëèë, óìóìëàøòèðèø ó÷óí ìàòåðèàë, ¢?óâ ìàòåðèàëëàðè ìàçìóíèíè óé?óíëàøòèðóâ÷è ?îíóíèÿòëàðíè ¢ç è÷èãà îëàäè. Äàðñëèê - òàúëèì îëóâ÷è ó÷óí ìàúëóì ìè?äîðäàãè áèëèìëàðíè, ìàëàêà, ê¢íèêìà, îäàòëàðíè ¢çèãà ñèíãäèðèøãà ì¢ëæàëëàíãàí ìàíáà. Àììî ôà?àò äàðñëèê áèëàí èøëàø òîì ìàúíîäàãè èæîäèé òàôàêêóðíè øàêëëàíòèðèø âà ðèâîæëàíòèðèøãà ò¢ñ?èíëèê ?èëàäè.

Ìàñàëàí, îíà òèëè äàðñëèêëàðèäà áåðèëàäèãàí ¢?óâ òîïøèðè?ëàðè ¢?óâ÷èíèíã ìóñòà?èë èçëàíèøè ó÷óí é¢ëëàíìàëàð áåðãàíäà, óëàðíèíã àõáîðîò áàíêëàðèãà äîèìèé ý?òè¸æèíè ?îíäèðãàíäà, èæîäèé ôàîëèÿòãà óíäàãàíäàãèíà îíà òèëè òàúëèìè ìà?ñàäèãà ìóâîôè? êåëèøè ìóìêèí. Øóíèíã ó÷óí îíà òèëè äàðñëèãè áèëàí îíà òèëè äàðñëàðè äàâîìèäà ¢?óâ÷è áàæàðèøè íàçàðäà òóòèëãàí òîïøèðè?ëàð òèçèìè âà çàðóðèé ¢?óâ ìàòåðèàëèíè àðàëàøòèðìàñëèê ëîçèì. Áèç äàðñëèê äåãàíäà, ìàâçó òàë?èíè, ¢?óâ ìàòåðèàëè, ¢?óâ÷è áàæàðèøè ëîçèì á¢ëãàí ìàø?, ìàñàëà, òîïøèðè?ëàð òèçèìèíè ¢ç è÷èãà îëãàí ìàæìóàíè òóøóíàìèç. Îíà òèëè òàúëèìè ìà?ñàäèíè âî?åëàíòèðèøãà, ÿúíè ?à?è?èé èæîäèé òàôàêêóð ñî?èáèíè øàêëëàíòèðèø âà ðèâîæëàíòèðèøãà ì¢ëæàëëàíãàí äàðñëèê áóãóíãè êóíäà ìàâæóä á¢ëãàí äàðñëèêëàðäàí ôàð? ?èëèøè ëîçèì. Òàúëèìíèíã ÿíãè ìà?ñàäèãà ýðèøèø ÿíãè òèïäàãè äàðñëèêëàðíè òà?îçî ?èëàäè. Äåìàê, òàúëèìíèíã ÿíãè ìà?ñàäèãà ýðèøèø ó÷óí ÿíãè òèïäàãè äàðñëèêëàð çàðóð. Èæîäèé òàôàêêóð ñî?èáèíè øàêëëàíòèðèø ó÷óí ¢?óâ ìàòåðèàëè äàðñëèê ìàòåðèàëëàðèäàí àí÷à êåíã á¢ëèøè òàëàá ýòèëàäè. Æóìëàäàí, îíà òèëèäàí äàðñëèêëàð ¢?óâ÷èëàðãà õèëìà-õèë ëó?àòëàðäàí (àõáîðîò áàíêëàðèäàí), ?îìóñëàðäàí, ìàúëóìîòíîìà (ñïðàâî÷íèê)ëàðäàí, ìàêòàáäà ¢?èòèëàäèãàí áîø?à ¢?óâ ïðåäìåòëàðè á¢éè÷à îëãàí áèëèìëàðè âà ìàúëóìîòëàðèäàí, òàæðèáàëè êèøèëàð (¢?óâ÷èëàðíèíã ÿ?èíëàðè)äàí ?¢øèì÷à ìàòåðèàë îëèøãà, áó - äàðñëèêäà áåðèëìàãàí ìàòåðèàë óñòèäà èæîäèé èøëàð òèçèìèíè ëîéè?àëàøòèðãàí òà?äèðäàãèíà ê¢çëàãàí ìà?ñàäèãà ýðèøà îëàäè. ¡?èòóâ÷è äàðñëèêäà áåðèëìàãàí ìàòåðèàëëàð ?èñîáèäàí ?àð áèð äàðñäà ¢òèëàäèãàí ¢?óâ ìàòåðàëëàðèíè êåíãàéòèðãàí ?îëäà ¢?óâ-áèëóâ æàðà¸íèíè ëîéè?àëàøòèðèøè êåðàê. Áóíäàé äàðñëèêëàð ¸ðäàìèäà òàäáèðêîð, àõáîðîò ìàíáàëàðèíè ÷ó?óð áèëàäèãàí, óíäàí ¢çèãà êåðàêëè ìàúëóìîòëàðíè òåç òîïà îëàäèãàí, áóëàðäàí ¢çè ÿøàá òóðãàí ìóàéÿí øàðîèò ó÷óí ýíã ?óëàé âà ñåðóíóìèäàí ôîéäàëàíà îëàäèãàí ôàîë øàõñíè åòèøòèðèø èìêîíèíè áåðàäè. Øóíèíã ó÷óí ÿíãè äàðñëèêëàð ìàø?ëàð, ìàñàëàëàð, ?îèäàëàð ¸êè àêñèîìàëàð ìàæìóàñèäàí ýìàñ, áàëêè ¢?óâ òîïøèðè?ëàðè òèçèìèäàí èáîðàò á¢ëìî?è êåðàê.

Áóíèíã ó÷óí, ýíã àââàëî, òàúëèì ìà?ñàäèãà ìîñ êåëàäèãàí ÿíãè òàúëèì ìàçìóíèíè ìóêàììàëëàøòèðèø, ó õàë?èìèçíèíã òàðèõèé, ?à¸òèé òàæðèáàëàðè, èëìèé-ìàúíàâèé ìåðîñè, ôàí-òåõíèêà þòó?ëàðè, æàìèÿò ?à¸òè, èøëàá ÷è?àðèø èìêîíèÿòëàðèíè ¢çèäà ìóæàññàìëàøòèðèøè êåðàê. Òîì ìàúíîäà, òàúëèì ìàçìóíèäà èæòèìîèé áóþðòìà ?àìäà òàúëèì ìà?ñàäè ¢ç èôîäàñèíè òîïìî?è ëîçèì. ×óíîí÷è, îíà òèëè âà àäàáè¸ò äàðñëàðèäà ìóîñèð ¢çáåê àäàáè¸òèíèíã 1970-1980 âà 2000-2003 éèëëàðäà ÿðàòèëãàí íàìóíàëàðè ëåêñèêàñè óñòèäà èøëàø, Åâðîïà òèëëàðèäàí êèðãàí ñ¢çëàð ìàíáàëàðè ?àìäà õóñóñèÿòëàðèíè àíè?ëàø òîïøèðè?è (ìàñàëàí, äàðñäàí òàø?àðè îíà òèëè âà àäàáè¸ò ò¢ãàðàêëàðèäà) òîïøèðèëñà, ¢?óâ÷èëàð, áèðèí÷èäàí, ø¢ðî äàâðè àäàáè¸òèäà ?¢ëëàíèëãàí æóäà ê¢ï ñ¢çëàðíèíã, ìàñàëàí, îáëàñòü, ðàéîí, ÎáëÎÍÎ, ÐàéÎÍÎ, êîìñîìîë, êîììóíèñò, ïàðòáþðî, êîìïàðòèÿ êàáèëàðíèíã îðòè?÷àëèãèíè, êóíäàëèê íóò?äà áó ñ¢çëàðãà ý?òè¸æ é¢?ëèãèíè, áó ñ¢çëàð äàâð òà?îçîñè áèëàí ¢çáåê òèëèãà êèðèá êåëãàíëèãèí âà èæòèìîèé òóçóì ¢çãàðãà÷, èñòåúìîëäàí ÷è??àíëèãèíè áèëèá îëàäèëàð. Øóíèíãäåê, Ìèëëèé èñòè?ëîë ¢çáåê õàë?èãà ¢çëèãèíè òàíèø âà òàíèòèø èìêîíèÿòèíè ÿðàòèá áåðãàíëèãèãà èøîí÷ ?îñèë ?èëàäèëàð. ¨êè 2000-2003 éèëëàðäà ÿðàòèëãàí àñàðëàð ëåêñèêàñè òà?ëèëè íàòèæàñèäà ¢çáåê õàë?è æà?îííèíã èë?îð äàâëàòëàðè áèëàí àëî?àñè ò¢?ðèäàí-ò¢?ðè àìàëãà îøèðèëãàíëèãèíè ?èñ ýòàäèëàð. ?îçèðãè êóíäà ¢çáåê õàë?èíèíã òèëè ?àìäà äàâëàòè ?àòîð Åâðîïà äàâëàòëàðè áèëàí áåâîñèòà èæòèìîèé, è?òèñîäèé âà ìàäàíèé ìóíîñàáàòãà êèðèøà¸òãàíëèãè, áó äàâëàòëàðíèíã àñîñèé òèëèäàí êèðèá êåëãàí ?àìäà êåíã ?¢ëëàíèëà¸òãàí æóäà ê¢ï ìàñàëàí, áåçíåñ, êîìïüþòåð, ôàéë, ñàéò, ìàðêåòèíã, ìåíåæåð, áðîêåð, äèñê….., ìóàññàñà, òàøêèëîò, ôèðìà ?àìäà êîìïàíèÿ íîìëàðè: «Êîñêîì», «Óíèòåë», «Ïàðâèíà»…, ìàøèíà íîìëàðè: «Íåêñèÿ», «Òèêî», «Äàìàñ», «Ëåìóçèí», «Õóíäàé», «Ôîðä», îçè?-îâ?àò ìà?ñóëîòëàðè íîìëàðè: õîòäîã, ÷èçáóðãåð, ñíåêåðñ…. êàáè ñ¢çëàð òà?ëèëè ìèñîëèäà áèëèá îëàäèëàð.

Àñîñàí îíà òèëè âà àäàáè¸ò ¢?óâ ïðåäìåòëàðè ¸ðäàìèäà ¢?óâ÷èëàðäà èæîäèé-èíòåëëåêòóàë ê¢íèêìàëàð ?îñèë ?èëèíàäè. Ìàñàëàí, ìàúëóì áèð áàäèèé àñàðíè ¢ðãàíèø, ìóñòà?èë ¢?èø àñîñèäà óíèíã àñîñèé ?à?ðàìîíëàðè õàðàêòåðèíè, óëàðíèíã ôàîëèÿòè âà è÷êè îëàìèíè òàâñèôëàø òîïøèðè?è äàðñëèêäàãè áàäèèé òèìñîëëàð òàâñèôèíè ¢?èá ¸äëàøäàí ê¢ðà ê¢ïðî? ñàìàðà áåðàäè. ¨êè îíà òèëè äàðñëàðèäà ìóàéÿí óìóìèéëèêêà ýãà á¢ëãàí 2-3 ñ¢çíè áåðèá, áóíäàé ñ¢çëàð òèçèìèíè äàâîì ýòòèðèø, ÷óíîí÷è, 1) øàôòîëè, íîê, ………/ ìåâàëàð íîìèíè èôîäàëîâ÷è ñ¢çëàð/, 2) ?èëîë, øàìñ, þëäóç,………/ îñìîí æèñìëàðè íîìèíè èôîäàëîâ÷è ñ¢çëàð/, 3) ?èòúà, ôàðä,……./ íàçìèé àñàð òóðëàðèíè èôîäàëîâ÷è ñ¢çëàð / âà ?. 4) óÿäîø ñ¢çëàð ?àòîðèíè ò¢ëäèðèø: à) ïóøòè…………..?èðìèçè, á) èìèëëàìî?…åëìî?, â) àìàêè………….áîáî êàáè òîïøèðè?ëàð ¢?óâ÷èëàðíèíã à?ëèé, ìàíòè?èé ôàîëèÿòèíè ðèâîæëàíòèðèø áèëàí áèð ?àòîðäà óëàðäà èæîäêîðëèê ê¢íèêìàëàðèíè øàêëëàíòèðèøãà õèçìàò ?èëàäè.

Îíà òèëè ¢?óâ ïðåäìåòè ìàçìóíèíè ëîéè?àëàøäà áèðèí÷è íàâáàòäà òàúëèìíèíã óìóìèé ìà?ñàäè êåéèí ýñà îíà òèëè ¢?óâ ïðåäìåòèíèíã óìóìèé âà õóñóñèé ìà?ñàäëàðèãà àñîñëàíèø ëîçèì. Áóíäà ?àð áèð ìóòàõàññèñ, æóìëàäàí, ìó?òàðàì ¢?èòóâ÷èëàðèìèç îíà òèëè òàúëèìè ìà?ñàäèíè ò¢?ðè ð¢¸áãà ÷è?àðèø ó÷óí òàúëèìíèíã áîø ìà?ñàäè âà ¢?óâ æàðà¸íèíèíã õóñóñèé ìà?ñàäëàðèíè àíè? áèëèøëàðè òàëàá ýòèëàäè. Àêñ ?îëäà òàúëèì ìà?ñàäè áèëàí óíèíã ìàçìóíè îðàñèäàãè ìóâîçàíàò é¢?îëàäè. Òàúëèì ìà?ñàäè áèëàí óíèíã ìàçìóíè îðàñèäàãè ìóòàíîñèáëèêíè òàúìèíëàø ó÷óí ìóàéÿí äèäàêòèê ?îíóíèÿòëàð, æóìëàäàí, ¢?óâ÷è øàõñèíè óçëóêñèç ðèâîæëàíòèðèø, óíè ?¢ëëàá ?óââàòëàø òàìîéèëëàðèãà ?àì àìàë ?èëèø òàëàá ýòèëàäè. Áóíäà, àéíè?ñà, ¢?óâ÷èíè ?àð òîìîíëàìà ?¢ëëàá ?óââàòëàøãà ýðèøèø ìó?èì à?àìèÿòãà ýãà.

ÝËÁÅÊ ÈËÌÈÉ ÀÑÀÐËÀÐÈÍÈÍÃ ¡ÇÁÅÊ ÒÈËØÓÍÎÑËÈÃÈÍÈ ÐÈÂÎÆËÀÍÒÈÐÈØÄÀÃÈ À?ÀÌÈßÒÈ

¨.Ñàèäîâ, Ò.?îäèðîâ - ÁóõÄÓ

Îíà òèëè òàúëèìè ôèäîéèñè Ýëáåêíèíã 1921 éèëäà «¨çóâ é¢ëëàðè» íîìëè ?¢ëëàíìà-äàñòóðè íàøð ýòèëäè. ?¢ëëàíìà 2-4-ñèíô ¢?èòóâ÷è âà ¢?óâ÷èëàðè ó÷óí ì¢ëæàëëàíãàí á¢ëèá, óíäà èìëî ?îèäàëàðè èõ÷àì âà òóøóíàðëè òàðçäà èôîäàëàíãàí. ¡?óâ÷èëàð áèëèìèíè ìóñòà?êàìëàø ó÷óí ?àð áèð èìëî ?îèäàñèäàí ñ¢íã ñàâîë âà òîïøèðè?ëàð áåðèëãàí. Àäèáíèíã ¢çè óøáó àñàðèíè «ñàáî?ëèê» äåá àòàéäè.

?¢ëëàíìà - äàñòóð «Áèð-èêêè ñ¢ç» («Êèðèø») âà «Ñ¢íã» («Ñ¢íã ñ¢ç»)äàí òàø?àðè ¢í áèð «ñàáî?» (äàðñ)íè ¢ç è÷èãà îëãàí. «Êèðèø»äà Ýëáåê ?¢ëëàíìàíè ¸çèøäàí ê¢çëàãàí ìà?ñàä-ìóääàîñèíè áà¸í ýòãàí. Ó áó õóñóñäà øóíäàé ¸çàäè: «Ýëèìèçäà øó êóíãà÷à «¸çóâ é¢ëëàðè» é¢?ëèãèäàí ¸çóâëàðèìèç áèð òóðëè ¸çèëìàñäàí, ?àð êèìíèíã ¸ç?è÷è èñòàãàí ¸??à áóðèëèá, èñòàãàí é¢ë áèëàí êåòêàí âà øóë é¢ë îð?àñèäà áèð íå÷à òóðëè é¢ëñèç ¸çóâëàð þçàãà ÷è?èá ?îë?îí ýäè. Áó é¢ëñèç ¸çóâëàðíè áèð ò¢?ðè é¢ëãà ñîëèá, áèð íåãèçäèð é¢ñèí îñòè?à îëìî? êåðàêìèä軹¹ Ýëáåê. ¨çóâ é¢ëëàðè //Òàíëàíãàí àñàðëàð. -Ò., Øàð?. 1999. -Á., 274.

À¸íêè, ìàçêóð èëìèé-óñëóáèé ?¢ëëàíìàäàí ñàë àââàëðî? «×è?àòîé ãóðóíãè» àúçîëàðè òîìîíèäàí ò¢?ðè ¸çóâ, èìëî ?îèäàëàðè á¢éè÷à «Áèëèì é¢ëëàðè» íîìëè äàðñëèê íàøð ýòèëãàí ýäè. Ýëáåêíèíã ?àéä ýòèøè÷à, øó äàðñëèê òóôàéëè ¸çóâ, èìëî àí÷à ÿõøèëàíãàí. «Áèðî? 21-éèë áîøèíäà á¢ë?îí òèë-èìëî ?óðóëòîéè ñ¢íãèäà èìëîìèç?à ÿíà ÿíãèëèêëàð ?¢øóëäè. Øóíèíã áèëàí «Áèëèì é¢ëëàðè»äàãè ê¢ðñàòèëãàí íåãèçëàðíèíã áèð îçè ¢íãàðäè…

Øóíèíã ó÷óí ìåí óøáó ?¢ëèí?èçäî?è áèòèê (êèòîá)÷àíè ÿíãè é¢ëäà ?óðóëòîé ò¢?òàìè (?àðîðè)ãà ìîñëàá ¸çäè컲² ¡øà àñàð. -Á. 274..

Àäèáíèíã óøáó ôèêðèäàí àíãëàøèëàäèêè, «×è?àòîé ãóðóíãè» àúçîëàðè òàøàááóñè áèëàí âà Ìàîðèô êîìèññàðëèãè òîìîíèäàí 1921 éèëíèíã áîøèäà Òîøêåíòäà òàøêèë ýòèëãàí Òèë âà èìëî ?óðóëòîéèäà èìëî àñîñëàðèãà ìóàéÿí ÿíãèëèêëàð êèðèòèëàäè. Ìàúëóìêè, ìàçêóð ?óðóëòîéäà, àñîñàí, àëèôáî-èìëî ìàñàëàñè ê¢ðèá ÷è?èëàäè ?àìäà ýñêè àëèôáî-èìëî ðàñìàí èñëî? ýòèëàäè.

Ýëáåê ìàçêóð ?¢ëëàíìàñèíè àíà øó ?óðóëòîé ?àðîðëàðè òàëàáèäàí êåëèá ÷è?èá ¸çãàí. ?¢ëëàíìà ¢í áèð ñàáî?äàí èáîðàòëèãèíè àéòèá ¢òãàí ýäèê. Óëàðäà «òîâèøëè?ëàð (?àðôëàð)», «òîâèøëè? ÷¢ç?èëàðè (?àðô ?àäëàðè)», ñ¢ç, «ñ¢ç á¢ëàãè» (á¢?èí), «?àëèí âà èíãè÷êà ÷¢ç?èëàð» (?àòòè? âà þìøî? óíëèëàð), «òóòàø âà óçè? òîâèøëè?ëàð» (ìóíôàñèë âà ìóòòàñèë ?àðôëàð) «?¢øèì÷àëàð», «?¢øèì÷àëàðíèíã ¸çèëèøëàðè», «Òîâèøëè?ëàðíèíã ¢çãàðèøëàðè», èìëî ?îèäàëàðè õóñóñèäà áà?ñ þðèòèëãàí, ìàúëóìîò, øàð? âà èçî? áåðèëãàí.

«Ñ¢íãñ¢ç»äà Ýëáåêíèíã ¸ò ñ¢çëàð èìëîñèãà îèä íó?òàè íàçàðè âà òàâñèÿëàðè ¢ðèí îëãàí. Óíèíã ôèêðè÷à, áèðèí÷èäàí, áàð÷à ¸ò ñ¢çëàð, ÷óíîí÷è àðàá÷à, ôîðñ÷à ¢çëàøìà ñ¢çëàð ¸çóâäà ¢çáåê òèëèíèíã òîâóø òèçèìè ó÷óí ?¢ëëàíàäèãàí ?àðôëàð áèëàí èôîäàëàíèøè êåðàê. Áîø?à÷à òàðçäà àéòãàíäà, ¸ò ñ¢çëàðíèíã, õóñóñàí, àðàá÷à ¢çëàøìà ñ¢çëàðíèíã ãðàôèê ?è¸ôàñèäà ìàâæóä á¢ëãàí «çîä», «èç?è», «çîë» ?àðôëàðè ç áèëàí, «ñîä», «ñå» ?àðôëàðè ñ áèëàí ¸çèëèøè ëîçèì. Ýëáåê áó ?à?äà øóíäàé ôèêðíè èëãàðè ñóðàäè: «Òèëèìèç îðàñèãà ?îòèøèá ?îë?îí ¸ò ñ¢çëàðíè ¸ç?îí ÷î?èìèçäà áóòóíëàé ¢ç òîâèøëè?ëàðèìèç áèëàí ¸çìî?èìèç êåðàêäèð».Ýëáåê «òîâèøëè?» äåãàíäà ?àðô òóøóí÷àñèíè íàçàðäà òóòãàí.

Èêêèí÷èäàí ¸ò ñ¢çëàðíè ¢çáåê òèëèíèíã ôîíåòèê ?óðèëèøè õóñóñèÿòëàðè âà òóðêèé òèëëàð òàáèàòèãà òåãèøëè ñèíãàðìîíèçì ?îíóíèÿòëàðèäàí êåëèá ÷è?èá, óííèã î?àíãèíè ýúòèáîðãà îëèá ¸çèø øàðò.

Ó÷èí÷èäàí, ¸ò ñ¢çëàðíè òàëàôôóçãà ìîñëàá ¸çèø ëîçèì. Àäèá èìëî ?îèäàëàðèãà «ìîíåëèê» ?èëàäèãàí àéðèì ¸ò ñ¢çëàð ¢ðíèãà óìóìòóðêèé ?àòëàìãà îèä ëåêñèê áèðëèêëàðíè «îõòàðèá òîïèø»íè âà óëàðíè ?¢ëëàøíè òàâñèÿ ýòàäè. «¨çóâèìèçíèíã îðàñè?à êèðèá îëèá áèçãà òóçãàí ?îèäàìèç ¸?èíäàí ìîíåëèêëàð áåðàòóð?îí ñ¢çëàðíèíã ¢ðíè?à ¢ç ñ¢çèìèçíè îõòàðèá òîïìî?èìèç òåãèøäèð.

Ìèñîë ó÷óí, êèòîá äåá ?îèäà?à òåñêàðè ¸çèá ?èéíàëãàí÷à «áèòèê» ñ¢çèí èøëàòñàê, ?èéèíëèêäàí ?óòèëèøèìèç?à àí÷àãèíà é¢ë òîïèëàäèð», - äåá ¸çàäè Ýëáåê. Òèëøóíîñ îëèì Ýëáåêíèíã óøáó àñàðëàðè ¢çáåê ëèíãâèñòèêàñè âà òàúëèìøóíîñëèãè òàðèõèäà îíà òèëè ôàíè á¢éè÷à ÿðàòèëãàí äàñòëàáêè ¢?óâ-óñëóáèé ?¢ëëíìà-äàñòóðëàðäàí áèðè ýêàíëèãè áèëàí à?àìèÿòëèäèð. Áó àñàð 20-éèëëàð ¢çáåê òèëøóíîñëèãè âà ìàêòàá òàúëèìè òèçèìè ðèâîæèíè òàúìèíëàøäà ìó?èì âîñèòà á¢ëäè, äåñàê õàòî ?èëìàãàí á¢ëàìèç.

Ýëáåêíèíã ëèíãâèñòèê ìåðîñèíè òà?ëèë ýòèø íàòèæàëàðè ?óéèäàãè õóëîñàëàðãà êåëèøãà èìêîí áåðäè:

- Ýëáåêíèíã áàð÷à àñàðëàðè ìàçìóíèäà áèð íå÷à àñðëàðäàí áåðè ¸ò òèëëàð òàúñèðèãà òóøèá ?îëãàí îíà (¢çáåê) òèëèííèã èæòèìîèéñè¸ñèé íóôóçè, ìàâ?åèíè òèêëàø, þêñàëòèðèø; óíè ýúçîçëàø, ?àäðëàø, ?àð äîèì ìèëëàò òóøóí÷àñè áèëàí óçâèé áî?ëàø, óíãà ìèëëèé ìàúíàâèÿòíèíã òàðêèáèé ?èñìè ñèôàòèäà ?àðàø ôèêðè óñòóâîðäèð;

- Ýëáåê ìèëëàòíè ÿõëèò øàêëëàíòèðèøäà ìó?èì âîñèòà âà àñîñ á¢ëóâ÷è ÿãîíà ¢çáåê àäàáèé òèëèíè ÿðàòèø ó÷óí ?àðàêàò ?èëäè, óíè ñîôëàøòèðèø, ñîääàëàøòèðèø ?àìäà òàêîìèëëàøòèðèø é¢ëèäà áå?è¸ñ ôèäîéèëèê ê¢ðñàòäè. Îíà òèëè òà?äèðèíè ¢ç òà?äèðè áèëàí ÷àìáàð÷à áî?ëàäè âà óíãà óìðèíèíã îõèðèãà÷à ñàäî?àò áèëàí õèçìàò ?èëäè;

- Ýëáåê òàúëèì-òàðáèÿ òèçèìè àñîñèíè òàøêèë ýòóâ÷è òàúëèì ìà?ñàäè, óíèíã ìàçìóíè, âàçèôàñè, óñóëëàðè âà âîñèòàëàðèíè òóáäàí ¢çãàðòèðèø, ÿíãèëàø, çàìîíàâèéëàøòèðèø, äóí¸âèéëàøòèðèøãà óðèíäè. Óíèíã ìàêòàáäà áîëàëàðãà îíà (¢çáåê) òèëèäà òàúëèì áåðèø ëîçèìëèãè õóñóñèäàãè èñëî?èé ôèêð-?îÿëàðè ¢ç äàâðè ó÷óí èí?èëîáèé ?îäèñà âà ìó?èì à?àìèÿòãà ýãà ýäè;

- Ýëáåê ¢çáåê òèëè ìàñàëàëàëðèíè òåðàí àíãëàãàí. ßðàòãàí ?àð áèð íàçàðèÿñèíè èæòèìîèé ?à¸òäà àìàëèé òàäáè? ýòèøãà, òåêøèðèø âà ñèíîâäàí ¢òêàçèøãà ?àðàêàò ?èëäè;

- Ýëáåê ¢çáåê òèëè ëó?àâèé áèðëèêëàðãà æóäà áîé ýêàíëèãèíè ?àì íàçàðèé, ?àì àìàëèé æè?àòäàí àñîñëàá áåðäè;

- Ýëáåê íàôà?àò ¢çáåê òèëøóíîñëèãèäà, áàëêè, òóðêèéøóíîñëèêäà èëê òàðèõèé èçî?ëè ëó?àòëàðíè ÿðàòäè. Áóëàð ¢çáåê ëåêñèêîãðàôèÿñè òàðà??è¸òèãà àñîñ á¢ëäè;

- Ýëáåê ÿíãè èìëî ?îèäàëàðèíè èøëàá ÷è?äè, óíèíã ñîääàëèãè, ïóõòàëèãè, èõ÷àìëèãè é¢ëèäà êóðàøäè. Ýíã ìó?èìè, ¢çáåê òèëèíèíã õóñóñèÿò - òàáèàòèäàí êåëèá ÷è?èá, èìëî ?îèäàëàðèíè ÿðàòäè. Òàëàôôóç âà ¸çóâíè ìóâîôè?ëàøòèðèø, ìóøòàðàêëàøòèðèø âà ìóòàíîñèáëàøòèðèø òàìîéèëèãà õàéðèõî?ëèê áèëäèðäè âà óíè èç÷èëëèê áèëàí òàð?èá ýòäè, ¢çáåê òèëèíèíã ò¢?ðè ¸çóâ ?îèäàëàðèíè èøëàá ÷è?èøäà ôîíåòèê òàìîéèëãà àìàë ?èëäè.

- Ýëáåê òåðìèíëàð ìàñàëàñèäà òèë ñîôëèãèãà àëî?èäà äè??àò-ýúòèáîð ?àðàòäè. ¡çáåê òåðìèíîëîãèÿñè òèçèìèíè òèëíèíã ¢ç è÷êè ìàíáàëàðè âà èìêîíèÿòëàðèäàí êåíã ôîéäàëàíãàí ?îëäà ÿíãè òåðìèíëàð áèëàí áîéèòäè.

Óìóìàí îëãàíäà, Ýëáåê ¢çèíèíã ñåð?èððà âà ñàëìî?ëè èëìèé-óñëóáèé ìåðîñè áèëàí ¢çáåê òèëøóíîñëèãè ?àìäà òàúëèìøóíîñëèãè òàðà??è¸òèãà ìóíîñèá ?èññà ?¢øäè.

ÁÎÒÓ ØÅÚÐÈßÒÈÄÀÃÈ ÌÅÒÀÔÎÐÀËÀÐ ÕÓÑÓÑÈÄÀ

Ñàèäîâ ¨.Ñ. - ÁóõÄÓ

Íóò?íèíã òàñâèðèéëèãè, òàúñèð÷àíëèãèíè òàúìèíëàøãà ê¢ìàêëàøàäèãàí âîñèòàëàðíèíã ìó?èìëàðèäàí áèðè ìåòàôîðàëàðäà õàë?íèíã ìàäàíèÿòè, à?ë-çàêîâàòè âà áàäèèé òàôàêêóðè ìóæàññàìëàíãàí á¢ëàäè. Óíäà õàë?íèíã èøëàá ÷è?àðèø, èæòèìîèé âà ìàúíàâèé ?à¸òèäà ?¢ëãà êèðèòãàí þòó?ëàðè ìàæìóè, ÿúíè ìàäàíèÿòè ¢ç èôîäàñèíè òîïàäè.

Þêñàê ìàúíàâèé ìàäàíèÿòãà ýãà á¢ëãàí àæäîäëàðèìèçíèíã ôèêðíè îáðàçëè èôîäàëàøãà, ñ¢çíè ¢ç ìàúíîñèäàí òàø?àðè ê¢÷ìà ìàúíîäà ?¢ëëàøãà âà áó îð?àëè ðó?èé-?èññèé ?îëàòëàðèíè àíè?, ¸ð?èí, èõ÷àì, òàúñèð÷àí òàðçäà áà¸í ýòèøãà ?àðàêàò ?èëãàíëèãè ?å÷ êèìãà ñèð ýìàñ. Àéíè?ñà, áó áîðàäà ìóìòîç àäèáëàðèìèçíèíã ñàúé-?àðàêàò âà õèçìàòëàðè äè??àò-ýúòèáîðãà ìîëèêäèð. Óëàð áàäèèé àäàáè¸ò íàìóíàëàðèäà - ó õî? ïîýòèê àñàðëàðäà á¢ëñèí, õî? ïðîçàèê àñàðëàðäà á¢ëñèí - ìåòàôîðèê ê¢÷èìëàðäàí, áèð òîìîíäàí, ìàäàíèÿò ñî?àñèäà ýðèøèëãàí þòó?ëàð ìàæìóèíè èôîäàëàø, èêêèí÷è òîìîíäàí, êèòîáõîíëàðíèíã ìàúíàâèé îëàìè, áàäèèé - ýñòåòèê òàôàêêóðèíè ÿíàäà áîéèòèø ìà?ñàäèäà êåíã âà ìà?îðàò áèëàí ôîéäàëàíèøãàí.

Øó ìàúíîäà ¢çáåê õàë?èíèíã îòàøèí øîèðè Ìà?ìóä ?îäèåâ -Áîòó (1904-1938) ?àì ìàäàíèÿòíèíã áèð ê¢ðèíèøè âà îáðàçëè òàñâèð âîñèòàñè ?èñîáëàíãàí ìåòàôîðàëàðäàí ¢çèãà õîñ òàðçäà, àíè? ìà?ñàäëàðíè ê¢çëàá ôîéäàëàíãàí ìóìòîç èæîäêîðëàðäàí áèðèäèð. Óíèíã øåúðèÿòèäà àíúàíàâèé (óìóìèé) ìåòàôîðàëàð ?àì, õóñóñèé -ìóàëëèô (èíäèâèäóàë) ìåòàôîðàëàðè ?àì ìàâæóä á¢ëèá, óëàð æóäà êàòòà ìà?îðàò áèëàí ?¢ëëàíãàí. À¸íêè, ìóìòîç àäàáè¸òèìèçäà ã¢çàë ìà?áóáà, ¸ðãà íèñáàòàí ìàëàê, ôàðèøòà, ïàðè, íèãîð, ãóë êàáè ñ¢çëàðíè ê¢÷ìà ìàúíîäà ?¢ëëàø îð?àëè èñòèîðà ñàíúàòè âî?åëàíòèðèëãàí. Áó êàáè àíúàíàâèé ìåòàôîðàëàðäàí Áîòó ?àì óíóìëè ôîéäàëàíãàí. ×óíîí÷è, óíèíã

?àéñè òî?äà, ?àéñè áî?äà, ?àéñè ÷î?äà ñàéð ýòàð,

Ýðêà ê¢íãèë ýðêèíè òóí-êóí ?¢ðè?ëîâ÷è ìàëàê?

áàéòèäàãè “ìàëàê” ñ¢çè ìåòàôîðà á¢ëèá, ó ê¢÷ìà ìàúíîäà “ã¢çàë à¸ë, íîçàíèí” ñåìåìàñèíè èôîäàëàéäè.

Øîèðíèíã

×èí ýðê êóëãàí ¢ëêàäà, ?¢çèì, ¢ñèá òóðàñàí,

ßíãè ã¢çàë äóí¸íè, àëáàòòà, ñåí ê¢ðàñàí

áàéòèäà «ñóþêëè ôàðçàíä, áîëà» ìàúíîñè «?¢çèì» ñ¢çè âîñèòàñèäà áåðèëãàí.

Áîòó øåúðèÿòèäà ÿíà “òóëêè”, “áóðãóò”, “àðñëîí” êàáè àíúàíàâèé ìåòàôîðàëàð ?¢ëëàíèëãàí á¢ëèá, áó ëåêñåìàëàðäà “àé¸ð îäàì”, “éèðò?è÷, ¸âóç îäàì”, “áà?îäèð, çàáàðäàñò, äîâþðàê îäàì” ñåìåìàëàðè èôîäàëàíãàí. Øîèð ìàçêóð ìåòàôîðàëàðíèíã èõ÷àìëèãè, ñåð?èððàëèãè, ýíã ìó?èìè, õàë? òèëèäà êåíã òàð?àëãàíëèãèíè ýúòèáîðãà îëèá, óëàðíè ¢ç øåúðëàðè òèëèäà ê¢ï ?¢ëëàãàí âà óëàð âîñèòàñèäà àñàðëàðèíèíã áàäèèÿòèíè, ýñòåòèê ?èéìàòèíè îøèðèøãà ìàúëóì äàðàæàäà ýðèøãàí.

Èñòåúäîäëè øîèð Áîòó øåúðèÿòèäà óíèíã ¢çèãàãèíà õîñ á¢ëãàí õóñóñèé - ìóàëëèô ìåòàôîðàëàðè ?àì òàëàéãèíà. ¡çáåê òèëèíèíã õóñóñèÿò âà èìêîíèÿòëàðèíè òåðàí àíãëàãàí øîèð èôîäà ìà?ñàäèãà ìóâîôè? ÿíãè ìåòàôîðàëàðíè ÿðàòàäè ?àìäà øó òàðè?à òàñâèðíèíã ýêñïðåññèâëèãèíè îøèðèøãà ìóâîôè? á¢ëàäè. Ìóìòîç àäàáè¸òäà ãóë àëî?èäà ïîýòèê îáðàç ñèôàòèäà òàêîìèë òîïãàíëèãèíè âà ó îð?àëè ìà?áóáà, ìàúøó?àãà íèñáàò áåðèëãàíëèãèíè þ?îðèäà àéòèá ¢òãàí ýäèê. Áîòó ?àì àíúàíàâèé òàðçäà äàâîì ýòèá êåëãàí àíà øó ìåòàôîðèê îáðàçäàí ã¢çàë áàäèèé ëàâ?àëàð ÿðàòèøäà ñàìàðàëè ôîéäàëàíãàí. Øóíèíãäåê, óíèíã øåúðèÿòèäà ìàçêóð ôîðñ÷à - òîæèê÷à ñ¢çíèíã ìó?îáèëè, óìóìòóðêèé ëåêñèêàãà îèä ÷å÷àê ñ¢çèíèíã ìåòàôîðèê ?¢ëëàíèøè ?àì ê¢ï ó÷ðàéäè. Ìàñàëàí,

?îðà òóðìóø ÷àíãàëèäàí ?óòóëèá,

Ýðê ÷å÷àãèí òà?à îëãàí êó÷ëè ?èç

áàéòèäàãè ìàâ?óì òóøóí÷à èôîäàëîâ÷è “ýðê” ñ¢çèãà àíè? íàðñà íîìèíè àíãëàòóâ÷è “÷å÷àê” îòè ?¢øèëèá èñòèîðà ?îñèë ?èëèíãàí. ?àð èêêè ñ¢ç ¢ðòàñèäà òàøáè? ìàúíîñèäàãè ìóíîñàáàò ìàâæóä. Øîèð ìó?àääàñ òóøóí÷àëàð - ýðê, îçîäëèê, ?óðëèêíè ÷å÷àêêà ÿøèðèí ?è¸ñëàéäè âà áó áèëàí ¢çèãà õîñ ìåòàôîðèê îáðàçíè ÿðàòàäè.

Óìóìàí îëãàíäà, Áîòó òàë?èí ðàíã-áàðàíãëèãèãà, òàñàââóð ¸ð?èíëèãèãà, áàäèèé ìóøî?àäà ñåð?èððàëèãèãà àñîñó îìèë á¢ëóâ÷è ïîýòèê ìåòàôîðàëàðäàí æóäà êàòòà ìà?îðàò áèëàí ôîéäàëàíãàí.

סËÏÎÍ ØÅÚÐÈßÒÈ ÂÀ ËÓ?ÀÒËÀÐÄÀÃÈ ÀÉÐÈÌ ÎÌÎÍÈÌËÀÐÍÈÍà ?ȨÑÈÉ ÒÀ?ËÈËÈ

Ñàèäîâ, Èáîäîâà Í. - ÁóõÄÓ

Õàë?èìèçíèíã ýíã ñåâèìëè ôàðçàíäè, èñòè?ëîë ó÷óí áîðëè?èíè ôèäî ýòãàí áóþê øîèð âà àäèá Àáäóë?àìèä ×¢ëïîí ÕÕ àñð ¢çáåê àäàáè¸òèíè ÿíãè áèð ïî?îíàãà ê¢òàðèáãèíà ?îëìàé áàëêè ¢çáåê àäàáèé òèëèíèíã øàêëëàíèøè, ðàâíà? òîïèøèãà ?àì óëêàí ?èññà ?¢øäè.

Øîèð ¢ç àñàðëàðèíèíã áàäèèé ?èéìàòè òàúñèð êó÷èíè îøèðèø ó÷óí òóðëè é¢ë âà âîñèòàëàðíè èçëàãàí. À¸íêè, øàð? íàçìèäà, ÷óíîí÷è, ¢çáåê øåúðèÿòèäà îìîíèìëàð ìó?èì à?àìèÿò êàñá ýòàäè. Øàêëàí áèð õèë, áèðî? áîø?à-áîø?à ìàúíîëàðíè èôîäàëîâ÷è ñ¢ç (îìîíèì)ëàð øåúðèÿòäà íîçèê ñ¢ç ¢éèíëàðèíè èøëàòèøãà, ñ¢çëàðíèíã î?àíãäîøëèãèíè îøèðèøãà, ?îôèÿëàðíè òóãàë âî?åëàíòèðèøãà êåíã èìêîí áåðàäè. Óëàð ìóàéÿí ôèêð, ëàâ?à ¸êè òèìñîëíè òàúñèð÷àí èôîäàëàøíèíã ìó?èì âîñèòàëàðèäàí áèðè ñàíàëàäè. Îìîíèìëàðíèíã àíà øó õóñóñèÿòëàðèíè òåðàí àíãëàãàí ×¢ëïîí ¢ç øåúðèÿòè òèëèíè ÿðàòèøäà óëàðäàí ¢òà ìî?èðëèê áèëàí ôîéäàëàíãàí.

¡çáåê òèëè øàêëäîø ñ¢çëàðãà íè?îÿòäà áîé. Æóìëàäàí, óìóìòóðêèé ?àòëàìãà îèä îé ñ¢çè øóíäàé ëó?àâèé áèðëèêëàð æóìëàñèãà êèðàäè. Ó ?àäèìãè òóðêèé ëó?àòëàðäà aj øàêëèäà èôîäàëàíãàí á¢ëèá, àñîñàí, ó÷òà ìàúíîãà ýãàëèãè àéòèëãàí:

aj I ?ó¸øäàí íóð îëèá, ¸?äó ñî÷óâ÷è ñàìîâèé æèñì.

aj II Àñòðîíîìèê éèëíèíã ¢í èêêèäàí áèðèãà - Îéíèíã ?ó¸ø àòðîôèäàí áèð ìàðòà àéëàíèá ÷è?èø ìóääàòèãà òåíã âà?ò, ¢ë÷îâ áèðëèãè 30,28,29 ¸êè 31 êóíëèê äàâð.

aj III Õèçìàòêîð.¹¹ Äðåâíåòþðêñêèé ñëîâàðü Ëåíèíãðàä. Íàóêà, 1969, ñòð. 25.

?àäèìãè òóðêèé òèë ëåêñèêàñèäà ?¢ëëàíãàí îé ñ¢çèíèíã ó÷èí÷è ìàúíîñè (õèçìàòêîð) ýñêè ¢çáåê àäàáèé òèëèíèíã äàñòëàáêè òàðà??è¸ò áîñ?è÷ëàðèäà èñòåúìîëäàí ÷è??àí. Àëèøåð Íàâîèé áàäèèé àñàðëàðèäà îé ñ¢çèíèíã ó÷èí÷è ìàúíîäà ?¢ëëàíèøè êóçàòèëìàéäè. Àíãëàøèëàäèêè, ó àðõàèêëàøãàí, óíèíã ¢ðíèãà ?àòëàì íó?òàè íàçàðäàí àðàá÷à âà ôîðñ÷à á¢ëãàí õèçìàòêîð ñ¢çè ôàîë ?¢ëëàíèëãàí. «¡çáåê òèëèíèíã èçî?ëè ëó?àòè»äà ?àì îé ñ¢çèíèíã, àñîñàí, èêêèòà (1.ñàìîâèé æèíñè; 2.âà?ò, ¢ë÷îâ áèðëèãè) ìàúíî èôîäàëàøè ?àéä ýòèëãàí. Õóääè øó ?îëàò ×¢ëïîí øåúðèÿòèäà ?àì êóçàòèëàäè. Ìàñàëàí, óíèíã

Øàôòîëèäà îé íóðèíè ê¢ðãà÷, ÿíà ðó?èì

Îéëàð ¢òèá ¸ø äàâðèãà ñó?ëàð êàáè áî?äè

áàéòèäàãè áèðèí÷è ìèñðàäà ?¢ëëàíãàí «îé» ñ¢çè ñàìîâèé æèñì ìàúíîñèíè, èêêèí÷è ìèñðàäà ?¢ëëàíãàí «îé» ñ¢çè ýñà âà?ò, ¢ë÷îâ áèðëèãè ìàúíîñèíè èôîäàëàéäè.

¡çáåê òèëè òàðèõèíèíã áàð÷à òàðà??è¸ò áîñ?è÷ëàðèäà ôàîë èñòåúìîëäà á¢ëãàí ê¢ê îìîíèì ñ¢çèäàí ?àì ×¢ëïîí êåíã ôîéäàëàíãàí. Ìàçêóð ñ¢ç ?àäèìãè òóðêèé òèëäà ?óéèäàãè ìàúíî-òóøóí÷àëàðíè áèëäèðãàí:¹¹ ¡øà ëó?àò, 312-áåò.

kök I Îñìîí êîèíîò.

kök II 1. Îâ?àòãà ñîëèíàäèãàí áàúçè èëäèçëè ê¢êàòëàð; 2. Àñîñ, íåãèç, òàÿí÷.

kök III Ýðê, ýðêèí, îçîä, ìóñòà?èë.

kök IV Ýãàð ïëàíêàñè ¸êè ýãàð òàõòà÷àñè.

kök V ×îê, áàõÿ, ê¢ê, òèêèëãàí æîé; ÷îê ÷èçè?è, ÷îê ÷èçè?.

kök VI Ê¢ê ðàíã.

kök VII Ê¢çíèíã ðàíãäîð ïàðäàñè (ê¢ê ê¢ç).

kök VIII ?óø íîìè.

kök IX Ýðêàê ìóøóê íîìè.

kök X Áèðîð øàõñíèíã õèçìàòè ó÷óí áåðèëàäèãàí íîì; óíâîí.

Àëèøåð Íàâîèé áàäèèé àñàðëàðèäà ýñà ìàçêóð øàêëäàãè ñ¢ç âîñèòàñèäà ?óéèäàãè ìàúíîëàð èôîäàëàíãàí:

ê¢ê I 1. Îñìîí, ê¢ê; 2. Ê¢ê ðàíã.

ê¢ê II 1. Òîâóøëàð ìîñëèãè, î?àíã, ñîç; 2. Ìóçèêàäà î?àíã, êóé.¹¹ Íàâîèé àñàðëàðè ëó?àòè. - Ò., 1972, 325-áåò.

«¡çáåê òèëèíèíã èçî?ëè ëó?àòè»äà ýñà ê¢ê ñ¢çè èôîäàëàãàí ìàúíîëàð ?óéèäàãè÷à èçî?ëàíãàí:

ê¢ê 1. Òèíè? îñìîí ðàíãèäàãè; ìîâèé, çàíãîðè.

2. Åð óñòèäà ãóìáàç øàêëèäà ê¢ðèíèá òóðàäèãàí ?àâî ?àòëàìè; îñìîí.

3. ¡ñà¸òãàí ¢ò-¢ñèìëèê, ¢ò-¢ëàí; ìàéñà, ê¢êàò.

4. Êàøíè÷, æàíáèë, óêðîï êàáè îâ?àòãà ?¢øèá åéèëàäèãàí ðåçàâîð ¢ñèìëèêëàð, ê¢êàò.²² ¡çáåê òèëèíèíã èçî?ëè ëó?àòè. Èêêè òîìëè. I òîì. -Ìîñêâà, Ðóñ òèëè, 1981, 412-áåò.

×¢ëïîí øåúðèÿòè òèëèäà ê¢ê îìîíèìè ?óéèäàãè ìàúíîëàðäà ?¢ëëàíãàí:

ê¢ê I - îñìîí, ê¢ê:

Ê¢ê þëäóçëè èçñèç ýäè, åð þëäóçè êó÷ñèç, ?àð èêêèñè êåòäè.

Ê¢íãëèìãà ÿ?èí íàðñàíè èçëàá êå÷à-êóíäóç îé-éèëëàðèì ¢òäè;

ê¢ê II - ê¢ê ðàíã:

Ñåíèíã ê¢ì-ê¢ê òîçà þçèíã

Ê¢çãà òà?èð ê¢ðèíìàéäèð;

ê¢ê III - ¢ò-¢ñèìëèê, ê¢êàò:

Ñåâèí÷è áåð: ê¢ê ÿëàíããà

?îðà áóëóò ÷îäèð ?óðäè.

ê¢ê IV - ê¢êëàì, áà?îð:

Ê¢êëàìîéèì é¢ëãà ÷è?êàí, ê¢êëàìîéèì ?¢ç?àëãàí,

Ê¢ê ê¢éëàêíèíã áèòèøèãà, óí÷à ê¢ï ?àì ?îëìàãàí;

ê¢ê I - ýðê, ýðêèí, îçîä, ìóñòà?èë, ?óðëèê:

Ñèç äåéñèçêèì, ìåí ê¢êëàðíè ¢éëàéìàí,

Åð áåòèãà ñèðà íàçàð ñîëìàéìàí.

Øåúð ðó?èäàí êåëèá ÷è?èëñà, «ê¢ê» áó ¢ðèíäà èñòè?ëîë, ìèëëèé îçîäëèê ðàìçè ýêàíëèãè áèëèíàäè. Àëî?èäà òàúêèäëàø ¢ðèíëèêè, Âàòàí âà õàë? ýðêè, ìóñòà?èëëèãè ó÷óí àçèç óìðèíè áàõøèäà ýòãàí, ¢çáåê òèëèíè ¢ç è÷êè èìêîíèÿòëàðè àñîñèäà áîéèòèøíè íàçàðäà òóòãàí ×¢ëïîí ?àäèìãè òóðêèé ñ¢çëàðäàí ìèëëèé ðó?íè óé?îòèø âîñèòàñè ñèôàòèäà êåíã ôîéäàëàíãàí. Øîèðäà ôèêðó òóé?óëàðèíè ðàìçëàð âîñèòàñèäà èôîäàëàøãà ìîéèëëèê êó÷ëè. Áóíè áèðãèíà ê¢ê îìîíèìèíèíã «ýðê, ýðêèí, îçîä, ìóñòà?èë, ?óðëèê» ìàúíîñèíè ?àéòà èñòåúìîëãà êèðèòèøãà ?àðàêàò ?èëãàíëèãèäàí ?àì àíãëàø ìóìêèí.

×è+èø êåëèøèêëè àéèðóâ ñûç áèðèêìàëàðèíèíã ëèñîíèé-ñèíòàêòèê +óðèëèøè

Äîö. Ñàèäà Íàçàðîâà

Ûçáåê òèëè ñòðóêòóðàë ñèíòàêñèñè íàçàðèé ìàíáàëàðèäà ùàð =àíäàé ëèñîíèé-ñèíòàêòèê =îëèï (ËÑ+)íèíã ðè¸çèé òåíãëàìàãà ûõøàøëèãè àëëà=à÷îí ýúòèðîô ýòèëãàí [1; 2; 3]. Ðàâøàíêè, ÷è=èø êåëèøèêëè àéèðóâ ñûç áèðèêìà(ÑÁ)ëàðèíè âî=åëàíòèðóâ÷è [È÷.ê ~ Èý.ê.]=ÑÁ ËÑ+è ùàì áóíäàí ìóñòàñíî ýìàñ. [È÷.ê ~ Èý.ê.]=ÑÁ =îëèïèíèíã òåíãëèêäàí ÷àï òîìîíèäà ëèñîíèé-ñèíòàêòèê áèðèêèø óñóëèíè èôîäàëîâ÷è [È÷.ê ~ Èý.ê.] =èñìè, òåíãëèêäàí ûíã òîìîíèäà áèðèêèø óñóëèíèíã íàòèæàñè ñèôàòèäà øó áèðèêèø ìàùñóëèíè èôîäàëîâ÷è [CÁ] =èñìè òóðàäè. ßúíè ËÑ+ =óéèäàãè÷à òåíãëàìà êûðèíèøèäà áûëàäè: [È÷.ê ~ Èý.ê.]=ÑÁ ËÑ+.

Áó ËÑ+ =àíäàéäèð ìàâùóì øàêë ¸õóä =óðèëìà ýìàñ, àêñèí÷à, àíè= âà ìóàéÿíäèð. [È÷.ê ~ Èý.ê.]=ÑÁ ËÑ+è - ûçáåê òèëèäà ìàâæóä [áóòóí-áûëàê] ìóíîñàáàòèíè àíãëàòãàí ÑÁëàðèíèíã ùîñèë áûëèøèíè ëèñîíèé-ñèíòàêòèê =óðèëèø íó=òàè íàçàðèäàí óìóìëàøòèðóâ÷è ìóàéÿí ëèñîíèé áèðëèê.

Òèë òèçèìèäàãè èñòàëãàí òèë áèðëèãè øàêë âà ìàçìóí òîìîíëàðèíèíã ûçàðî äèàëåêòèê àëî=àäîðëèãèäàí èáîðàò áûëàäè. Êûçäàí êå÷èðà¸òãàíèìèç [È÷.ê~Èý.ê.]=ÑÁ ËÑ+è ùàì ëèñîíèé =îíóíèÿòãà ìóâîôè= øàêë âà ìàçìóííèíã äèàëåêòèê àëî=àäîðëèãèíè àêñ ýòòèðà îëàäè.

[È÷.ê~Èý.ê.]=ÑÁ =îëèïè [áóòóí-áûëàê] ìóíîñàáàòèäàãè ÑÁëàðèíè þçàãà ÷è=àðèøèíè òîáå áûëàê (ÒÁ) òàðêèáèäàãè ÷è=èø êåëèøèãè âà ùîêèì áûëàê (ÙÁ) òàðêèáèäàãè ýãàëèê øàêëè îðàñèäàãè ñèíòàêòèê áèðèêèø óñóëè ùàì ÿ==îë èôîäàëàá òóðàäè. [È÷.ê] øàêëè ÒÁ ìàâ=åèäà òóðãàíëèãèíè, [Èý.ê.] øàêëè ýñà ÙÁ ìàâ=åèíè ýãàëëàãàíëèãèíè áèëäèðàäè.

+îëèïäàãè [È] ðàìçè íóò=äà ÒÁ âà ÙÁ ìàâ=åèäà âî=åëàøàäèãàí îò, ñèôàò, ñîí, ùàðàêàò íîìè, ñèôàòäîø, îëìîø òóðêóìëàðèíè èõ÷àì òàðçäà óìóìëàøòèðèá êûðñàòàäè. ÒÁ òàðêèáèäàãè [-äàí] øàêëè êåëèøèê êàòåãîðèÿñèãà òåãèøëèëèãè òóôàéëè «êåéèíãèãà òîáåëàø» âàçèôàñèíè áàæàðàäè. ÙÁ òàðêèáèäàãè [-è/-ñè] øàêëè ýñà «îëäèíãè ñûçøàêëãà àëî=àäîðëèãèíè êûðñàòèø» âàçèôàñèíè ðåàëëàøòèðàäè. Øàêëàí [È÷.ê] âà [Èý.ê.] =èñìëàðíèíã ûçàðî òîáåëàíèøèíè èôîäàëàá òóðãàí áó ìîðôîëîãèê êûðñàòêè÷ëàð êûøèëà¸òãàí ëåêñåìàëàð ìàúíîñèãà ùàì òàúñèðèíè ûòêàçàäè. ×è=èø êåëèøèãè ûçè =ûøèëà¸òãàí ëó\àâèé àñîñäà «ìàíáà», àíè=ðî\è, «÷è=èø ìàíáàñè», «àæðàëèø ìàíáàñè», «=è¸ñëàø ìàíáàñè» êàáè ãðàììàòèê ìàúíîëàðíè øàêëëàíòèðàäè. Ýãàëèê øàêëè ëó\àâèé àñîñ òàðêèáèäà «îëäèíãè ñûçãà àëî=àäîð ïðåäìåò, áåëãè, ìè=äîð» êàáè ãðàììàòèê ìàúíîëàðíè þçàãà ÷è=àðàäè. Äåìàê, áó ãðàììàòèê øàêëëàð ËÑ+ ìàçìóíèíè áåëãèëàø èìêîíèãà ýãà. Øóíäàé ýêàí, ñèíòàêòèê =óðèëìà øàêëè [áóòóí-áûëàê] ìóíîñàáàòèíè þçàãà ÷è=àðèøè ùà=èäàãè òàñàââóðèìèç òèíè=ëàøèá áîðàäè. Àéòèø æîèçêè, [È÷.ê~Èý.ê.]=ÑÁ ËÑ+è ìàçìóíàí [áóòóí-áûëàê] ìóíîñàáàòèíè áèëäèðàäè. Ìàçêóð ÑÁ ËÑ+èíèíã ìàçìóíèé èìêîíèÿòëàðè ùàì [áóòóí- áûëàê] ìóíîñàáàòè àñîñèäà áåëãèëàíàäè.

Ìàúëóìêè, [áóòóí- áûëàê] ìóíîñàáàòè ñèíòàêòèê ìîùèÿòãà ýãà áûëèá, íóò=äà [òûäà-=èñì], [æèíñ-òóð], [àæðàòèø-ñàðàëàø], [=è¸ñëàø] êàáè ûíëàá ìàúíî ìóíîñàáàòëàðè îð=àëè âî=åëàøàäè âà ìàçêóð ìàúíî ìóíîñàáàòëàðèíè =îëèïäà óìóìëàøòèðàäè. [È÷.ê~Èý.ê.]=ÑÁ ËÑ+èíèíã =óéèäàãè íóò=èé ùîñèëàëàðèäàãè ìàúíîëàðíè =è¸ñëàø àñîñèäà áóíãà èøîí÷ ùîñèë =èëèø ìóìêèí. ×óíîí÷è:

òóõóìäàí î=è [áóòóí-áûëàê]

ìèíãäàí áèðè [ìè=äîðèé áóòóí-áûëàê]

ÿõøèäàí ÿõøèñè [àæðàòèø-ñàðàëàø]

=èçèëäàí-=èçèëè [àæðàòèø-ñàðàëàø]

òàëàáàäàí çûðè [æèíñ-òóð]

îëìàäàí =èçèëè [æèíñ-òóð]

éèãèòëàðäàí ûíòàñè [òûäà-=èñì]

û=èãàíëàðäàí ÿðìè [òûäà-=èñì] â.ù.

Êûðèíèá òóðèáäèêè, áó ËÑ+ õèëìà-õèë ìàúíî ìóíîñàáàòëàðèíè þçàãà ÷è=àðàäè. Ìóùèìè øóíäàêè, ñàíàá ûòèëãàí ìàúíî ìóíîñàáàòëàðè çàìèíèäà àéèðóâ ìàúíîëè ÑÁëàðè, àíè=ðî\è, ÷è=èø êåëèøèêëè àéèðóâ ÑÁëàðè þçàãà êåëàäè. [È÷.ê~Èý.ê.]=ÑÁ ËÑ+è øàêëè íóò=äà ðàíã-áàðàíã ìàúíî ìóíîñàáàòëàðèíè ÷åêëàíìàãàí ìè=äîðäà âî=åëàøòèðà îëèøè áèëàí ûçèäà øàêë âà ìàçìóí òîìîíëàðèíèíã íîìóòàíîñèá áî\ëàíèøèíè òàñäè=ëàéäè. Äåìàê, òèë òèçèìèäàãè áàð÷à ëèñîíèé áèðëèêëàð ñèíãàðè àñèììåòðèê äóàëèçì =îíóíèÿòèãà áûéñóíàäè [4]. [È÷.ê~Èý.ê.]=ÑÁ ËÑ+èíèíã øàêë âà ìàçìóí òîìîíëàðèíè =è¸ñëàø, óëàð îðàñèäàãè íîìóòàíîñèáëèêíè òåêøèðèøãà óðèíèø-÷è=èø êåëèøèêëè àéèðóâ ÑÁëàðèíèíã ëèñîíèé-ñèíòàêòèê =óðèëèøèíè òóøóíèø ùàìäà òóøóíòèðèøãà éûë èçëàø, õîëîñ. Çåðî íóò=èìèçäàãè àéèðóâ ìàúíîëè ÑÁëàðíèíã ëèñîíèé-ñèíòàêòèê =óðèëèøèíè ùàð òîìîíëàìà òûëè= òàä=è= ýòèø ûçáåê ñòðóêòóðàë ñèíòàêñèñèäà ûç å÷èìèíè êóòà¸òãàí ìóùèì èëìèé ìàñàëàäèð.

ÀÄÀÁȨÒËÀÐ

1.Íåúìàòîâ Ù., Ñàéôóëëàåâà Ð., +óðáîíîâà Ì. Ûçáåê òèëè ñòðóêòóðàë ñèíòàêñèñè àñîñëàðè. -Ò., 1999.

2.Ìåíãëèåâ Á. Ûçáåê òèëè ñòðóêòóð ñèíòàêñèñè.-+àðøè, 2003.

3.+óðáîíîâà Ì. Ùîçèðãè çàìîí ûçáåê òèëè (Ñîääà ãàï ñèíòàêñèñè ó÷óí ìàòåðèàëëàð).-Ò., 2002.

4.Êàðöåâñêèé Ñ. Îá àñèììåòðè÷íîì äóàëèçìå ëèíãâèñòè÷åñêîãî çíàêà// êí.  Çâåãèíöåâà. Èñòîðèÿ ÿçûêîçíàíèÿ ÕIÕ-ÕÕ âåêîâ â î÷åðêàõ è èçâëå÷åíèÿõ. ÷.II.-Ì., 1965 (ñ.85-90).

Øàðèïîâà Ìàâëóäà

ÒÀØÁÈ?

Èíñîí îíãèäàãè áèð íàðñàãà õîñ áåëãè, æàðà¸ííè ?è¸ñ íàòèæàñèäà áîø?à íàðñàäà ê¢ðà îëèø, òàñàââóð ?èëèø ?îáèëèÿòè èíñîíèÿò èæòèìîèé-è?òèñîäèé, ìàúíàâèé òàäðèæè ó÷óí óëêàí èìêîíèÿòëàð áåðãàí. Øóíäàé ýêàí, ¢õøàòèø òàôàêêóðíèíã ÿíãèëèêíè ?èäèðèø âà êàøô ýòèø áîðàñèäàãè ýíã ìó?èì âîñèòàëàðäàí áèðè ?èñîáëàíàäè. Áèðîð ïðåäìåòãà áà?î áåðèø, ÷î?èøòèðèø, ¢õøàø òîìîíëàðèíè òîïèø, ìàíà øó òîïèëãàí ïðåäìåò ¸êè ?îäèñà áèëàí ¢ðòî?ëàøèø õóñóñèÿòè áàäèèé èæîääàãè òàñâèð âîñèòàëàðèäàí áèðè á¢ëãàí ¢õøàòèøíè êåëòèðèá ÷è?àðàäè. Áàäèèé òàôàêêóð ?àìèøà ÿíãèëèê òîïèø é¢ëèäàí áîðàäè. ¡õøàòèø ìàíà øó ÿíãèëèêêà ýëòóâ÷è é¢ëäèð. ¡õøàòèø ?îäèñàñèãà àéëàíãàí àðàáèé ?àðôëàð ìóìòîç àäàáè¸òíèíã ?àçàë, ðóáîèé êàáè ?àìäà íàçìèé àñàðëàðäà áàäèèé òàñâèð âîñèòàñè ñèôàòèäà ìó?èì ¢ðèí òóòàäè. ¡õøàòèø ¢çâëàðè ò¢ðò ýëåìåíòäàí òàøêèë òîïãàí. Áó ò¢ðò ýëåìåíò áèð ñîääà ãàï äîèðàñèäà èôîäàëàíàäè. Êè÷èê øàêë êàòòà ìóðàêêàá ìàçìóí èôîäàñè ó÷óí õèçìàò ?èëàäè. Áó ýñà øåúðäà íàðñà, ?îäèñà, ìóðàêêàá ?îëàòëàðíè èõ÷àì, ë¢íäà òàñâèðëàá, ¸ð?èí îáðàçëàð ÿðàòèø èìêîíèíè áåðàäè.

Øóíè àéòèø æîèçêè, ?àð ?àíäàé ¢õøàòèøíèíã àñîñèíè ¢õøàòèëãàí íàðñà, ÿúíè (¢õøàãàí íàðñàãà õîñ õóñóñèÿòëàðíèíã ðàìçèé ìóæàññàìè) òàøêèë ýòàäè. ¡õøàòèøíèíã ïîýòèê ?èììàòèíè ?àì ¢õøàòèø ýòàëîíè, òèìñîëè áåëãèëàéäè. ¡õøàòèø òèìñîëè ýñà àðàáèé ?àðôëàð îð?àëè èôîäàëàíàäè. Ìóìòîç àäàáè¸òäà øó øàêëëàðãà ?è¸ñ óñóëè áèëàí ¸íäàøèá, ìó?èì èæòèìîèé-ñè¸ñèé, ìàúðèôèé-àõëî?èé ?îÿëàðíè èôîäàëàøäà ìà?îðàò áèëàí ôîéäàëàíãàíëàð. Àëèôáîäàãè ò¢?ðè, ýãðè, ¸éñèìîí, äîèðàñèìîí øàêëëàðäàãè ?àðôëàðäàí àíè? óõøàòèøëàð ÿðàòèøäà ôîéäàëàíèëàäè. Æóìëàäàí, ìàúøóêàíèíã òèê ?îìàòè «àëèô» ?àðôèãà, ýãèê ?îìàòè «äîë» ?àðôèãà, ?îøëàðè «éî» ¸êè «íóí» ?àðôèãà, ñóíáóë ñî÷ëàðè «ëîì» ¸êè «æèì» ?àðôèãà, òèøëàðè «ñèí»ãà, î?çè «ìèì» ?àðôèãà, ê¢çëàðè ýñà «àéí» ?àðôëàðèãà ¢õøàòèëãàí. Áó ?àðôèé ¢õøàòèøëàð îð?àëè îøè? ¸êè ìàúøó?àíèíã ê¢ðèíèøè àíè?ðî?, òàúñèð÷àíðî? òàñâèðëàøãà ýðèøèëãàí.

Ýé àëèôäåê ?îìàòèíã ìàéëè áóçóë?îí æîí àðî,

Ãàíæè ?óñíóíã æàâ?àðè áó õîòèðè âàéðîí àðî. ?-ñ, 81-á.

Ýé àëèôäåê ?îìàòèíãíèíã ìàéëè á¢çèëãàí æîí àðî á¢ëãàí ¸ð. ?óñíèíã õàçèíàñèíèíã ãàâ?àðè ìåíèíã õîòèðàìäàäèð.Áàéòäà êîìàòíè «àëèô» ?àðôèíèíã øàêëèãà ¢õøàòèø îð?àëè íàìî¸í á¢ëìî?äà âà áó àëèô æîí è÷èäà(ÌÇä)æîéëàøãàíè øîèð òîìîíèäàí ýúòèðîô ýòèëà¸òèð.

Óë àëèôäåê ?àä ëàòîôàò è÷ðà á¢ëäè áèðãà ¢í,

Ñèôðäåê òî á¢ëäè îíèíã çèìíèäà ìàð?óì î?èç. ?-ñ, 191-á.

?à÷îíêè óíèíã çèìíèäà î?èçíèíã ñóðàòè ÷åêèëñà, àëèôäåê ?îìàòè ëàòîôàò è÷èäà áèðãà ¢í á¢ëàäè. ßúíè áèð ?óñíèãà ¢í ?óñí ?¢øèëàäè. Àëèô ?àðô ?àìäà áèð ðà?àìèíè èôîäàëàéäè. Øóíèíã ó÷óí àëèôäåê ?îìàò áèð áóòóí ñîíèãà, î?èç ýñà íîëãà ¢õøàòèëãàí. Áèð ¸íèäà íîëü ïàéäî á¢ëñà, ¢í ?îñèë á¢ëàäè. Òàñâèðèé âîñèòà ñèôàòèäà ?àðô èíñîí ¢çâëàðèäàí òàø?àðè ðà?àìëàðãà ?àì ¢õøàòèëãàí. Øîèð ?àð áèð ñ¢çíèíã ìàúíîñèíè ÷ó?óð àíãëàá, ñ¢íã êåðàêëè ¢ðèíäà êó÷ìà ìàúíîäà èøëàòãàí. Áó ?îëàòíè áèç ìåòàôîðà é¢ëè áèëàí âóæóäãà êåëãàí ê¢÷ìà ìàúíîëè ?àðôëàðíèíã óñëóáèé ?¢ëëàíèøèäà î÷è? ê¢ðàìèç. Àëèôäåê ?àä áèðèêìàñèäàãè àëèô ò¢?ðè, õóøáè÷èì, áèð ñîíè, ñèôðäåê î?èç áèðèêìàñèäàãè “ñèôð” êè÷êèíà, àéëàíàñèìîí íîëü ìàúíîñèíè èôîäàëàéäè. ?àð èêêàëà ðà?àì ¸íìà-¸í êåëòèðèëñà 10 ñîíè ?îñèë á¢ëàäè. Øîèð ìèñðàëàðäàãè àëèô áèð, î?èç íîëü èôîäàñè òàøáå? òàðçäà 10 ñîíèãà èøîðà ?èëìî?äà. Áó ê¢÷ìà ìàúíîëàð ïîëèñåìàíòèê ñ¢çëàðäàãè ìàúëóì áèð ñåìàíèíã á¢ðòòèðèëèøè íàòèæàñèäà ïàéäî á¢ëãàí. Æóìëàäàí, áèðèí÷è ìèñðàäàãè “àëèô” ëèòåðîíèìèäà ò¢?ðè âà áèð ðà?àìè ñåìàñè á¢ðòòèðèëãàí á¢ëèá, óíèíã ¸íèäàãè ñèôð íîëü ðà?àìè ìàúíîñèäà èôîäàëàíãàí. Íàòèæàäà øîèð àéòìî?÷è á¢ëãàí ôèêðãà ?¢øèì÷à ýêñïðåññèÿ êåëèá ?¢øèëèá, òàúñèð÷àíëèê îøãàí. Àëèô ëåêñåìàñèíèíã ê¢÷ìà ìàúíîñè ôà?àò ó áèëàí áèðãà ñèíòàãìàòèê ìóíîñàáàòãà êèðèøà¸òãàí ?àä ñ¢çè òàúñèðèäà ðåàëëàøìî?äà. Äåìàê, êîíòåêñòóàë ìåòàôîðàëàðíèíã ìàúíîëàðè ìàúëóì áèð êîíòåêñòäàãèíà àíè? á¢ëàäè, óëàðíèíã æîçèáàäîðëèãè âà òàúñèð÷àíëèãè ?àì õóääè øó êàáè êîíòåêñòäà ðåàëëàøàäè. Øó áîèñäàí ?àì áàäèèÿòäàãè êîíòåêñòóàë ìåòàôîðàëàð ê¢ïðî? èøëàòèëãàí. Áóíäàé ìåòàôîðàëàð ïàðàäèãìàòèê ?îëàòäà ïîëèñåìàíòèê ñ¢çíèíã ìàúëóì áèð ñåìàñè àñîñèäà ê¢÷ìà ìàúíî ?îñèë ?èëãàí.

Áàðìî?è ?àéðàò áèëàêèì ëàúëè õàíäîí è÷ðàäóð,

Óë àëèô ÿíãëè? äóðóðêèì ôèëìàñàë æîí è÷ðàäóð.

Áàðìî?è ?àéðàò áèëàí õàíäîí ëàá è÷èäà. Ó (ê¢ðñàòãè÷ áàðìî?) ýñà æîí è÷èäàãè àëèô ñèíãàðèäèð. Õàíäîí ëàáëàð æîíãà ?è¸ñëàíèá, óëàð îðàñèäàãè áàðìî? ýñà àëèô Ç?àðôèãà ¢õøàòèëãàí. Ëàáëàðíèíã ÿðìè ( Ì ) «æèì» ?àðôèíèíã ñ¢ç áîøèäàãè ê¢ðèíèøè âà ê¢ðñàòêè÷ áàðìî? «àëèô» ¸íìà-¸í ?¢øèëèá æîí ñ¢çèäàãè «æèìó àëèô» ÌÇãà èøîðà ?èëãàí. Àëèô ?àðôèíèíã æîéëàøèø ¢ðíè ¢õøàòèø âîñèòàñè îð?àëè èôîäàëàíãàí.

?àéäà ìóìêèíäóð àëèôäåê ÷è?ìî? ýëäèí õîññàêèì,

Êàâí àðî îëòè æè?àòäèí ?îëìèøàì àíäî?êè âîâ. Í-ø 291-á

Àëèôãà ¢õøàá ýëäàí ÷è?èá êåòèø ?àéäà ìóìêèí á¢ëñèí, çåðî âîâãà ¢õøàá îëòè æè?àòäàí øó êóííèíã îðàñèäà ?îëãàíìàí. Ýë ñ¢çèíèíã ¸çèëèøèãà äè??àò ?èëñàêÇíá ñ¢çíèíã áîøèäà “àëèô”Ç êåëãàí , àììî êåéèíãè ?àðô áèëàí áî?ëàíìàãàí á¢ëñàäà, óíäàí àæðàëîëìàñëèãèãà ýë èìëîñèäàí «àëèô» àæðàëñà,

(íá) - ¸ëèí, ¢ò, àëàíãà ?îñèë á¢ëèøè, øóíèíã ó÷óí ýëäàí àæðàëîëìàñëèãèãà èøîðà ?èëèá, ?îëàòèíè êàâí - ñ¢çè èìëîñèäà áóêèê ¢ðòàäà êåëãàí, «êîô» áèëàí áî?ëàíãàí «âîâ» ?àðôè ìàâ?åèãà ¢õøàòàäè. Øîèð ?à?ðàìîííèíã ?îëàòèíè ýëÇíá âà êóí˜æä ñ¢çëàðèäàãè «àëèô» âà «âîâ» ?àðôëàðèíèíã ê¢ðèíèøè âà æîéëàøèø ¢ðíèãà ?è¸ñëàéäè.

...